Arslan, Ahmet. “Abdülvâhid b. Zeyd’in Hayatı, Zühd Anlayışı ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri”. Diyanet İlmî Dergi 60/3 (Eylül 2024),1051-1080. https://doi.org/10.61304/did.1418520

Abdülvâhid b. Zeyd’in Hayatı, Zühd Anlayışı ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri

Araştırma Makalesi

Geliş Tarihi: 12 Ocak 2024 Kabul Tarihi: 19 Eylül 2024

Ahmet Arslan

Dr. Öğr. Üyesi / Assistant Professor

Hakkari Üniversitesi / Hakkari University

İlahiyat Fakültesi / Faculty of Theology

https://ror.org/00nddb461

https://orcid.org/0000-0003-1928-267X

ahmetarslan@hakkari.edu.tr

Öz

Abdülvâhid b. Zeyd, hicrî II. asırda yaşayan zâhidlerdendir. Kaynaklar, Hasan-ı Basrî’nin öğrencisi olan Abdülvâhid b. Zeyd’i sûfîlerin ve abidlerin şeyhi olarak tanıtmıştır. Râbia el-Adeviyye ve Utbetü’l-Gülâm gibi Basra’nın önemli zâhidlerinin ondan istifade ettiği rivayet edilmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd’in Allah sevgisi konusunda fikir beyan etmiş olması ve ilk hankâhın öğrencisi tarafından kurulması, onun tasavvuf tarihindeki önemini gösteren diğer hususlardır. Abdülvâhid b. Zeyd’in düşünce fikir ve faaliyetlerine dair kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada Abdülvâhid b. Zeyd’in hayatı, hocaları, öğrencileri, zühd anlayışı ve tasavvuf tarihindeki konumunu ortaya koyma amacıyla, İslâm tarihi, hadis ricâl literatürü ve tasavvuf klasiklerinde onun hakkındaki bilgiler tespit edilerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur. İnceleme sonucunda Abdülvâhid b. Zeyd’in ilk sûfî tarifini yaptığı, etrafında müridleri olan bir şeyh profili çizdiği, müridlerini riyâzete yönlendirdiği ve zikir halkaları hakkında fikir beyan ettiğine dair bulgular tespit edilmiştir. Bu bulgular, onun tasavvufun kurumsallaşmasına öncülük ettiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Zühd Dönemi, Basra, Abdülvâhid b. Zeyd, Hasan-ı Basrî, Râbia el-Adeviyye.

* Bu makale CC BY-NC 4.0 lisansı altında yayımlanmaktadır.

The Life of ‘Abdulwahid b. Zayd, His Understanding of Zuhd, and His Place in the History of Sufism

Research Article

Received: 12 January 2024 Accepted: 19 September 2024

Abstract

Abdulwahid b. Zayd is one of the ascetics who lived in the second century AH. Sources have introduced Abdulwahid b. Zayd, a student of Hasan al-Basri, as the sheikh of Sufis and worshippers. It has been reported that prominent ascetics of Basra, such as Rabi’a al-Adawiyya and Utbah al-Ghulam, benefited from him. Abdulwahid b. Zayd’s expression of ideas on the love of God and the establishment of the first khanqah by his disciple are other aspects that highlight his significance in the history of Sufism. A comprehensive study on the thoughts and activities of Abdulwahid b. Zayd has not been conducted. In this study, information about Abdulwahid b. Zayd’s life, teachers, students, understanding of asceticism, and his position in the history of Sufism has been identified and evaluated using Islamic history, hadith literature, and Sufi classics. As a result of the examination, findings have been identified indicating that Abdulwahid b. Zayd provided the first definition of a Sufi, was introduced as a sheikh with disciples around him, guided his disciples towards ascetic practices, and expressed ideas about dhikr circles. These findings demonstrate that he played a pioneering role in the institutionalization of Sufism.

Keywords: Sufism, Asceticism Period, Basra, Abdulwahid b. Zayd, Hasan al-Basri, Rabi’a al-Adawiyya.

* This article is published under the CC BY-NC 4.0 licence.

Summary

In this article, the life and Sufi views of Abdulwahid b. Zayd, an ascetic living in Basra during the second century AH, are examined. Abdulwahid b. Zayd is one of the most significant figures in the history of Sufism because he lived in Basra and was a student of Hasan al-Basri. This is because the ideas of the ascetics in Basra have been extremely influential in shaping the views of later Sufis. Hasan al-Basri, the teacher of Abdulwahid b. Zayd, has had a great influence on Sufis through his thoughts and exemplary character. For this reason, al-Basri has been described by Sufis as “the leader of the pious and the true friend of Allah.” It can be said that Abdulwahid b. Zayd, being a student of an important ascetic and living in Basra, witnessed the formation process of Sufism. Additionally, it has been reported that he was the first ascetic to speak about love, led a group of ascetics, and that his disciples established the first khanqah in Basra. In this context, Abdulwahid b. Zayd not only witnessed the formation of Sufism but also made significant contributions to the period. For this reason, some researchers have also considered him the first Sufi. His understanding of asceticism, along with his Sufi views and thoughts, influenced later Sufis. The purpose of this study is to reveal the fundamental elements and impacts of his Sufi thought, based on the words attributed to this ascetic and the events he experienced. He is an important figure in the formation process of Sufism. Additionally, this study aims to examine his relationships with the ascetics and other groups of his time. As far as can be determined, no independent study has been conducted on Abdulwahid b. Zayd apart from encyclopedia entries. The existing studies have addressed his relationship with an ascetic or his thoughts on a particular concept. By examining Ibn Zayd independently in an academic study, a contribution will be made to the research on the early periods of Sufism, albeit to a small extent. In line with this purpose, Sufi biographical works, hadiths, and Islamic history sources have been reviewed, and information about him has been compiled. Based on this information, concepts reflecting his life, relationships, and Sufi views have been identified. The most significant contributions to our understanding of Abdulwahid b. Zayd come from Ibn Abi al-Dunya and Abu Nu’aym al-Isfahani. Other sources have given him very little attention. Therefore, the main sources of this study are the works of Ibn Abi al-Dunya and Abu Nu’aym al-Isfahani. Abdulwahid b. Zayd’s Sufi understanding, like that of other ascetics living in Basra, is based on asceticism and sorrow. He is said to have been in a state of constant sorrow. His indifference to worldly possessions, deep commitment to a life of worship, and participation in jihad are other prominent features of his personality. He also presented pioneering views on topics such as hunger, certainty, contentment, and love. Therefore, it can be said that he represents a significant turning point in the formation of Sufi thought. For this reason, Sufi authors have introduced him as the sheikh and imam of the worshippers. He was in contact with significant figures in the history of Sufism, such as Hasan al-Basri, Malik b. Dinar, Fudayl b. Iyad, Rabi’a al-Adawiyya, and Utbah al-Ghulam. He traveled to Iran and Palestine outside of Basra, exchanging ideas with the ascetics there. During his journeys, he did not hesitate to meet with reclusive monks. As a result, he brought together the colors and traces of the civilizations of different regions within himself. He was not considered reliable as a hadith narrator. However, the reason for Abdulwahid b. Zayd’s errors in hadith narration is attributed to his intense devotion to worship, which caused him to become oblivious. Abdulwahid b. Zayd was known for his impactful sermons in Basra. Abu Sulayman ad-Darani, one of the earliest Sufis from the Syrian region, attended his gatherings. Therefore, Abdulwahid b. Zayd played a significant role in the transmission of Hasan al-Basri’s ideas to Syria through Darani. After the establishment of Sufi orders, his name appeared in the lineages of the Kubrawiyya and Chishtiyya orders as a successor of Hasan al-Basri. In conclusion, Abdulwahid b. Zayd’s contributions to Sufism are multifaceted. His leadership, profound spiritual insights, and extensive travels enriched the Sufi tradition and helped shape its early development. His legacy, deeply rooted in asceticism and devotion, continues to influence Sufi thought and practice, marking him as a pivotal figure in the history of Islamic mysticism.

