Başkanlığın En Üst Danışma ve Karar Organı
DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU
Dr. Mehmet Bulut
DİB / Uzman

Bazı dönemlerde Başkanlık hizmetlerinin nerdeyse tamamıyla alakadar olan ve bu sebeple faaliyetleri Başkanlığın faaliyetleriyle âdeta özdeşleşen Din İşleri Yüksek Kurulunun, kuruluşundan günümüze Diyanet İşleri Başkanlığı’nda müstesna bir yeri olmuştur. Üyelerinin seçim ve atanması ve çalışma tarzı itibarıyla Kurul, Başkanlık birimlerinden farklı bir konuma sahiptir. Nitekim günümüzde de Kurul, teşkilatın herhangi bir birimi değil, Başkanlığın en üst danışma ve karar organıdır. Ancak, tarihî süreç içinde bazen yıllarca oluşturulamamış bazen de çok az üye ile çalışmak durumunda kalmış, haliyle kendisinden beklenen hizmetleri sürekli ve verimli bir şekilde yerine getirememiştir.

Başkanlığın günümüz teşkilat şemasında geniş bir yelpaze oluşturan birimler zamanla hizmetlerin gelişip genişlemesiyle ortaya çıkmıştır. Halbuki daha kuruluş yılında Başkanlık kadroları arasında ve ilk sırada “Hey’et-i Müşavere Azaları”nın yer aldığını görüyoruz. Bu heyetin, Başkanlığın bel verdiği Şer’iye Vekâletindeki “İfta Hey’eti” ile “Tetkikat ve Telifât-ı İslâmiye Hey’eti”nin icra ettiği hizmetleri kısmen de olsa yerine getirmek üzere kurulduğunu öğreniyoruz.

Süreç içinde Kurulun adı kısmen de olsa birkaç kez değişmiştir. Buna göre kuruluş yılında “Hey’et-i Müşavere”, 1929’dan itibaren “Müşavere Hey’eti”, 1950’den sonra “Müşavere ve Dinî Eserler İnceleme Kurulu”, 1965’den sonra ise “Din İşleri Yüksek Kurulu” adıyla oluşup hizmetlerini sürdürmüştür.
1924 yılı bütçe ve barem kanununa ekli kadro cetvellerinden Başkanlığın kuruluş tarihi olan 1924 yılı itibarıyla Ahmed Hamdi (Akseki), Bahaeddin Efendi, H. Hilmi (Baturbeygil), Mustafa Tevfik Efendi ve Seyyid Taha Efendi’nin Hey’et-i Müşavere azalığına getirildiklerini görüyoruz.

Başkanlığın ilk teşkilat kanunu olan 14 Haziran 1935 tarih ve 2800 sayılı “Diyanet İşleri Reisliği Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanun”un 1. maddesinde Diyanet İşleri Reisliği’nin merkez teşkilatında Müşavere Heyetine yine ilk sırada yer verilmiş, merkez birimleri olarak da Zat İşleri Müdürlüğü, Yazı İşleri Müdürlüğü ve Mushafları Tetkik Heyeti sıralanmıştır. Bu kanunun atamalarla ilgili 3. maddesinde Müşavere Heyeti üyelerinin Diyanet İşleri Reisinin seçimi, Başbakanın inhası ve Cumhurbaşkanının onayı ile yapılacağı belirtilmiştir. Aynı maddede “Müşavere Heyeti azasının akaid-i İslâmiye ve ulûmu şer’iyede ihtisâsı bulunan ulema arasından seçilmesi şarttır.” şeklinde bir ibare de yer almaktadır. Kanuna ekli (A) cetvelinden aza sayısının 5 olduğunu, heyet personeli arasında bir adet mümeyyiz ve kütüphane memuru ile bir adet kâtip kadrosuna yer verildiğini görüyoruz. Ancak söz konusu teşkilat kanununda 5 Temmuz 1939’da yapılan bir değişiklikle 5 olan aza sayısı 4’e düşürülmüş, yine aynı kanunda 30 Aralık 1940’ta yapılan diğer bir değişiklikle de, Müşavere Heyeti azalıkları ihtisas kadroları haline getirilmiştir. Ayrıca 2 Ağustos 1944’de kabul edilen bir kanuna eklenen bir fıkra ile Müşavere Heyeti azalarının tayinlerinin yukarıda belirtilen prosedür yerine 3656 sayılı “Devlet Memurları Aylıklarının Tevhidi ve Teadülüne Dair Kanun”un 6. maddesi hükümlerine tâbi olduğu belirtilmiştir.

