IRCICA’nın Kudüs ile İlgili Çalışmaları ve Fotoğraflarla Osmanlı Döneminde Kudüs

Doç. Dr. Halit Eren
IRCICA Genel Direktörü

Kudüs’ün tarihi ve kültürü üzerine çok yönlü kültürel çalışmalar yapan bir kurum, İstanbul’da bulunan İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi’dir (IRCICA). İslam İşbirliği Teşkilatı’na bağlı uluslararası bir araştırma merkezi olan IRCICA’nın 57 üye ülkesi bulunmaktadır. İslam İşbirliği Teşkilatının kuruluş sebebi ve başta gelen amacı Filistin ve Kudüs meselesinin çözümüdür. Teşkilatın akademik-kültürel incelemelerle görevli merkezi IRCICA’nın faaliyetlerinde ise bu amaç, Kudüs ve Filistin’de İslam tarihi, kültür ve medeniyetiyle ilgili çeşitli çalışmalar çerçevesinde yerini bulmuştur. Burada bu çalışmalar özetlenecektir.
Müslümanların ilk kıblesi Mescid-i Aksa’yı barındıran Kudüs, Müslümanlar için Mekke ve Medine’den sonra üçüncü mukaddes şehirdir. Binlerce yıllık tarihi boyunca Kudüs değişik dinleri ve kültürleri barındırmıştır; bu durum ona çok dinli ve çok kültürlü bir nüfusu, gelenekleri ve mirası kazandırmıştır. İslam devletlerinin yönetiminde barış içinde yaşayan Kudüs ve bütünüyle Filistin’in 20. yüzyılın ilk çeyreğinde kaderinin değişmesiyle ve akabinde İsrail’in işgaliyle ortaya çıkan Filistin davasına çözüm arayışı, 1969’da İslam İşbirliği Teşkilatı’nın (kuruluştaki adıyla İslam Konferansı Teşkilatı) kurulmasının esas sebebini oluşturmuştur. Bu dava bugün de teşkilatın başta gelen gayesi olmaya devam etmektedir. Teşkilat üyesi devletler bu davaya Birleşmiş Milletler Teşkilatı kararlarıyla uyum içinde, eşitliğe dayalı, bölgeye 1967’den önceki statüsünü kazandıracak, mescitlerin mukaddes karakterinin korunmasını ve bunlara serbest ulaşımı sağlayacak bir çözüm bulunması için uluslararası planda çağrıda bulunmaktadırlar. Bu arada Kudüs’ün çok kültürlü özelliğinin korunmasını ve değişik dinlerin buradaki kutsal mekânlarına gereken saygının gösterilmesini, kabul edilebilir ve sürdürülebilir bir çözümün vazgeçilmez unsuru addetmektedirler.
İslam İşbirliği Teşkilatının kültür kurumu IRCICA ise Kudüs ve Filistin’in tarihini, kültür ve mimari mirasını doğru bir biçimde tanıtmaya, bunlar hakkındaki akademik araştırma, eğitim ve yayın faaliyetlerini izlemeye ve geliştirmeye, İslam kültür ve mimari mirasını kayda geçirmeye ve korumaya yönelik uluslararası işbirliği programları yürütmeye ve bu yolla bütünüyle Kudüs ve Filistin davasına hizmet etmeye çalışmaktadır. 2006’dan beri gerçekleştirdiği “Kudüs 2015” başlıklı on yıllık programı çerçevesinde mimari inceleme, yayın, saha çalışmaları ve eğitim programları düzenlemektedir. 2015 yılında ilk safhası tamamlanacak olan program dünya üniversiteleriyle işbirliği içinde devam ettirilecektir. Program bölgedeki Müslüman tarihine ve varlığına ait İslam kültür mirasının korunmasını amaçlamaktadır. Tüm dünyadan mimarların katıldığı eğitim programları düzenleyerek gelecek nesillerde bu miras hakkında bir bilincin ve bunun korunması için gerekli bilgilerin oluşmasını hedeflemektedir. Kudüs’teki İslam mimari mirasının unsurları yeniden incelenerek kayda geçirilmekte ve tüm dünyadan uzmanların katılımıyla düzenlenen atölye programlarında bu miras hakkında dünya kamuoyunda farkındalığın arttırılmasına gayret edilmektedir. Bu program çerçevesinde 2006’dan başlayarak her yıl birer seminer düzenlenmiş ve 2007 ve 2008’de Kudüs tarihî şehrinde saha çalışmaları yapılmıştır.
IRCICA’nın 2006’dan beri sürekli geliştirdiği “İslam Mimarisi Veri Tabanı” içinde özel bir bölüm Kudüs’teki sit ve yapılara ayrılmıştır.
