Makale

Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi

KİTAPLIK

Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi

Hazırlayan: A. Cüneyt Köksal

Fıkıh usulü, dinin temel kaynaklarının nasıl anlaşılması gerektiğini, bu kaynaklardan hareketle ibadet ve hukukla ilgili meselelere hangi metotla çözüm getirilebileceğini inceleyen ilim dalıdır.
“Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesinin” ele alındığı bu eserin yazılış amacı yazar tarafından şöyle dile getirilmektedir: “İslam düşüncesinde özellikle Gazali sonrası dönemde ilimlerin mahiyeti, amaçları, ilimleri birbirinden ayıran kriterler, felsefi kaynaklı ilim tasavvurunun teorik İslami ilimlere de tatbik edilmesiyle birlikte gerçekleşen “ilim” tasavvurundaki dönüşümün tasvir ve tahlil edilmesi amaçlanmaktadır.”
Bir giriş ve üç bölümden oluşan eserin giriş bölümünde müellif, konuyu genel bir bakış açısıyla ele almış ve Gazali ile beraber Aristo mantığının fıkıh usulüne girdiği, bu mantıkla bütün nazari ilimlerin aleti, dili ve ifade biçimi haline gelen sürecin başladığı ve bunun ilimler için de vazgeçilmez olduğu tespitinde bulunmuştur. Gazali ile başlayan bu sürecin Farabi ve İbn Sina gibi felsefecilerin elinde olgunlaştığı ve İslami ilimlerin rasyonalize/felsefileşme sürecinin gerçekleştiği, fıkıh usulünün de bu süreçten yaklaşım, metot, kavramsal düzey ve dilsel olarak etkilendiği yazar tarafından ifade edilmiştir.
Birinci bölümde, yazar, “İlimlerin Mahiyet ve Gayesinin Belirlenmesinde Önem Taşıyan Temel Kavramlar” başlığı altında ilmin çeşitli tanımlarına değinmiş, mukaddime, mevzu, mebde/mebadi, mesele/mesail, mahiyet, tarif, sınaat ve meleke kavramlarını izah etmiştir.
İkinci bölümde, “Mahiyet ve Gaye İlgili Temel Kavramlar Işığında Fıkıh Usulü” başlığı altında, fıkıh usulünün mahiyeti ve gayesini ele almıştır. Öncelikle fıkıh usulünün ilimler taksimindeki yerini tespit etmiş, ilimlerin İslam medeniyetinde çeşitli kriterlere göre tasnif edildiğini, fıkıh usulünün Gazali’nin ortaya koyduğu şekliyle hem naklî hem de akli özellikleri barındırması sebebiyle dini ilimlerin en değerlisi olduğunu ifade etmiştir.
Yazar, fıkıh usulünün tanımı ve mevzuu çevresinde cereyan eden tartışmalara yer vermiş; usulün başta Kelam, Fıkıh, Arap Dili ve Mantık olmak üzere diğer ilimlerden yararlandığını belirtmiştir. Fıkıh usulü konularının belirlenmesinde usulcünün ilmi birikimi ve mensubu olduğu ekolün etkin rol aldığını; fıkıh usulü hakkında yazılan eserlerdeki meselelerin tertibinin, usulcünün zihnindeki belirli bir sistematiğe ve mantığa göre yapıldığını ve bu sistematiğin usulcünün fıkıh ilmini tasavvur edişiyle doğrudan ilişkili olduğunu söylemenin mümkün olduğunu ifade etmiştir.
Müellif eserinde fıkıh usulünün gayesinin şeri, amelî hükümleri bilme olduğunu ifade etse de asıl ve nihai gayenin dünya ve ahiret saadeti elde etmek olduğunu dile getirmiştir.
Köksal, fıkıh usulünün işlevinin, fıkhi hükümleri elde etmek, mensup olunan mezhebin görüşlerini sistemleştirmek, meşrulaştırmak ve savunmak, İslami ilimlere metodolojik bakımdan model ve örnek olmak, İslam toplumunun kurucu ilkelerini ve kıymetli hükümlerini muhafaza etmek, toplumda hukuki istikrarı sağlamak, din ve hukuk alanının siyasi alandan bağımsız olarak hareket etmesini temin etmek olduğunu belirtmiştir.
Üçüncü Bölümde ise yazar, “Fıkıh Usulü ile Teorik Hukuk Disiplinleri Arasında Mahiyet ve İşlev Yönünde Bir Mukayese” başlığı altında, hukuk bilimi, hukuk felsefesi, hukuk teorisi, hukuk metodolojisi ve hukuk doktrinin batı dünyasındaki algısına yer vermiştir. Fıkıh usulünün Batılı hukuk disiplinlerinden herhangi birine tam tekabül edemeyeceğini, batılı hukuk düşünürlerinin kalkış noktaları, tevarüs ettikleri tarih, içtimai, fikrî birikim ve çözüm aradıkları problemin çok farkı olduğu dile getirmiştir. Ancak bu iki disiplinin formel/biçimsel ve işlevsel anlamda bir mukayesenin yapılabileceğini söylemiştir. Ayrıca fıkıh usulü ilminin bir “ilim” olarak ilk defa Müslümanlar tarafından vücuda getirildiğine dikkat çekmiştir.
Eser, 2008-2014 yıllarında İSAM tarafından “Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi” adıyla basılmıştır. (A. Cüneyd Köksal, Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi, İSAM/ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 2008-2014.)