Giriş

Hz. Peygamber’in vefatından sonra başlayan halifeler devrinde fetihlere hız verilmiş, sahâbîlerin öncülük ettiği ordularla Irak, Suriye ve Filistin İslâm topraklarına katılmıştır. Kısa sürede gerçekleşen bu fetihler sırasında sahâbîler önce cihad ederek, ardından ilim öğreterek İslâm’ı yaymak için çeşitli yerlere gitmiş ve bazı merkezlere yerleşmiştir.^[1]

Hz. Ömer de İmrân b. Husayn, Abdullah b. Mugaffel ve Ma‘mer b. Hazm el-Ensârî’nin içinde bulunduğu bir grup sahâbîyi bu amaçla Basra’da görevlendirmiştir. Böylece şehirde ilim geleneğinin temelleri atılmıştır. Daha sonraki dönemlerde Hasan-ı Basrî (ö. 110/728), İbn Sîrîn (ö. 110/729), Câbir b. Zeyd (ö. 93/711-12) ve Eyyûb es-Sahtiyânî (ö. 131/749) gibi şahsiyetler Basra’nın ilmî hayatının daha da ilerlemesini sağlamıştır. Bu zatlar, kentin bir ilim merkezi haline gelmesinde önemli rol oynamışlardır.^[2]

Tasavvuf ilmi, zühd hareketi olarak içerisinde Basra’nın da bulunduğu bazı şehirlerde ortaya çıkmıştır. Burada yetişen şahsiyetler, özellikle Hasan-ı Basrî ve Rabia el-Adeviyye (ö. 185/801) tasavvuf düşünce sistemine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Şehirdeki zühd okulu, Ma‘rûf el-Kerhî (ö. 200/815), Hâris el-Muhâsibî (ö. 243/857) ve Cüneyd el-Bağdâdî (ö. 297/909) gibi sûfîlerin yetiştiği Bağdat tasavvuf ekolünü etkilemiştir.^[3] Bu nedenle Basra zühd mektebi üzerine yapılan çalışmalar, tasavvuf düşüncesinin anlaşılması açısından önem arz etmektedir.

Çalışma konumuz olan Abdülvâhid b. Zeyd de Basra’da yetişen zâhidlerdendir. O, Hasan-ı Basrî’nin vefatından sonra öğrencileri arasında birliği sağlayarak onlara rehberlik etmiştir.^[4] Yolculukları ve öğrencileri sayesinde Hasan-ı Basrî’nin düşüncelerinin geniş bir bölgeye yayılmasını sağlamıştır.^[5] Bazı akademik çalışmalarda Abdülvâhid b. Zeyd’in Hasan-ı Basrî’nin doktrinlerinin diğer nesillere aktarmadaki rolüne, Allah aşkından bahsettiğine^[6] ve Râbia el-Adeviyye (ö. 185/801) ile ilişkisine değinirken^[7] bazı oryantalistler, onun ruhbanlarla ilişkisinden yola çıkarak tasavvufun menşei hakkında fikir yürütmüşlerdir.^[8]

Bu çalışmada Abdülvâhid b. Zeyd’in hayatı ve dönemindeki zahidlerle ilişkisi incelenmiş, İmam Gazzâli’ye (ö. 505/1111) kadar yazılan literatürde Abdülvâhid b. Zeyd’in ruhbanlarla ilişkisini gösteren bilgiler, kronolojik olarak aktarılmış, sözlerinden yola çıkılarak zühd anlayışını gösteren temel unsurlar tespit edilmeye, müridlerini manevî olarak yetiştirme usulleri ortaya konmaya çalışılmıştır.

1. Abdulvâhid b. Zeyd’in Hayatı

Basra’da hicrî II. asırda yaşamış olan Abdülvâhid b. Zeyd’in hayatı hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Künyesi Basrî, nisbesi Ebû Ubeyde’dir.^[9] Hasan-ı Basrî’den hadis rivayet eden babası Zeyd’in (ö. ?) de nisbesi Basrî’dir.^[10] Babasının nisbesinin Basrî olması Abdülvâhid’in Basra’da doğduğuna işaret etmektedir. Doğum tarihi ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır.

Abdülvâhid b. Zeyd’in ziyaret ettiği bir hasta için Farsça dua ettiği,^[11] Yasîn Sûresinin 59. âyetini Farsça’ya tercüme ettiği^[12] ve günlük hayatta Farsça kelimeler kullandığı^[13] nakledilmiştir. Bu bilgiler, onun Fars kökenli olduğunu düşündürmektedir.

Abdülvâhid b. Zeyd, zâhid kişiliğinin yanında etkili vaazlarıyla da tanınmıştır.^[14] Zühdü ve etkili vaazlarıyla övülen Abdülvâhid b. Zeyd, bir hadis ravisi olarak eleştirilmiştir. Onun metruk bir râvi ve rivayetlerinin münker olduğu belirtilmiştir.^[15] İbn Hibbân (ö. 354/965), Abdülvâhid b. Zeyd’in daha çok zâhid olarak bilindiğini ve ibadet hayatına fazla yönelmesinden dolayı hadis rivâyetinde titizlikten/itkandan ayrıldığını belirtmiştir.^[16]

Abdülvâhid b. Zeyd’in kaderî mezhebinin fikirlerini benimsediği söylenmiştir.^[17] Zehebî (ö. 748/1348), Mu‘tezile’nin kurtuluşun ancak amelle mümkün olduğunu savunduklarını ve Abdülvâhid b. Zeyd’in de bu türden fikirleri kabul ettiğini ifade etmiştir. Zehebî, Abdülvâhid b. Zeyd’in Allah’ı tenzih etmek amacıyla “Allah, kulları dalâlete düşürür” demeyi reddettiğini ve bunun da bid‘at olduğunu belirtmiştir. ^[18] Abdülvâhid b. Zeyd’in hocası Hasan-ı Basrî’den kader konusunda asılsız sözler naklettiği de rivayet edilmiştir.^[19]

Kader konusunda günahları işleyip amellerinden sorumlu olmadığını savunan Cebriyye’ye karşı durmasıyla bilinen Hasan-ı Basrî, fiillerin Allah tarafından yaratıldığını söyleyerek sorumluluktan kaçmayı kabul etmemiştir.^[20] Muhtemelen Abdülvâhid b. Zeyd de Cebriyye’ye karşı kişilerin amellerinden sorumlu olduğunu savunmuştur. Hocası Hasan-ı Basrî’den bu yönde bazı sözler de nakletmiştir. Bu durum, onun Kaderiyye’den bazı fikirleri savunduğu izlenimine neden olmuştur.

