Başkanlıkla ilgili yasal düzenlemeler
Dr. Mehmet Bulut
DİB / Uzman
“Diyanet İşleri Bakanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair” 6002 sayılı Kanunun, 01 Temmuz 2010 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilmesi ve 13 Temmuz 2010 tarihinde de Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmesi kamuoyunda bir hayli ilgi gördü. 31 yıl aradan sonra gelen ve Başkanlık hizmetlerine önemli açılımlar ve yeni ufuklar kazandıracağını umduğumuz yeni teşkilat kanunumuz doğal olarak teşkilat mensuplarını da sevindirdi. Kanunun Meclis’te ittifakla kabul edilmiş olması, başka bir ifade ile Meclis’te grubu bulunan siyasi partilerimizce bu yasa üzerinde konsensüs sağlanmış bulunması ayrı bir memnuniyet sebebidir. Bu vesile ile biz de bu ayki yazımızı, kuruluşundan günümüze Diyanet İşleri Başkanlığı ile ilgili yasal düzenlemelere, Başkanlığın hukuki gelişmelerine ayırmak istiyoruz.
Kuşkusuz yasalar, düzenlemeler hukuki belgelerdir, hukuki metinlerdir; dolayısıyla Başkanlığa ilişkin mevzuatı hukuki yönden ele alıp değerlendirmek bu yazının konusu dışında kalmaktadır. Biz burada sadece tarihî süreç içinde Başkanlıkla ilgili hukuki gelişmelerden bir kısmını özet içerikleriyle okuyucularımızın dikkatlerine sunmak istiyoruz. Bunu da kronolojik bir sıra takip ederek yerine getirmeye çalışacağız.
3 Mart 1924 tarih ve 429 sayılı “Şer’iyye ve Evkaf ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Olan Kanun”
Önceki makalelerimizde değişik vesilelerle değinmiştik; adından da anlaşıldığı gibi bu kanun, Diyanet İşleri Başkanlığı yanında Genel Kurmay Başkanlığının da kuruluş kanunudur. 14 maddelik kanunun ilk yedi maddesi Diyanet İşleri Reisliğinin kuruluşu ve Şer’iye Vekâletinin lağvıyla ilgilidir. Söz konusu kanunun 5. maddesinde, tekke ve zaviyeler de Başkanlığın idaresine verilen kurumlar arasında sayılmıştı; ancak 30 Kasım 1925 tarih ve 677 sayılı kanunla bu kurumların kapatılması sonrasında söz konusu maddedeki tekke ve zaviyelerin idaresi hükmü, 4 Ocak 1932’de resmen yürürlükten kaldırıldı.
Kuruluşundan 1939 yılına kadar uzun bir süre Reislikle ilgili bütçe barem kanunları da ayrı ayrı birer yasal düzenleme konumunda olmuştur.
18 Mart 1924 tarih ve 442 sayılı “Köy Kanunu”
Cumhuriyet’ten sonra çıkartılan ilk kanunlardan biri olan bu kanunun 23. maddesi ile köy imamlarının köy ihtiyar meclisinin tabii üyesi olduğu tasrih edilmiş, 39. maddesi ile de gerektiğinde muhtarlığın yazışmalarını yapacakları belirtilmiştir. Kanunun 83, 84, 85 ve 86. maddeleri ise doğrudan köylerde görev yapacak imamlarla ilgili hükümleri içermektedir. Köylerde imamlık yapacakların seçimi ve atanması, aranan nitelikler (örneğin ilmihal bilgisi, dört işlem, yeteri kadar Türkiye coğrafyası, Türk ve İslam tarihi ve sağlık işlerini bilmek) ve köy imamlarına köylüler tarafından ödenecek ücret hükme bağlanmıştır.
“Cami Hademeleri Nizamnamesi”: 12 Ağustos 1928 tarihli Bakanlar Kurulu kararnamesi ile yürürlüğe giren 6995 numaralı bu nizamname cami görevlileriyle ilgili hazırlanmış ilk tüzüktür. Üç bölüm ve 41 maddeden ibarettir. Tüzükte cami hizmetlerinin “ilmi hizmet” olarak nitelendirilmesi dikkat çekmektedir.