IRCICA ayrıca çeşitli vesilelerle konferanslar düzenleyerek Kudüs ve Filistin konulu tüm çalışmalarının sonuçlarını konuyla ilgili uluslararası kuruluşlara ve akademik çevrelere duyurmaktadır. Bu çerçevede 28 Kasım 2014’te IRCICA’da, Türkiye Cumhuriyeti Başbakan Yardımcısı Prof. Numan Kurtulmuş ve Filistin Devleti Başbakan Yardımcısı Ziyad Abu Amru’nun katılımıyla “Kudüs’teki İslam Mirasının Korunması” konulu konferans düzenlenmiştir. Konferansta, bu mirasın korunmasına yönelik yeni uluslararası işbirliği yolları araştırılmıştır. IRCICA’nın geçmiş yıllarda düzenlediği konferanslar arasında 2008’de Şam’da toplanan “Osmanlı Döneminde Kudüs” konulu konferans bulunmaktadır; bildirileri IRCICA tarafından yayınlanmıştır. Diğer taraftan, “Kudüs’ün Müslüman Kimliğinin Korunması” konulu bir inceleme IRCICA Genel Direktörü tarafından 2012’de Doha’da yapılan Uluslararası Kudüs Konferansına sunulmuştur.
IRCICA’nın Kudüs ve Filistin konusunda birçok araştırma projesi ve yayını bulunmaktadır. Bunlardan biri Kudüs tarihiyle ilgili ilk elden kaynaklar üzerinde yürüttüğü araştırmadır. Bu çerçevede T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivinden derlediği, Kudüs ve Filistin’de idarî yapı, ekonomik ve sosyal hayat gibi konularla ilgili resmî belgeleri sınıflandırarak araştırmacıların hizmetine sunmaktadır. IRCICA’nın Kudüs ve Filistin üzerine yayınları arasında şunlar bulunmaktadır: Filistin’deki Müslüman Vakıfları ve Mülkleri (1982), Kudüs Şeriye Mahkemeleri Sicilleri dizisi (2013-2015’te ilk 6 cildi yayınlandı), Kudüs ve Filistin’deki Müslüman Vakıfları (yazar: M. Ghosheh, 2010.)
IRCICA ayrıca, kendi arşivinden ve başka kaynaklardan derlenen tarihî fotoğrafları, araştırmalar sonucu hazırlanan açıklama metinleriyle beraber yayınlayarak bu tarih ve kültür mirasıyla ilgilenenlere üzerine özgün, görsel kaynaklar sunmaktadır. Yalnız Müslümanlar için değil, Hıristiyanlar ve Museviler için de kutsal olan Kudüs ve bütünüyle Filistin, fotoğraf tekniğinin icadından hemen sonra tüm dünyadan fotoğrafçıların en çok ilgilendikleri bölgeler olmuştur. Böylece 19. yüzyıl sonlarından itibaren çoğalan Kudüs fotoğraflarına Osmanlı Sarayı büyük ilgi göstermiş, Sultan II. Abülhamid döneminde oluşturulan Yıldız Fotoğraf Koleksiyonunda çok sayıda Kudüs fotoğrafı toplanmıştır. Bunlar arasında Osmanlı fotoğrafçılarının çektikleri fotoğraflar önemli sayıdadır. Bu meyanda IRCICA, Kudüs’ün tarihinin Osmanlı yönetimindeki dört yüz yıllık dönemini, yaklaşık yarım yüzyıllık son kesitinin fotoğraflarıyla özetleyen Fotoğraflarla Osmanlı Döneminde Kudüs başlıklı albümü Türkçe, İngilizce ve Arapça olarak 2009’da yayınlamıştır. Bu albüm Kudüs şehrinin, insanlarının, yapılarının, ekonomik ve sosyal hayatının ve çok dinli, çok kültürlü dokusunun Müslümanların yönetiminden çıkmadan hemen önceki durumunu adeta yeniden canlandırmaktadır. Bu çerçevede bir diğer albüm Fotoğraflarla Dünden Bugüne Kudüs başlığıyla, Sefer Turan ile işbirliği içinde ve TİKA’nın desteğiyle, Türkçe ve İngilizce açıklamalı metinlerle 2015’te yayınlanmıştır. Bu eser Kudüs’ün tarihî fotoğraflarını, yapıların ve mekânların günümüzde çekilmiş fotoğraflarıyla karşılaştırmak suretiyle Kudüs’te zaman içinde meydana gelen değişimleri belgelemektedir.
Fotoğraflarla Osmanlı Döneminde Kudüs albümünde toplam 405 fotoğraf konularına göre gruplandırılmıştır. Kudüs şehrinin panoramik manzaralarının yanında şu başlıklarla ilgili fotoğraflar bulunmaktadır: Mescid-i Aksa, Şehir ve İnsanı, Kutsal Mekânlar, Şehrin Kapı ve Sokaklarında Kudüs Tarihi, Kudüs sokakları, Osmanlı Kudüs’ünde Meslek Erbabı ve İnsan Çehreleri, Kayzer II. Wilhelm’in Kudüs Gezisi, Kudüs’te Osmanlı Askeri ve Kudüs Savunması. Albümün son kısımlarında bu başlıklara girmeyen konularda çeşitli fotoğraflar ile koleksiyonlarda renklendirilmiş olarak bulunan bazı fotoğrafların baskıları yer almıştır. Objelerinin kaydedildikleri andaki geçmişini mümkün olduğunca dile getirecek şekilde seçilip gruplandırılan Kudüs fotoğraflarıyla bu eser, Kudüs tarihi ve Kudüs kültür ve mimari mirası kaynaklarına değerli bir katkıdır.