Filistin, İran^[21] ve Hicaz’a^[22] seyahat ettiği rivayet edilen Abdülvâhid b. Zeyd’in ömrünün sonlarına doğru felce yakalandığı menkıbevî bir dille anlatılmıştır.^[23]

Abdülvâhid b. Zeyd’in hicrî 170^[24] veya 177’de vefat ettiği rivayet edilmiştir.^[25] Zehebî, Hasan-ı Basrî’nin öğrencisi olduğundan Abdülvâhid b. Zeyd’in bu tarihlerden önce vefat ettiğini söylemektedir. Ona göre 177’de vefat eden kişi, Abdülvâhid b. Ziyâd’dır^[26] ve isim benzerliğinden dolayı Abdülvâhid b. Zeyd’in de bu tarihte vefat ettiği rivayet edilmiştir. Zehebî’ye göre Abdülvâhid b. Zeyd, 155’ten sonra vefat etmiştir.^[27] 177’de vefat eden birisinin 110’da âhirete irtihal eden Basrî’den istifade etmesi için uzun bir ömür sürmesi gerekmektedir. Kaynaklarda Abdülvâhid’in ortalama insan ömrünün üstünde bir hayat sürdüğü belirtilmemiştir. Bu nedenle Zehebî haklı görünmekte ve Abdülvâhid b. Zeyd’in 155-160 yıllarında vefat etmiş olması daha tutarlı gözükmektedir.

Abdülvâhid’in ailesi hakkında aktarılan tek bilgi, oğlu ile ilgilidir. Rivayet edildiğine göre dindar olan oğlu, Abdülvâhid hayattayken vefat etmiştir.^[28]

2. Abdülvâhid b. Zeyd’in Etkilendiği ve Etkilediği Zâhidler

Abdülvâhid b. Zeyd, Hasan-ı Basrî ve Eyyûb es-Sahtiyânî (ö. 131/749)^[29] gibi önemli tabiîler yanında ayrıca Mâlik b. Dinâr (ö. 131/748’den önce) ile de görüşmüştür. Abdülvâhid b. Zeyd’in öne çıkan talebeleri arasında Râbia el-Adeviyye, Utbetü’l-Gulâm (ö. ?) ve Ahmed b. Ata el-Huceymî (ö.200/815) bulunmaktadır.

Abdülvâhid b. Zeyd’in Kümeyl b. Ziyâd’dan (ö. 82/701) hırka giydiği belirtilmiştir.^[30] Muhtemelen bu ilişkiye ilk defa Alâüddevle-i Simnânî (ö. 736/1336) işaret etmiştir.^[31] Abdülvâhid b. Zeyd hakkında detaylı bilgi veren ilk dönem müellifleri İbn Ebü’d-Dünyâ (ö. 281/894) ve Ebû Nuaym el-İsfahânî (ö. 430/1038) ise ikisinin arasında geçen herhangi bir hadiseye değinmemiştir. Bu nedenle bu bilgiye ihtiyatla yaklaşmak gerekmektedir. Kümeyl b. Ziyâd’ın (ö. 82/701) vefat tarihi dikkate alındığında ikisinin görüşmüş olmaları tarihî açıdan da mümkün görünmemektedir.

2.1. Hasan-ı Basrî

Kaynaklar, Abdülvâhid b. Zeyd’in Hasan-ı Basrî’nin öğrencileri arasında yer aldığını belirtmektedir.^[32] Ebû Tâlib el-Mekkî’nin (ö. 386/996) aktarımına göre Hasan-ı Basrî, evinde yapmış olduğu özel toplantılara zühd ehlinden olmayan kişilerin katılmasını istememiş, bu toplantılarda arkadaşlarına yakîn ilmi, ilahî kudretin tecellileri, kalbe gelen düşünceler ve nefsin vesveseleri hakkında bilgi vermiştir. Basrî’nin bu özel meclislerine katılanlardan biri de Abdülvâhid b. Zeyd’dir.^[33]

Abdülvâhid b. Zeyd ömrünün erken yaşlarında Hasan-ı Basrî’nin meclislerinde bulunmuş olmalıdır. İkisi arasında geçen bir konuşmada Basrî’nin ona “evladım” diye hitap etmesi^[34] bunu teyit etmektedir.

Rivâyete göre Abdülvâhid b. Zeyd, Hasan-ı Basrî’nin kişiliği hakkında da bilgiler aktarmıştır. Nitekim o, Basrî’yi gören birinin hemen ağlayacağını söylemiş ve ardından hıçkıra hıçkıra ağlamaya başlamıştır.^[35] “Hasan, bir şey isteyince önce kendisi yapardı. Bir şeyden sakındırdığında önce kendisi terk ederdi.”^[36] şeklindeki nakilleri de bunlara örnek olarak gösterilebilir.

2.2. Mâlik b. Dînâr

Abdülvâhid b. Zeyd’in yetişmesinde etkili olan diğer bir şahsiyet Mâlik b. Dînâr’dır. O, uzun süre Mâlik b. Dînâr’ın vaaz meclislerine katılmış ve vaazlarından etkilendiği için yüksek sesle ağlamıştır. Bu durum, diğer dinleyicilerin vaazları takip edememesine neden olmuştur.^[37]

Abdülvâhid b. Zeyd’in anlattığı şu hadiseden onun Habîb el-Acemî (ö. 130/747-48) ile birlikte Mâlik b. Dînâr’ın meclisine katıldığını anlıyoruz. Bir adam Mâlik’e adil taksimat yapmadığı iddiasıyla ağır sözler söyler. Tartışma uzayınca Mâlik, ağlar ve istemeyerek böyle bir karar verdiğini belirtir. Bunun üzerine Habîb elini semâya kaldırır ve “Allah’ım, eğer bu iş bizi senin zikrinden alıkoyuyorsa, dilediğin şekilde bizi bu adamdan rahatlat.” der.^[38]Abdülvâhid b. Zeyd, Mâlik b. Dînâr ile birlikte Filistin ve İran’a da gitmiştir.^[39]

2.3. Râbia el-Adeviyye

Râbia el-Adeviyye ile Abdülvâhid b. Zeyd arasındaki ilişkiye ilk defa Câhiz (öl. 255/869) değinmiştir. O, Râbia’yı Abdülvâhid b. Zeyd’in hizmetçileri (ÚäåÇæç) arasında zikretmiştir.^[40] Ancak Râbia ile ilgili çalışmalarda Câhiz’in verdiği bu bilgi, göz ardı edilmiştir. İlk defa M. Nedim Tan, çalışmasında bu bilgiyi dikkate alarak Câhiz’in Râbia’yı doğrudan Abdülvâhid b. Zeyd ile ilişkilendirildiğini kaydetmiştir.^[41]

Câhiz’in verdiği bilgi dışında ikisi arasındaki etkileşimi gösteren klasik kaynaklardaki tek bilgi, Abdülvâhid b. Zeyd’in Râbia’ya yaptığı evlenme teklifidir. Bu teklif sonrasında Râbia el-Adeviyye, birkaç gün boyunca Abdülvâhid b. Zeyd’den saklanmıştır. Abdülvâhid, kardeşlerinin (muhtemelen müridlerinin) aracılığıyla Râbia ile tekrar görüşmek istemiştir. Bu evlilik Râbia el-Adeviyye’nin kabul etmemesi nedeniyle gerçekleşmemiştir.^[42] Ancak burada onun birkaç gün, Abdülvâhid b. Zeyd’den saklandığının belirtilmesinden ikisinin daha önce görüştüğü anlaşılmaktadır.