8 Haziran 1931 tarih ve 1927 sayılı “Evkaf Umum Müdürlüğü 1931 Mali Yılı Bütçe Kanununun 6. Maddesi”
Bu madde ile cami ve mescitlerin idaresi ile cami görevlilerinin atama, nakil, azil ve emeklilikleri Vakıflar Genel Müdürlüğüne devredildi. Başkanlık merkez teşkilatındaki cami görevlileriyle ilgili idari müdürlükler de aynı şekilde Vakıflara verildi. Bu durum 1950 yılına kadar sürmüştür. Bu süre içinde Vakıflar idaresi hademe-i hayrat konusunda bazı düzenlemeler yapmıştır.
8 Mart 1933 tarih ve 2171 sayılı “Vaiz ve Dersiam Maaşları Hakkında Kanun”
Kanun, vaiz ve dersiam sınıfındaki kadrolarda boşalma oldukça yerlerine yeni atama yapılmamasını öngörüyordu. 15 Ocak 1937’de çıkartılan 3052 sayılı kanunla bu hüküm geçersiz sayılarak açık kalan kadrolara sadece vaiz tayini yapılacağı hükmü getirildi.
22 Nisan 1935 tarihli “Cami Hademesi Nizamnamesi”: Camiler ve cami görevlilerinin Vakıflar idaresine bağlanması sonrasında Evkaf Umum Müdürlüğünce hazırlanan işbu 2/2392 no’lu nizamname; 1936, 1937 ve 1938 yıllarında değişikliğe uğrayarak 1952’ye kadar yürürlükte kaldı. Altı bölüm ve 45 maddeden ibarettir.
14 Haziran 1935 tarih ve 2800 sayılı “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun”
Başkanlığın ilk teşkilat kanunudur. Geçerlilik ve icra hükümlerini saymazsak sadece beş maddeden ibarettir. Bu yasanın ilk maddesi ile Başkanlık teşkilatı merkezde bir başkanın idaresi altında Müşavere Heyeti, Zat İşleri Müdürlüğü, Yazı İşleri Müdürlüğü ve Mushafları Tetkik Heyetinden; taşrada ise Müftü, Müsevvit, Vaiz ve Dersiamlardan oluşturulmuştur. Diğer maddelerde ise personelin atamasında yetkili kişiler, il ve ilçe müftülerinin seçim ve atamalarında takip edilecek yol belirlenmiştir. Kanun eki cetvel ile Başkanlığa 29 merkez ve 451 taşra olmak üzere toplam 480 kadro tahsis edilmiştir. Cami görevlilerinin idaresi Vakıflarda olduğu için onlar bu sayıya dâhil değildir. Zamanla yapılan değişiklik ve ilâvelerle bu kanun, 1965 yılına kadar yürürlükte kalmıştır.
11 Kasım 1937 tarihli “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilatının Vazifelerini Gösterir Nizamname”: 2800 sayılı teşkilat kanunu sonrasında ve kanunun ilgili maddesi gereğince hazırlanmış olan bu tüzük, 1965’te 633 sayılı kanun yürürlüğe girinceye kadar yürürlükte kalmıştır. İki bölüm ve 15 maddeden ibadettir. Birinci bölümde merkez, ikinci bölümde “vilayetler” teşkilatının görevleri sıralanmıştır. Kuruluş kanunundan sonra, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kuruluş amacı ve görevine ilk defa olarak bu tüzükte “İslam dininin itikadat ve ibadatına dair bütün ahkâm ve mesalihin tedviri vazifesiyle mükellef ve müftilerin mercii olmak üzere tesis edilmiş bulunan…” ibaresine yer verilmiş olması önemlidir.
5 Temmuz 1939 tarih ve 3665 sayılı “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki 2800 sayılı Kanunda Bazı Değişiklikler Yapılmasına Dair Kanun”
Yapılan değişikliklerle ilk defa Başkanlıkta bir “Reis Muavinliği” kadrosu ihdas edildi, Müşavere Heyeti üye sayısı ise 5 kişiden 4 kişiye indirildi.
30 Aralık 1940 tarih ve 3960 sayılı “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki Kanunda Bazı Değişiklikler Yapılmasına Dair Olan 3665 Sayılı Kanunu Ek Kanun”
Bu ek kanunla Müşavere Heyeti azalıkları ihtisas kadroları haline getirildi.
