Yaşamak; vefasını yitirmiş bir ahd
Tarık Tufan

Tavan arasında tozlanmış eşyaları sağa sola çekerken, arada bir eline geçirdiği eşyayı inceliyordu genç adam. Bir kenarda porselen tabaklar duruyordu. Hemen yanında birkaç mumluk, kumaşı iyice yıpranmış bir tek kişilik koltuk, yaldızları dökülmüş bir abajur.
Yaşlı kadın o kadar sessiz yaklaştı ki eşyalardan ayırt edemeyecekti genç adam.
“Anneanne neden tutuyorsun bunca eşyayı?”
Kadın sustu.
Eline aldığı ağzı kırık vazoya, sevdiği adama bakar gibi baktı.
“Kırık dökük şeyler var, birçoğu kullanılmaz ki bunların anneanne”
“Vefasızlık mı edeyim?” dedi yaşlı kadın ve sustu. Bakmaya devam etti.
Bir eşyaya vefasızlık etmek duygusu, yaşadığımız yüzyıla çok tanıdık gelmiyor. İnsanın eşyaya vefa göstermesini anlayabilecek bir ahlaki inceliği, derinliği kaybedeli çok uzun zaman oldu.
İnsanın yaşadığı çağda belirleyici olan, ekonomik, siyasi, sosyal, politik atmosfer, insan ahlakını dönüştürmeden varlığını sürdüremeyeceğini bilir. Ve sahip olduğu tüm araçlarla, yeni ahlak modelinin ve dolayısıyla “yeni hayat”ın kodlarını gündelik hayatın en ince ayrıntılarına nüfuz edebilmesi için gayret sarfeder.
Cumhuriyet ilanından sonra bir proje olarak elitlerden başlayarak halka yayılan modernleşme süreci, dönem romanlarında insan hayatındaki dönüşümleri çok belirgin özellikleriyle anlatır. Yeni insan, yeni ahlak eskiyle bazen derin ve hüzünlü bazen de mizahi nitelikleri öne çıkan çatışmalar yaşarlar.
Yeni hayat, yeni ahlaki ilkeler ölçeğinde kurulabilir. Burada yeni hayat derken hiç şüphesiz bütün bireysel ve toplumsal normların köklü değişimlerinden söz ediyorum.
Yeni hayatı kuran güç, mevcut ahlaki normları kendi iktidarını pekiştirecek, meşrulaştıracak ölçüde değiştirmek ve değiştiremiyorsa toptan ortadan kaldırmak zorundadır. Aksi halde cari olan her ahlaki değer gayrımeşru iktidar kurgusunun karşısına çıkacak ve insanlarda bu gücün ortadan kaldırma umudu ve çabasını diri tutacaktır.
Modern dünyanın iktidar kurgusunu belirleyen büyük ölçüde ekonomik kazanımlar ölçeğidir. Bütün insanlar, büyük ekonomi güçlerinin kurguladığı yeni hayat projelerinin bireyleri olabilmek için gerekli oryantasyondan geçiriliyorlar.
Bir model geliştirilirken, bu modelin kodları insanların metafizik derinliklerine kadar yerleştirilmezse kalıcı ve güçlü olması düşünülemez.
Kapitalizm, basitçe geçiştirilemeyecek kadar spesifik ahlak öğretilerini geniş kesimlere yayma becerisi göstermiştir. Bunu fiziksel bir şiddet kullanma ihtiyacı duymadan, insanların oldukça heyecan ve neşeyle dahil olabilecekleri bir dil kullanarak yapma becerisi ayrıca tartışılabilir.
Siyasi ya da ekonomik iktidarları asıl güçlendiren insanların gönüllülüğüdür. Bu gönüllü olma durumunu pekiştirebilmek için psikolojik – sosyolojik tüm verileri kullandığını söylemeye bile gerek yok.
Kapitalizmin ürettiği modern ahlak, insanların dinle, gelenekle, günahla, ayıpla kurduğu ilişkiyi temelden değiştirmiştir. İnsanın daha çok tüketmesine, daha çok eğlenmesine, daha çabuk sıkılmasına, daha umursamaz olmasına, daha acımasız olmasına, daha şefkatsiz, daha vefasız olmasına engel ne varsa görünür alandan uzaklaştırmak olmazsa olmazdır.
Bu duyguları hatırlatan tüm kavramların görünür olmaktan hızla uzaklaşmasını ya da anlam kaymasına maruz bırakılarak olumsuz çağrışımlara neden olmasını böyle düşünebiliriz.