Ali Sâmî en-Neşşâr (ö. 1980) ise Râbia’nın dostu olan Riyâh b. Amr el-Kaysî (ö. 180/796’den önce) üzerinden Abdülvâhid b. Zeyd ile Râbia’yı ilişkilendirmiştir. Ona göre Râbia, zühd hayatına yönelmek istediğinde Riyâh el-Kaysî onun, Abdülvâhid b. Zeyd’in vaaz meclislerine katılmasını sağlamıştır.^[43] Câhiz’in Riyâh’ı da Abdülvâhid b. Zeyd’in hizmetçileri arasında zikretmesi, Neşşâr’ın görüşünü desteklemektedir. Abdurrahman Bedevî (ö. 2002) ise Râbia ile Abdülvâhid’in arkadaş olduğunu belirtmiştir.^[44]

Bu verilerden özellikle de Câhiz’in Râbia el-Adeviyye’yi Abdülvâhid b. Zeyd’in hizmetçisi olarak anmasından hareketle Râbia’ın Abdülvâhid b. Zeyd’den istifade ettiği söylenebilir.

2.4. Utbetü’l-Gulâm

Abdülvâhid b. Zeyd ile aynı dönemde Basra’da yetişen bir diğer zâhid, Utbetü’l-Gulâm’dır. Attâr, onu Hasan-ı Basrî’nin talebeleri arasında göstermiştir.^[45] İbn Ebü’d-Dünyâ, Utbe’nin uzun süre Abdülvâhid b. Zeyd’in vaazlarında bulunduğunu belirtmiştir. Utbe’nin ağlamasından vaaz anlaşılmadığı için o, Abdülvâhid b. Zeyd’e şikâyet edilmiştir. Bunun üzerine Abdülvâhid, şöyle demiştir: “Ne yapabilirim? Utbe, kendi nefsine ağlıyor onu nasıl engelliyeyim? O zaman ne kötü vaiz olurum.”^[46]

Abdülvâhid b. Zeyd’e “Nefsiyle meşgul olduğu için halk ile meşgul olmayan birini hiç gördün mü?” diye sorulunca Utbe’nin halk ile meşgul olmadığını söylemiştir.^[47]

2.5. Ahmed b. Atâ el-Huceymî

Ahmed b. Atâ el-Hüceymî’nin Abdülvâhid’in öğrencilerinden olduğu rivâyet edilmiştir.^[48] O, ibadet hayatına düşkünlüğü ve az yemek yemesiyle tanınmıştır. Huceymî, Allah’a ancak “namaz, oruç ve açlıkla” ulaşabileceğini söylemiştir. Kendi el emeğiyle geçinmeye gayret etmiştir.^[49] İbn Teymiyye’ye (ö. 728/1378) göre tasavvuf tarihindeki ilk hankah, Basra’da Ahmed b. Ata tarafından kurulmuştur.^[50]

2.6. Ebû Süleyman ed-Dârânî

Ebû Süleyman ed-Dârânî (ö. 215/830), Abdülvâhid b. Zeyd’den hadis rivayet etmiş^[51] ve onun hayatıyla ilgili bilgiler nakletmiştir.^[52] Abdülvâhid b. Zeyd ve Dârânî arasındaki münasebeti gösteren bu bilgilerden hareketle Hasan-ı Basrî’nin fikirlerinin Ebû Süleyman Dârânî vasıtasıyla Suriye’ye ulaştığı ifade edilmiştir.^[53]

3. Ruhbanlarla Münasebeti

Abdülvâhid b. Zeyd, ruhbanlarla görüşmüştür. Bu görüşmeler tasavvufun kökenini Hıristiyanlıkla ilişkilendiren bazı oryantalistler tarafından tezlerine destek olarak kullanılmıştır.^[54] Abdülvâhid b. Zeyd’in ruhbanlarla yaptığı görüşmelere dair ilk bilgiyi, İbn Ebü’d-Dünyâ vermiştir. O, bir rahibin Abdülvâhid b. Zeyd’e “Yakîn ilmini öğrenmek istiyorsan kendinle şehvetler arasına demirden bir duvar koy.”^[55] dediğini belirtmiştir. İbn Ebü’d-Dünyâ, ayrıca Abdülvâhid b. Zeyd’in bir mağarada yaşayan rahip ile aralarında şöyle bir konuşma geçtiğini kaydetmiştir:

“Abdülvâhid b. Zeyd:

- Ne zamandan beri buradasın?

Rahip:

- Yirmi dört senedir buradayım.

Abdülvâhid b. Zeyd:

- Neye ünsiyet edersin?

Rahip:

- Yalnızlığa

Abdülvâhid b. Zeyd:

- Senin yiyeceğin nedir?

Rahip:

- Yerde biten meyve ve otlar.

Abdülvâhid b. Zeyd:

- İnsanları özlemiyor musun?

Rahip:

- Onlardan kaçtım.

Abdülvâhid b. Zeyd:

- Sen İslâm üzerine misin?

Rahip:

- Ondan başkasını bilmem.”^[56]

Ebû Nuaym el-İsfahânî ise Abdülvâhid b. Zeyd ve bir rahip arasında şöyle bir konuşma geçtiğini nakletmiştir:^[57]

“- Ya rahip, yalnız kalmakta acele ettin.

- Ey genç, eğer yalnız kalmaktaki zevki tatsaydın onu sen de isterdin. Allah’a tefekkürle geçen yalnızlık ibadetin başıdır.

- Ey rahip, âbidin yalnızlıkta bulacağı asgari şey nedir?

- İnsanları idare etmekten kurtulmak ve şerlerinden emin olmak.

- Ey rahip, kul ne zaman Allah ile ünsiyet kurmanın tadına varır?

- Saf bir sevgiye ve ihlaslı amele sahip olunca.

- Ey Allah’ın kulu! Sevgi ne zaman saf olur?

- Kişi bütün çabasını Allah’a itaat için harcadığı zaman.

- Kişinin ameli hangi durumda ihlaslı olur?

- Kişinin hedefi sadece Allah rızasını kazanmak olduğu zaman.”^[58]

Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071) bu diyalogun daha uzun bir versiyonunu nakletmiştir.^[59] Gazzâlî ise kendisinden önceki kaynaklarda rastlanmayan farklı bir görüşmeyi paylaşmıştır. Bu görüşme Abdülvâhid b. Zeyd ile Çinli bir rahip arasında geçmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd, bir savmada ibadetle meşgul olan rahibe “Ey Rahip” diye seslenmiş fakat cevap vermemiştir. Üçüncü defa seslendiğinde şöyle cevap vermiştir:

“-Ey falan, ben rahip değilim. Rahip Allah’tan gelen belalara sabreden, kazasına rıza gösteren, nimetlerine şükreden, azameti karşısında tevazu gösteren, kudretine teslim olan, hesap gününü ve akıbetini düşünen, gündüzlerini oruçlu geçiren, gecelerini ihya eden kişidir. Fakat ben bir yırtıcı köpeğim. İnsanlara zarar vermemek için nefsimi bu savmede hapsetmişim.

- Ey rahip, Allah’ı bildikten sonra insanları ondan uzaklaştıran nedir?