1 Aralık 1941 tarih ve 4135 sayılı “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki Kanunda Bazı Değişiklikler Yapılmasına Dair Olan 3665 Sayılı Kanununun 2. Maddesine Bir Fıkra Eklenmesi Hakkındaki Kanun”
Eklenen fıkra ile Diyanet İşleri Reisi’nin atamasının 3656 sayılı kanunun 6. maddesi hükmüne tabi olduğu hükmü getirildi.
02 Ağustos 1944 tarih ve 4631 sayılı “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki Kanunda Bazı Değişiklikler Yapılmasına Dair Olan 3665 Sayılı Kanununun 3. Maddesine Bir Fıkra Eklenmesi Hakkındaki Kanun”
Eklenen fıkra ile Müşavere Heyeti azalarının atamalarının da 3656 sayılı kanunun 6. maddesi hükmüne tabi olduğu tasrih edildi.
23 Mart 1950 tarih ve 5634 sayılı “Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki 2800 Sayılı Kanunda Bazı Değişiklikler Yapılmasına Dair olan 3665 Sayılı Kanuna Ek Kanun”
29 Nisan 1950’de yürürlüğe giren bu kanunla Başkanlığın teşkilat yapısı ve görevleri konusunda geniş çaplı ve esaslı bir değişiklik yapıldı. Kurumun merkez ve taşra teşkilatı yeniden oluşturuldu. O tarihe kadar “Diyanet İşleri Reisliği” olan kurumun adı, “Diyanet İşleri Başkanlığı” olarak değiştirildi. En önemli değişiklik ise, 1931 yılından beri Vakıflar idaresinde olan camilerin ve cami görevlilerinin idaresinin Başkanlığa iade edilmesiydi. Bu yasa ile Başkanlıkta ilk defa olarak bir Yayın Müdürlüğü birimi oluşturuldu. Bütün vaizler maaşlı kadrolara geçirildi. Gezici vaizlik kadroları ihdas edildi. Başkanlığın toplam kadrosu 5441’e çıkartıldı.
02 Temmuz 1951 tarih ve 5806 sayılı “Dini Yayınlar Döner Sermayesi Hakkında Kanun”
Bu kanunla Başkanlıkça gerçekleştirilecek dinî yayın faaliyetlerinde kullanılmak üzere döner sermaye oluşturuldu.
“Hayrat Hademesi Tüzüğü”: 21 Nisan 1952 tarih ve 3/14892 no’lu Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe giren bu tüzükte, öncekilerden farklı olarak cami görevlileri için “hayrat hademesi” kavramı kullanılmıştır. Cami ve mescitlerde görev yapan imam, hatip, müezzin gibi personelin seçim, atama, nakil ve görevden çıkarma işlemlerini düzenlemektedir. Dokuz bölüm ve 39 maddeden ibarettir.
11 Şubat 1955 tarih ve 6465 sayılı “Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki Kanunda Bazı Değişiklikler Yapılmasına Dair olan 5634 Sayılı Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”
Yapılan değişiklikle Başkanlığın taşra kadrolarına ilaveler yapıldı, 1951’de açılan İmam-Hatip Okullarından mezun olanların maaşlı memur olarak atanabilmeleri için 100 adet imam-hatip kadrosu ihdas edildi.
1961 Anayasası
1961 Anayasasının 154. maddesiyle Diyanet İşleri Başkanlığı, genel idare içinde anayasal bir kurum statüsü kazandı. Madde, “Genel idare içinde yer alan DİB, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir” hükmünü âmirdi.
22 Haziran 1965 tarih ve 633 sayılı “Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun”
2 Temmuz 1965’te yürürlüğe giren bu kanun, o tarihe kadar Başkanlıkla ilgili çıkartılan en kapsamlı ve en mükemmel kanun olmuştur. Altı bölüm, 43 madde ve 7 geçici maddeyi ihtiva ediyordu. Bu kanunla teşkilatla ilgili daha önce çıkartılan bütün yasal düzenlemeler tek metinde toplandı ve öncekilerin tamamı yürürlükten kaldırıldı. Yeni birimler oluşturularak teşkilat genişletildi. Kanunda Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kuruluş amacı ve görevleri sayılırken, İslam dininin inanç ve ibadetleri yanında ilk defa olarak “ahlak esasları” ile ilgili işleri yürütmek de sayılmış ve ayrıca yine ilk defa olarak teşkilata “toplumu din konusunda aydınlatmak” görevi verilmiştir. 633 sayılı kanuna dayanılarak çok sayıda tüzük hazırlandı. Bu yasayı ve ilgili tüzükleri daha geniş tanıtmak kuşkusuz ayrı bir makale konusudur.