2800 sayılı kanuna istinaden hazırlanan ve Diyanet İşleri Reisliği’nin ilk nizamnamesi durumunda olan 11 Teşrinisani 1937 tarih ve 7647 no’lu nizamnamede, Müşavere Heyetinin görevleri beş madde halinde tespit edilmiştir (madde 2). Buna göre Kurulun görevleri özetle; itikat, ibadet ve Medeni Kanunun neşrinden önceki zamana ait vasiyet ve miras gibi hususlara ilgili sorulan soruların cevabını hazırlamak; yine inanç ve ibadet konularında olmak üzere, ihtiyaç duyulan eserleri yazmak; Başkanlık tarafından havale edilecek eserleri tetkik etmek; vaizler tarafından hazırlanan vaaz özetlerini incelemek ve gerektiğinde vaaz konularını belirlemek ve Başkanlık tarafından havale edilen evrakı tetkik edip bunlar hakkında mütalaa hazırlamaktır. Cevaplandırılacak soruların ve hazırlanacak eserlerin inanç ve ibadet konularıyla sınırlı tutulması esası 1965 yılına kadar devam etmiştir.

23 Mart 1950’de kabul edilen 5634 sayılı kanunda yapılan değişiklikle, Kurulun üyeleri yanında yardımcılarından da söz edilmiştir (madde 2). Söz konusu kanuna ekli (1) sayılı cetvel ile Kurul için 7 Üye, 3 Üye Yardımcısı, 2 Mütercim, 1 Kütüphane Memuru, 1 Muvakkit, 1 Mümeyyiz, 1 Memur ve 2 Kâtip kadrosu tahsis edilmiştir.

22 Haziran 1965 tarih ve 633 sayılı “Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun”, Kurul için de kapsamlı yenilikler getirmiştir. Buna göre Kurulun adı “Din İşleri Yüksek Kurulu” olarak değiştirilmiş; bir başkan ile 10 üyeden oluşması öngörülmüş, Başkanlığın en yüksek karar ve danışma organı olduğu tasrih edilmiş, üyelerinin de seçim ve atama şeklinde göreve gelmeleri kabul edilmiştir. Kanunda Kurulun görevleri de kapsamlı sayılabilecek şekilde sıralanmıştır (madde 5). Bunlar;

Din ile ilgili konularda ilmî incelemeler ve araştırmalar yapmak; din ile ilgili soruların cevaplarını hazırlamak; dinî eserler telif ve tercüme etmek; yurt içindeki ve yurt dışındaki din ile ilgili yayınları izlemek; din hususunda toplumu ve yurt dışındaki yurttaşlarımızı aydınlatmak amacıyla yapılacak çalışmaların programlarını tespit etmek, Başkanlıkça toplanacak Din Şûrasına sunulacak raporlarla Başkanlık görüşünü hazırlamak şeklinde özetlenebilir. Kanunun 19. maddesi Diyanet İşleri Başkanının yönetiminde Din Şûrasının kurulmasını, 20. maddesi de Din İşleri Yüksek Kurulu üyeliğine atanacakların adaylığını tespitle görevli Aday Tespit Heyetinin oluşumunu düzenlemektedir.

633 sayılı kanunun kabulünden sonra yapılan ilk Din İşleri Yüksek Kurulu seçimine kadar olan süre içinde (1967’ye kadar) Kurul’a, üyelerden herhangi biri başkanlık yapmamış, bu sürede Diyanet İşleri Başkanları doğal olarak bu kurulların da başkanları olmuş, dolayısıyla alınan kararların altına da başkanlar imza koymuştur. Yine bu yıllara kadar Kurul üyeliklerine atama yoluyla gelindiğinden, kurul âzâ kadrolarında çeşitli nedenlerle (daha çok vefat dolayısıyla) boşalma oldukça yerlerine yenileri atanabilmiştir.

633 sayılı kanununa istinaden Kurul üyelikleri için ilk seçim 30 Ocak 1966 tarihinde yapılmıştır. Aday Tespit Kurulunca belirlenen üç katı aday içinden 11 kişi Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle Kurul üyeliğine atanmış ve atama kararları 19 Şubat 1966 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Ancak, bu seçime ilişkin Bakanlar Kurulu’nun 30 Ocak 1966 gün ve 6/5908 sayılı kararı, 5 Kasım 1966’da Danıştay’ca iptal edilmiştir. 26 Aralık 1966’da Din İşleri Yüksek Kurulu üyelikleri için yeniden seçim yapılmış ve Kurul ilk toplantısını 18 Şubat 1967’de yapmıştır.