- Ey kardeşim, dünyanın sevgisi ve süsü insanları Allah’tan uzaklaştırır. Çünkü orası günah yeridir. Akıllı olan onu kalbinden atan, günahlardan Allah’a yönelen ve kendisini ona yaklaştıracak şeyleri yapandır.”^[60]

Abdülvâhid b. Zeyd’in toplam dört defa ruhbanlarla görüştüğü nakledilmektedir. Fakat bu görüşmeleri ilk aktaran İbn Ebû’d-Dünyâ, sadece ikisini nakletmiştir. Özellikle Gazzâlî’nin Çinli bir rahiple karşılaştığına dair rivayetine önceki kaynaklar değinmemiştir.

Her dört görüşmenin ortak noktası, Abdülvâhid b. Zeyd’in yolculukları esnasında bu kişilerle tesadüfen karşılaşmış olması ve devam eden bir dostluğun veya ilişkinin olmamasıdır. Ancak Abdülvâhid b. Zeyd’in hem kendisi hem babası Hasan-ı Basrî’nin meclislerinde bulunmuştur. Dolayısıyla ailesi ve yakın çevresi Müslüman zâhidlerden oluşmuştur. Ayrıca Eyyûb es-Sahtiyânî gibi diğer tabiî şahsiyetler ile de dostluk kurmuştur. İslâm’ın önemli bir ilim şehri olan Basra’da uzun süre vaazlar vermiştir.

Özetle Abdülvâhid b. Zeyd, hayatı boyunca Müslümanlardan beslenmiş ve İslâm kültürüyle etkileşim içinde olmuştur. Bu bağlamda hayatındaki bu kısa karşılaşmaların ve diyalogların onun zühd anlayışını temelden şekillendirdiğini belirtmek zordur. Çünkü bu etkileşimlerin süresi ve derinlikleri sınırlıdır.

4. Zühd Düşüncesini Yansıtan Kavramlar

Abdülvâhid b. Zeyd, zühdü dinar ve dirhemi terk etmek olarak tanımlamıştır.^[61] Onun dünyaya önem vermediğine dair menkıbeler de anlatılmıştır.^[62]

Müfessir Ebü’l-Hasen Ali el-Vâhidî (ö. 468/1076), “Altın gümüş biriktirip Allah yolunda harcamayanları elem veren bir azapla müjdele!”^[63] âyetindeki “biriktirmenin” iki şekilde tefsir edildiğini belirtmiştir. Kimilerine göre âyet, zekâtı verilmeyen maldan bahsetmiştir. Diğer bir gruba göre âyet, ihtiyaç fazlası olan bütün malları kapsamaktadır. Vâhidî, Abdülvâhid b. Zeyd’in ikinci görüşü benimsediğini belirtmiştir. Zira Abdülvâhid b. Zeyd şöyle demiştir: “İhtiyaçtan fazla olan her mal, biriktirmedir.”^[64]

Knysh, Abdülvâhid’in takipçilerinden dünyadan tamamen el etek çekmelerini istediğini iddia etmiştir.^[65] Klasik kaynaklarda Abdülvâhid’in mesleğine dair bir kayıt bulunmamaktır. Ancak öğrencilerinden birinin fırıncı olduğu ve Utbetü’l-Gulâm’ın hurma yaprağını işleyerek geçimini sağladığına dair bilgiler bulunmaktadır. ^[66]

Tespit edebildiğimiz kadarıyla Abdülvâhid b. Zeyd’in zühd anlayışında öne çıkan kavramlar ise şunlardır:

4.1. Havf, Hüzün ve Gözyaşı

Abdülvâhid b. Zeyd, sürekli olarak Allah korkusu (havf) ve hüzün hallerinden bahsetmiştir. Ona göre hüzün bedenin melikidir ancak bu duygu, meşgul olunmayan hali/boş yerlerde bulunur.^[67]

Onun Allah korkusundan dolayı sürekli hüzünlü ve ağlamaklı bir halde olduğu kaydedilmiştir.^[68] Kur’ân-ı Kerîm kıraatini dinlerken ağlamıştır.^[69] Bir defasında birisinden Kur’an okumasını istemiş, dinlerken çok etkilenmiş ve bayılıncaya kadar ağlamıştır.^[70] Bu sebeple bekkâîn yani ağlayan zâhidler arasında zikredilmiştir.^[71]

Vaazlarında dinleyenlerini de ağlamaya davet etmiş ve bu şekilde Allah’tan kurtuluş umulabileceğini söylemiştir:

“Kardeşlerim Allah’a özlem için ağlamaz mısınız? Kim efendisine özlem için ağlarsa onu kendisini görmekten mahrum etmez. Kardeşlerim cehennem korkusundan ağlamaz mısınız? Kim ateş korkusuyla ağlarsa Allah onu ondan korur. Kardeşlerim, kıyamet gününde susuz kalma korkusuyla ağlamaz mısınız? Kardeşlerim ağlamaz mısınız? Evet, dünyada soğuk suya ağlayın. Umulur ki peygamberler, sıddîkler, şehitler ve salihlerle beraber size arşın altından içirir. Onlar ne güzel arkadaştır.”^[72]

4.2. Açlık

Abdüvâhid b. Zeyd, sıddîklerın makamlarına açlık ve susuzlukla ulaştıklarını ifade etmiştir.^[73] Ona göre kişi sadece açlık sayesinde batinî olarak temizlenebilir.^[74] Riyâzet ve mücâhede konusunda başarılı olabilmek için açlığın gerekli olduğunu düşündüğünden zaman zaman açlık nedeniyle bitkin düşmüş ve hastalanmıştır.^[75] Abdülvâhid, “Babanız Adem’in musibeti bir lokmaydı. O, onu cennetten çıkardı. Kıyamete kadar o, sizin musibetiniz olacaktır.”^[76] diyerek fazla yemek konusunda takipçilerini uyarmıştır.

Ona göre açlığa karşı dayanabilen kişi güzel ahlâklı olur ve dinî emirleri yerine getirmede daha iradeli olur.^[77] Abdülvâhid b. Zeyd, Allah’ın kulların aç ve susuz kalmalarına ihtiyacı olmadığını, ancak kulların cehennem azabından kurtulabilmek için bu tür riyâzetlere ihtiyaç duyduğunu belirtmiştir.^[78]

4.3. Rızâ

Abdülvâhid b. Zeyd, rızâyı “Allah’ın en azametli kapısıdır. Dünyanın cennetidir. Âbidlerin huzur bulduğu yerdir.” şeklinde açıklamıştır.^[79] Kuşeyrî (ö. 465/1072), “Allah’ın en azametli kapısı”nın Allah’a yakın bir dereceye nail olma anlamına geldiğini belirtmiştir.^[80] Abdülvâhid, manevî yakınlık olarak gördüğü rızâyı dünyanın cenneti olarak görmüş ve insanın huzura ve saadete erdiği bir derece olarak tasvir etmiştir.

Abdülvâhid b. Zeyd, rızâyı hayat ve ölümden daha üstün görmüştür. Örneğin ona “İtaat etmek için yaşamayı ve Allah’a kavuşmak için ölümü arzulayanlardan hangisinin faziletli olduğu?” sorulduğunda o, “Allah yaşamasını dilerse yaşamayı, ölmesini dilerse ölmeyi sevmenin” daha faziletli olduğunu belirtmiştir.^[81] Bu şekilde Abdülvâhid b. Zeyd, yaşamda ve ölümde mühim olanın rızâ olduğunu vurgulamıştır.