26 Nisan 1976 tarih ve 1982 sayılı “633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna 4 Geçici Madde Eklenmesine Dair Kanun”
TBMM’nce kabul edilen bu kanun, dönemin Cumhurbaşkanının Anayasa Mahkemesi’nde açtığı dava üzerine söz konusu mahkemenin 18 Aralık 1979 tarih ve E.79/25-K. 79/46 sayılı kararıyla iptal edildi. İptal kararı 11 Mayıs 1980 tarihli Resmi Gazetede yayımlandı ve bu karar bir yıl sonra, 11 Mayıs 1981’den itibaren yürürlüğe girdi. Bu iptal üzerine teşkilatta ortaya çıkan yasal boşluk, “Diyanet İşleri Bakanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair” 6002 sayılı Kanunun 01 Temmuz 2010 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilip 13 Temmuz 2010 tarihinde yürürlüğe girişine kadar sürdü.
24 Mart 1977 tarih ve 2088 sayılı Kanun
Bu kanunla 12 bin vekil imam-hatip asalete geçirildi.
1982 Anayasası
Halen yürürlükte olan 1982 Anayasası’nın 136. maddesi Diyanet İşleri Başkanlığı ile ilgilidir: “Genel idare içinde yer alan DİB, laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi görüş ve düşüncelerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir.”
“Diyanet İşleri Başkanlığı Kadro Cetveli”
Bakanlar Kurulu’nun 18 Temmuz 1984 gün ve 84/8360 sayılı kararıyla 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin eki olarak yayınlanıp yürürlüğe giren bu kadro cetveli ile Başkanlık teşkilatının organik ve fonksiyonel yapısı reorganize edildi, hizmet birimleri yeniden düzenlendi. Son teşkilat kanunu öncesine kadar var olan Başkanlık hizmet birimleri bu cetvelle oluşmuştu.
09 Nisan 1990 tarih ve 416 sayılı “633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname”
Bu kararname ile Din İşleri Yüksek Kurulu’na üye seçimi, üyelerin atanmaları ve görevlerini düzenleyen söz konusu kanunun 5. ve 20. maddelerinde değişiklik yapıldı.
01 Temmuz 2010 tarih ve 6002 sayılı “Diyanet İşleri Bakanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”
13 Temmuz 2010 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren bu yeni teşkilat kanunumuz 23 maddeyi ve birçok bendi içermektedir. Tabii, bunun, ayrı bir makalede ele alınıp tanıtılması gerekiyor.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Muhtevaları şöyle veya böyle de olsa, 86 yıllık Diyanet İşleri Başkanlığı ile ilgili yapılan yasal düzenlemeler bir hayli yekûn tutmaktadır. Şu var ki, ilk teşkilat kanununda bazı değişiklikleri öngören ve 1950’de çıkartılan 5634 sayılı ek kanun bir kenara bırakılacak olursa, Başkanlık, gerçek anlamda bir teşkilat kanununa ancak 1965 yılında sahip olabildi. Zamanla bu yasanın da yetersiz kalması üzerine hazırlanan ve TBMM’nde 1976 yılında kabul edilen 1982 sayılı kanunun Anayasa Mahkemesinde iptal edilmesi üzerine ortaya çıkan hukuki boşluk, 6002 sayılı kanunun kabul edildiği 2010 yılına kadar sürdü.
26 Nisan 1976 tarih ve 1982 sayılı “633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna 4 Geçici Madde Eklenmesine Dair Kanun”
TBMM’nce kabul edilen bu kanun, dönemin Cumhurbaşkanının Anayasa Mahkemesinde açtığı dava üzerine söz konusu mahkemenin 18 Aralık 1979 tarih ve E.79/25-K. 79/46 sayılı kararıyla iptal edildi. İptal kararı 11 Mayıs 1980 tarihli Resmi Gazetede yayımlandı ve bu karar bir yıl sonra, 11 Mayıs 1981’den itibaren yürürlüğe girdi. Bu iptal üzerine teşkilatta ortaya çıkan yasal boşluk, “Diyanet İşleri Bakanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair” 6002 sayılı Kanunun 01 Temmuz 2010 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilip 13 Temmuz 2010 tarihinde yürürlüğe girişine kadar sürdü.