Şöyle örnekleyebilirim belki. Kanaat, yakın zamana kadar insanın sahip olabileceği en büyük zenginlik olarak telakki ediliyordu bu toplumda. Zira Mübarek Elçi bunu çok yalın bir dille yaşamış ve anlatmıştır.
Bu kadar büyük bir zenginlik kaynağı olan kanaat modern tüketim ahlakında insanın düşkünlüğüne, zavallılığına, güçsüzlüğüne, kaçışına karşılık gelen bir anlam dünyasına itildi. Kanaatkar olduğunu söyleyen insanlara yarı acımalı gözlerle bakıyoruz artık. Kanaat etmek ancak son ihtimal olarak değer taşıyor.
Yakınlarda televizyonlarda gösterilen bir reklam filminde kanaat edenle, hırs yapan arasındaki görsel fark bu kavramların hani değer düzey üzerinden tanımlandığını göstermek için çok iyi bir örnek.
Vefa da böyle kavramlardan.
Kavramlardan derken, bir davranış ve duygu olarak insan hayatındaki karşılığından söz ediyorum. Dilde vefa kelimesinin çağrıştırdığı derin, müşfik, masalsı anlam dünyasını muhafaza edebilirsek, davranış olarak da muhafaza edebiliriz.
İnsanın başka insanlarla, eşyayla, kainatla ve en önemlisi Allah’la kurduğu varoluşsal ilişkinin seyrini belirleyecek kadar önemli kelimeler, modern ahlak öğretilerinde, anlam kaybına uğratılıyor.
Kanaat ve mesela vefa ve mesela merhamet gibi kelimeler insanın insanı sömürmesine mani kelimelerdir.
Vefa kelimesini ve vefanın tüm davranış prototiplerini kaybettiğimizde neyi kaybetmiş oluyoruz?
En başta adaleti. Vefa, adaletin hemen yakın dairesinde yer alıyor.
Yavaş yavaş ortadan kaybolduğunda, büyük kalabalıklarda, büyük gürültülerde ayak sesini duymadığımızdan gidişini bile fark edemediğimiz vefa, hayatımızda olmayınca ne kaybediyoruz?
Basit sorular hayatımıza geniş kapılar açabilir. Hiç lafı dolandırmadan, cesaretle kendi kendimize soracağımız ve suçu toplum denilen muhayyel kitleye atmadan, doğrudan kendimize yöneltmemiz gereken bir sorudur bu.
Ben vefalı bir insan mıyım?
Bu kadar uzun girişler yaptığıma bakmayın siz. Basitçe bu soruyu sorun kendinize.
Ne oldu da eşyaya vefa göstermek kadar ince bir ruh taşıyan bu toprakların insanları, zaman geçtikçe eşyaya, insana ve hiç şüphesiz Allah’a böylesi bir vefasızlıkla yaklaşıyorlar?
Yazı ilerledikçe kendimle bir çatışmaya düştüğümü dürüstlükle söyleyeyim. Vefa eksikliğinden mütevellit kaybettiklerimi düşünmekten kendimi alıkoyamıyorum. Çok değerli şeyler, hayatıma tekrarı sözkonusu bile olmayacak anlar katan dostlarım.
Vefa borcu demiş bizden öncekiler. Ağızlarına sağlık. Vefa bir borçtur en nihayetinde. İnsanın insan olmaklığının borcudur. Kibirlenen insan varolan her şeyin kendinden ve kendi için olduğu vehmine kapılıyor. Ve fakat işte varolmak bir vefa borcu içine düşmektir diyelim biz.
Varoluş özüne bağlılıktır vefa. Hiçbir gerekçeye sığınmaksızın mutlak anlamda söze sadık kalmaktır vefa.
Ömrü vefa etmek, diyor bizden öncekiler. Ağızlarına sağlık. Ömrümüz vefa ettiği ölçüde kendi varolma sebebimize vefa göstereceğiz diyorlar bir şekilde. İç içe vefa halkalarında vefalıların en vefalısına dönüyoruz yüzümüzü.
Sözü sözün mutlak sahibine yüzümüze dönerek bitirelim geleneğe uyarak;
“Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allah’a biat etmektedirler. Allah’ın eli onların ellerinin üzerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmuş olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gösterirse Allah ona büyük bir mükafat verecektir.” (Fetih, 10.)
Ahde vefa deyip susalım biz de.