Abdülvâhid b. Zeyd’in hayatında rızâ ile ilgili bazı hadiselerin nakledildiği görülür. Bu hadiselerde musibetlere maruz kalmış kişi, başına gelenlere razıdır ve şikâyet etmez. Bunlardan bir tanesine göre Abdülvâhid b. Zeyd, Basra’da bir hastayı ziyaret eder. Hasta, ziyaretçiler geldikten sonra ağlamaya başlar ve “Niye ağladığımı biliyor musunuz? Benim başıma gelenler için ağlamıyorum. Fakat benim musibetlerim size gelmediği için sizin durumunuza ağlıyorum.” der.^[82]

Başka bir örnek ise İran seferinde yaşanmıştır. Bu seferde Ferkad es-Sabahî (ö. 131/748), Muhammed b. Vâsi (ö. 123/741) ve Mâlik b. Dînâr ile birlikte cüzzamlı adamla karşılaşırlar. Onlar, cüzzamlı adama tedavi olması için şehre gitmesini önerirler. Ancak cüzzamlı adam, bakışlarını semaya çevirerek “Allah’ım! Bunları sana karşı beni kızdırmak için mi gönderdin? Keremin ve sitem hakkın adına sana asla karşı gelmeyeceğim” diye dua eder.^[83]

4.4. İlahî Aşk

Bazı sûfîlere göre sâliki Allah’a ulaştıran en kısa yol, muhabbet ve aşktır. Ancak aşk sözcüğü daha çok beşerî ilişkileri çağrıştırdığından ilk zâhidler, kulun Allah hakkındaki duygu ve düşüncelerini bu kelimeyle ifade etmekten imtina etmişlerdir. Abdülvâhid b. Zeyd’in yaşadığı II. asırda aşk kavramı nadiren kullanılmış ve onun yerine daha çok muhabbet kelimesi tercih edilmiştir.^[84]

Kaynaklar, aşk kelimesinin kullanılmasına izin verenlerin öncüsü olarak Abdülvâhid b. Zeyd’i göstermişlerdir. Nitekim Ebü’l-Hasan ed-Deylemî^[85] (ö. 392/1002) ve Rûzbihân Baklî^[86] (ö. 6067/1209), aşk konusunda ilk fikir beyan edenlerin başında Abdülvâhid b. Zeyd’i zikretmişlerdir. Ancak bu iki müellif, Abdülvâhid b. Zeyd’in aşk konusundaki sözlerini ve rivayetlerini nakletmemişlerdir. İbn Teymiyye de Allah için aşk kelimesinin kullanabileceğini söyleyenlerin Abdülvâhid b. Zeyd’in sözlerinden hareket ettiğini söylemiştir. Ayrıca Abdülvâhid b. Zeyd’in bir peygamberin “(Hak) Bana âşık oldu. Ben de ona âşık oldum.” dediğini belirtmiştir.^[87] Bu bilgiler, onun Allah aşkı konusunda öncü olarak görüldüğünü kanıtlamaktadır.

Bu araştırma sürecinde Abdülvâhid b. Zeyd’in “muhabbet” yerine “aşk” kavramını iki kez kullandığı belirlenmiştir. Birincisi Hasan-ı Basrî’den rivayet ettiği şu hadiste geçmektedir: “Kuluma benle meşgul olma hali galip gelince lezzet ve gayretini zikrime koyarım, benim zikrimde karar kılınca bana âşık olur ben de ona âşık olurum. Aramızdaki perdeyi kaldırırım.”^[88] İkinci olarak Kuşeyrî’nin naklettiği bir hadisede o, Allah aşkından bahsetmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd, genç bir müridine bedeninin zayıflamasının sebebini sorunca müridi, “Daimî aşk ve bunu gizleme hali”nden kaynaklandığını ifade etmiştir. Bunun üzerine Abdülvâhid b. Zeyd, “Sus! Bu cüreti nerede alıyorsun böyle?” demiştir.^[89]

Kuşeyrî’nin anlattığı bu olay, Abdülvâhid b. Zeyd’in aşk kelimesinin kullanılmasına karşı çıktığı gibi bir izlenim de uyandırmaktadır. Fakat manevî yolculuğun başında olduğu için de gence böyle bir cevap vermiş olması mümkündür. Zirâ Abdülvâhid b. Zeyd, muhabbetullahı bütün derecelerin üstünde görmüştür. Nitekim o, “Rızâdan başka sabırdan daha faziletli bir amel bilmiyorum. Rızâdan daha şerefli ve yüksek bir derece bilmiyorum. Çünkü rızâ Allah sevgisinin başıdır.”^[90] demiştir. Bu ifade, onun muhabbeti en yüce derece olarak gördüğü rızânın üstünde konumlandırdığına işaret etmektedir.

Massignon’a göre Abdülvâhid b. Zeyd, Allah sevgisini “aşk” kelimesiyle ifade etmiş ve “muhabbet” kelimesini kullanmamıştır.^[91] Bedevî, Allah ile kul arasındaki bağ âyetlerde “muhabbet” kelimesi ile ifade edildiğinden^[92] Massignon’un bu görüşüne itiraz etmiştir. O, hadislerde “aşk” kelimesinin geçmemesinin de görüşünü teyit ettiğini söylemiştir.^[93]

Yukarıda belirtildiği üzere Abdülvâhid b. Zeyd’in kendisi bu konuda hadis rivayet etmiştir.^[94] Ayrıca müridi ile arasında geçen hadise de onun “aşk” kelimesini kullandığına işaret etmektedir. Bununla beraber daha çok “muhabbet” kelimesini kullandığını söyleyebiliriz.

Abdülvâhid b. Zeyd’in muhabbetulah konusundaki görüşleri çeşitli olaylardan etkilenerek oluşmuş görünmektedir. Örneğin yara bere içinde bir âmâyı çocukların taşladığını görmesi ve âmâ kişinin “Seyyidî! Etimi makasla, kemiklerimi testereyle kessen sadece sana olan sevgim artar. İstediğini yap.”^[95] dediğini duyması, Abdülvâhid b. Zeyd’in muhabbetullah anlayışının şekillenmesine etki etmiş olabilir.

Aynı şekilde muhabbetullah konusunda eski kutsal kitaplardan da rivayetler nakletmiştir. Bu konuda o, Hıristiyanken İslâm’ı seçen Basralı zâhid Ferkad es-Sebahî’den (ö. 131/748) nakiller yapmıştır. Abdülvâhid b. Zeyd, Ferkad es-Sebahî’nin şöyle dediğini belirtmiştir:

“Bazı kitaplarda şöyle okudum: ...Muhebattullah sahipleri emirlerin de emiridir. Onun zümresi kıyamet günü öndedir. Onun meclisi mukarreblerdendir. Muhabbet, kurbetin ve çalışmanın nihayetidir. Muhibler, uzun taatten yorulmazlar. O’nu ve zikrini severler. Halka onu sevdirirler. Kullarına nasihat ederler. Günahların ortaya çıkacağı günden korkarlar. Bunlar Allah’ın velîler ve sevenleridir. Safvet sahibidirler ve ona ulaşmadan onlara rahat yoktur.”^[96]

Aktarılan bilgiler, Abdülvâhid b. Zeyd’in Allah muhabbeti ve aşkı konusunda öncü bir sûfî olarak kabul edildiğini ortaya koymaktadır.^[97] Böylece Abdülvâhid b. Zeyd hocası Hasan-ı Basrî’den devraldığı hüzün ve havf/korku temelli zühd anlayışının muhabbettulaha evrilmesine kapı aralamıştır. Öğrencisi olduğu tahmin edilen Râbia ile bu dönüşüm daha yüksek sesle ifade edilmiştir.