633 sayılı kanuna dayanılarak hazırlanan “Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulunun Toplantı ve Çalışma Usulleri ile Kurul Başkan, Üye, Raportör ve Mütercimlerinin Nitelikleri ve Görevleri Hakkında Yönetmelik”, 1 Eylül 1966 gün ve 12389 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik Kurul için üç ihtisas komisyonu öngörmüştür: Dinî Sorular Komisyonu; Dinî İrşad, Basın ve Yayın Komisyonu; Tüzük, Yönetmelik, Program ve İdarî İşler Komisyonu.

1965-1970 yılları arasında iki kez oluşturulan ve ikisi de Danıştay’ca iptal edilen Din İşleri Yüksek Kurulu 1978 yılına kadar önce dört, sonra üç, daha sonra ise iki üye ile çalışmak zorunda kalmıştır. Kurul üyeliği için 17 Mart 1978’de bir seçimin daha yapıldığını, seçilen yeni üyelerin atamalarının 25 Nisan 1978’de onaylandığını ve iki eski üye ile sayıları 11 olan bu yeni kurulun ilk toplantısını da 28 Nisan 1978’de yaptığını görüyoruz.

Zamanla emeklilik ve başka nedenlerle üyeliklerin boşalması sonucu 1990 ortalarında Kurulda sadece bir üye kalmıştır.
Bir sonraki Kurul üyeliği seçimi 14 yıl aradan sonra 1992’de yapılarak (4’ü yüksek öğretim kurumları kontenjanından olmak üzere) 14 üye seçilmiştir. Bu üyelerin atanmasına ilişkin Bakanlar Kurulu Kararı, 30 Ocak 1992 tarihini taşımaktadır. Böylece dördüncü kez teşekkül eden Kurul, 17 Nisan 1992’de ilk toplantısını yapmıştır. Bu kurul 5 komisyon ile faaliyetlerini sürdürmüştür. Bunlar, Dinî Sorulara Cevap Komisyonu, Dinî Yayınlar ve Basın Komisyonu, Din Hizmetleri ve İrşad Komisyonu, Mevzuat Komisyonu, Eğitim Komisyonudur.

633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunun Din İşleri Yüksek Kuruluna ilişkin 5. ve 20. maddeleri 416 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 1990’da değiştirilmiştir (12 Nisan 1990 gün ve 20490 sayılı Resmi Gazete). Dördü yüksek öğretim kurumlarında çalışanlardan olmak üzere üye sayısının 16’ya ve üyelerin görev sürelerinin 7 yıla çıkartılması önemli değişiklikler sayılabilir.

633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri hakkındaki Kanunun yukarıda sözü edilen KHK ile değişik 5. maddesine dayanılarak hazırlanan “Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Görev ve Çalışma Yönetmeliği” (15 Haziran 1993 gün ve 21608 sayılı Resmi Gazete), dört bölüm ve toplam 15 maddeden oluşmaktadır. Bu yönetmelikte Kurulun görevleri, çalışma usul ve esasları, komisyonlar, komisyonların teşkili ve çalışmaları; Kurul başkanı, üye, uzman ve mütercimlerin görev, yetki ve sorumlulukları konusunda kapsamlı bir şekil ortaya konmuştur.

2009 yılı itibarıyla görevde olan Kurul üyeleri (bir başkan ve 15 üye) 7 Ekim 2008 tarihinde göreve başlamıştır. Bu Kurul, Dinî Soruları Cevaplandırma Komisyonu, Din Hizmetleri Komisyonu, Dinî Yayınlar Komisyonu, Din Eğitimi Komisyonu ve Dinî Kültür Komisyonu adlarıyla 5 komisyon ve AR-GED Yönetim Kurulu ile faaliyetlerini sürdürmektedir. Aynı tarih itibarıyla Kurulda 36 Kurul uzmanı istihdam edilmektedir. Ayrıca ilgili mevzuatta beş yılda bir toplanması öngörülen Din Şûrasının genel sekreterliği görevi de Din İşleri Yüksek Kurulu üyelerinden biri tarafından yerine getirilmektedir. İlgili mevzuat gereği Din Şûrasının gündemi de Kurulca belirlenmektedir.

Süreç içerisinde Kurulun hizmetleri ve günümüzde Din İşleri Yüksek Kurulunun üye seçim ve çalışma tarzını başka bir yazıda ele almak istiyoruz.