4.5. Cihad

Zâhidlerin en önemli özelliklerinde bir tanesi gönüllü olarak sınır bölgelerine giderek cihada katılmalarıdır. İlk zahidler arasında bulunan birçok şahsiyet sınır boylarına bu amaçla yerleşmiştir.^[98] Basra’nın ilk zâhidlerinden biri olan Sıla b. Eşyem (ö. 62/681) oğluyla beraber bir savaşta şehit düşmüştür.^[99] Basra okulunun öncü isimlerinden Hasan-ı Basrî de bazı savaşlara katılmıştır.^[100] Basrî, cennete giden en kestirme yolun cihad olduğunu ifade etmiştir.^[101]

Abdülvâhid b. Zeyd de öğrencileriyle birlikte savaşa katılmıştır.^[102] Cihada gittiği durumlarda dahi günlük ibadetlerine ara vermemeye özen göstermiş ancak seferin yorgunluğundan bir seferinde uyuyakalmıştır. Rüyasında bir genç ona “Ölümle kişi dünyadan nasıl kesiliyorsa uyuyan kişinin amelleri de öyle kesilir.” demiştir. Abdülvâhid b. Zeyd, daha sonra bu sözleri sıkça tekrar edip ağlamıştır.^[103]

5. Tasavvuf Tarihindeki Yeri

Hasan-ı Basrî, “havfı” esas alan Basra zühd okulunun önderi sayılmıştır.^[104] Hadis, fıkıh ve kelâm ilimlerinin de öncüsü olan Basrî’nin görüşlerini onun vefatından sonra özellikle Abdülvâhid b. Zeyd sahiplenmiştir.^[105] Abdülvâhid b. Zeyd, Hasan-ı Basrî’nin müridleri arasında birliği sağlayarak kendilerine rehberlik etmiştir.^[106] Etrafında öğrencileri olduğu için Abdülvâhid b. Zeyd, “şeyhü’s-sûfiyye^[107] ve “şeyhü’l-ubbâd^[108] şeklinde anılmıştır.

Sûfî müelliflerden Ebû Tâlip el-Mekkî, Abdülvâhid b. Zeyd’i zâhidlerin imamı olarak nitelendirmektedir.^[109] Ebû Nasr es-Serrâc’ın (ö. 378/988) Abdülvâhid b. Zeyd hakkında anlattığı hadiseden onun bir grubun manevî terbiyesini üstlendiği anlaşılmaktadır.^[110] Kuşeyrî, öğrencilerinden “müridleri” şeklinde bahsetmektedir.^[111] Ayrıca, Abdülvâhid b. Zeyd, duasına icabet edilen^[112] ve insanların sıkıntılı anlarında kendisine başvurduğu biri olarak anlatılmaktadır.^[113] Bu veriler, Abdülvâhid b. Zeyd’in çevresinde müridleri olan ilk şeyhlerden olduğuna işaret etmekte ve etrafındaki saygınlığını yansıtmaktadır.

Câhiz’in Abdülvâhid b. Zeyd hakkında verdiği bilgilerden onun bu müridlerini riyâzete yönlendirdiği anlaşılmaktadır. Zira Câhiz, onu “ehl-i muzmârın reisi” olarak tanıtmaktadır. Muzmâr kelimesinin sözlük anlamı, bir atı savaşa veya yarışa hazırlamak için evvela çok besleyip sonrasında ise sadece zarurî miktarda yemek vermektir.^[114] Bu uygulama, atın vücudunun daha sıkı ve çevik hale gelmesini sağlamaktadır. Muzmâr uygulamasının süresi, kırk gündür.^[115] Riyâzetin tasavvuftaki manası ise nefsi eğitmek için onu birtakım helal arzulardan mahrum etmeyi ifade eder. Nefsi kontrol altında tutmak için yemeyi, içmeyi, uyumayı ve konuşmayı azaltmak riyâzetin gerektiği hallerden bazılarıdır.^[116] Dolayısıyla Câhiz, bu tabirle Abdülvâhid’in “riyâzet ehlinin reisi” olduğunu ifade etmiştir.

Abdülvâhid b. Zeyd, yakîne ulaşmak için müridlerini riyâzete yönlendirmiştir. Onun “Ey kardeşlerim tuz ve ekmek yiyin. Çünkü yağı eritir ve yakîni artırır.”^[117] demesi müridlerini bu amaçla riyâzete yönlendirdiğine işaret etmektedir. Yine talebesi Utbe, ona “Falan kişi kalbiyle ilgili öyle bir makamdan bahsetti ki, ben bir şey anlamadım!” deyince Abdülvâhid b. Zeyd, Utbe’ye “Falan kişi hurma yemez, sen ise hurma yiyorsun!” demiştir.^[118] Onun kalple ilgili bazı makamlara ulaşmak için müridinden yediklerine dikkat etmesini istemesi dikkat çekicidir.

Abdülvâhid b. Zeyd, müridleriyle zikir halkaları da düzenlemiştir. Vefat etmek üzere olan bir müridinin yanına gittiğinde müridi, artık zikir meclislerinde bulunamayacağı için üzüldüğünü belirtmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd, ona zikir meclislerinin dünyanın en hayırlı işi olduğunu ve âhiretteki hayırlara bu meclisler vesilesiyle varılacağını söylemiştir.^[119] Abdülvâhid b. Zeyd’in müridlerini manevî açıdan terbiye ettiği ve zikir meclisleri düzenlediği anlaşılmaktadır.

Abdülvâhid b. Zeyd’in müridleriyle buluştuğu mekân hakkında doğrudan bir bilgiye rastlanmamaktadır. İbn Teymiyye’nin ifadesine göre tasavvuf tarihindeki ilk hankah (düveyre) Abdülvâhid b. Zeyd’in müridi Ahmed b. Atâ tarafından Basra’da kurulmuştur. Sûfîler, Ahmed b. Ata tarafından kurulan bu hankahta bir araya gelip ibadet etmiş ve bu grup “fakriyye” olarak isimlendirilmiştir.^[120] Zehebî de Ebû Saîd İbnü’l-A‘rabî’nin (341/952) Ṭabaḳātü’n-nüssâk isimli eserinden nakille Ahmed b. Atâ el-Huceymî’nin Basra’da ibadet edenler ve müridler için bir ev vakfettiğini aktarmıştır. İbnü’l-A‘rabî, bu evin Basra’da ibadet için vakfedilen ilk ev olabileceğine dikkat çekmiştir.^[121] Fakat bu hankahın Abdülvâhid b. Zeyd’in sağlığında kurulduğuna dair bir kayıt bulunmamaktadır.

Abdülvâhid b. Zeyd’in müridleriyle bir araya geldiği diğer bir yerleşim yeri Basra yakınlarındaki Abadan’dır. Abdülvâhid b. Zeyd, sevenleriyle birlikte burada ibadet ile meşgul olmuştur.^[122] Modern araştırmacılar, ilk hankahın Abdülvâhid b. Zeyd’in öğrencisi tarafından Abadan’da kurulduğuna işaret etmişlerdir.^[123] Ancak klasik kaynaklarda Abdülvâhid b. Zeyd’in zaman zaman Abadan’da bulunduğu belirtilse de ilk hankahın Abadan’da kurulduğuna dair bir bilgiye rastlanılmamıştır.

Abdülvâhid b. Zeyd, Basra’daki zâhidlere liderlik yaptığı gibi diğer bölgelerdeki zâhidlerle görüşmek için seyahatlere çıkmıştır. İbn Ebü’d-Dünyâ’nın aktardığına göre o bu amaçla Şam’a gitmiş ve onun bu gayeyle geldiğini bilenler kendisini bölgedeki zâhidlere yönlendirmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd de bölgedeki zâhidlerin çoğuyla görüşmüştür.^[124] Bu deneyimleri, muhtemelen Basra’daki müridlerine ileterek farklı bölgelerdeki zühd anlayış ve pratikleri hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamıştır. Abdülvâhid b. Zeyd’in bu etkileşimleri, zühdün daha geniş bir coğrafyada yayılmasına ve toplumsal bir olgu haline gelmesine katkı sağlamış olabilir.

Abdülvâhid b. Zeyd’in ünü, mürid çevresi ve gerçekleştirdiği yolculuklar sayesinde geniş bir alana yayılmıştır. Çünkü aktarıldığına göre Abdülvâhid b. Zeyd, Mekke yolunda bir gençle konuşmak istemiştir. Genç, onun sorularına cevap vermeye yanaşmayınca etrafta bulunanlar, muhatabının Abdülvâhid b. Zeyd olduğunu söylemiş ve bu ismi duyan genç derhal onunla konuşmaya başlamıştır.^[125] Hicrî 255’te vefat eden Câhiz, Basra zâhidlerinin Abdülvâhid b. Zeyd’in menkıbelerini anlattığını^[126] ve bağlılarının bulunduğunu aktarmıştır.^[127] Ayrıca Basra’da ilk hankahı kuran Ahmed b. Atâ’nın vefatından sonra öğrencisi Ahmed el-Gassân (ö. 230/840’dan önce) şeyhlik makamına geçmiş ve o da sûfîler için bir ev vakfetmiştir. Gassân, faaliyetlerini bu evde sürdürmüştür.^[128] Bu bilgiler, Abdülvâhid b. Zeyd’in öğrencilerinin onun misyonunu tarikata benzer bir biçimde devam ettirdiklerini göstermektedir. Nitekim Abdülvâhid b. Zeyd’in ismi tasavvufun kurumsallaşmış şekli olan tarikat silsilelerinde de geçmektedir.^[129]

Tüm bu nedenlerle olsa gerek İbn Teymiyye, sûfîliğin ilk olarak Basra’da ortaya çıktığını belirtmiş ve bu hareketin öncü ismi olarak Abdülvâhid b. Zeyd’i kabul etmiştir. Bu sebeple, İbn Teymiyye’nin Abdülvâhid’i ilk sûfî olarak gördüğü belirtilmiştir.^[130] Yine Abdülvâhid’den sonra zâhidlerin sûfî ismiyle tanındığı, kendilerine özgü ıstılah ve merâsimlerin oluştuğu söylenmiştir.^[131]

Ebû Nasr es-Serrâc’ın eserinde bu iddiaları güçlendirecek ipuçlarına rastlamaktayız. Çünkü Serrâc’ın naklettiğine göre Abdülvâhid b. Zeyd, “Sana göre sûfî kimdir?” sorusunu “Akıllarıyla üzüntülerine kaim olanlar, kalpleriyle hüzünleriyle meşgul olanlar ve efendileriyle nefislerinin şerrinden korunanlardır.” şeklinde cevaplamıştır.^[132] Hargûşî de (ö. 406/1015-16) Tehẕîbü’l-esrâr’da tasavvufun manasını açıklarken Abdülvâhid b. Zeyd’in bu tarifini aktarmıştır.^[133] Sühreverdî (ö. 632/1234), bu tanım için “Bu, sûfîlerin halini tam olarak anlatan bir tariftir.” demiştir.^[134] Sûfî müelliflerinin aktardığı bu tarif, sûfîlikle ile ilgili yapılan ilk tanım kabul edilmiştir.^[135]

Abdülvâhid b. Zeyd’in kaynaklarda zâhidler arasında zikredilmesi ve sûfîlerin henüz bir zümre olarak ortaya çıkmamış olması nedeniyle bu tarifin güvenirliği tartışılmıştır.^[136] Ancak Abdülvâhid b. Zeyd’in sûfî olarak anılan ilk kişi olduğu belirtilen Ebû Hâşim el-Kûfî^[137] (ö. 150/767) ile aynı dönemde yaşamış olması, Abdülvâhid b. Zeyd zamanında “sûfî” kelimesinin bilindiğine işaret etmektedir.

Abdülvâhid b. Zeyd’in zikir meclisleri hakkında fikir beyan etmesi, müridleri tarafından ilk hankahın kurulması, ilk sûfî tarifinin ona nisbet edilmesi ve tarikat silsilesinde isminin geçmesi tasavvuf tarihindeki yerini gösteren önemli bulgulardır. Bundan dolayı o, tasavvufun sistemleşmesi ve tarikat formuna gelmesinde öncü bir şahsiyet olarak kabul edilebilir.^[138]

Sonuç

Bu makalede Abdülvâhid b. Zeyd’in hayatı, zühd anlayışı ve tasavvuf tarihindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmadan elde edilen bazı sonuçlar şu şekilde özetlenebilir:

Abdülvâhid b. Zeyd, İslâmî ilimlerin öncüsü olan Hasan-ı Basrî’nin zühd ile ilgili fikirlerini miras almıştır. Kelâm ilmiyle ilgili bazı görüşler beyan etmesinden ve hadis ravisi olarak anılmasından, teşekkül döneminde olan diğer İslâmî ilimlerle de ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, Abdülvâhid b. Zeyd, daha çok zâhidane hayatıyla öne çıkmıştır. Tasavvuf tarihinde görülen ilk hankah, Abdülvâhid b. Zeyd’in öğrencisi Ahmed b. Atâ tarafından Basra’da kurulmuştur. Her ne kadar Abdülvâhid b. Zeyd’in bu hankahı görüp görmediği bilinmese de, kaynaklar hankahın onun öğrencisi tarafından kurulduğunu belirtmektedir. Ahmed b. Atâ, muhtemelen hocası zamanından beri devam eden bir ihtiyaçtan dolayı böyle bir girişimde bulunmuştur. Çünkü kaynaklar, Abdülvâhid b. Zeyd’i “sûfîlerin şeyhi” ve “abidlerin şeyhi” olarak anmışlardır. Bu, onun etrafında bir mürid kitlesinin bulunduğuna işaret etmektedir. Ahmed b. Atâ, bu mürid kitlesi için müstakil bir yapı vakfetmiştir. Ahmed b. Atâ’nın vefatından sonra öğrencisi Ahmed el-Gassân şeyhlik makamına geçmiş ve o da sûfîler için bir ev vakfederek faaliyetlerine burada devam etmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd’in etkisinin birkaç kuşak boyunca devam ettiği anlaşılmaktadır.

Abdülvâhid b. Zeyd’in müridleriyle zikir halkaları tertip ettiğine dair az da olsa bilgi bulunmaktadır. Aynı şekilde, müridlerini riyâzete yönlendirmiştir. Tasavvuf klasiklerindeki ilk sûfî tanımının Abdülvâhid b. Zeyd’e ait olması, ilk hankahın muhtemelen onun etkisiyle kurulması ve müridlerini riyâzete yönlendirmesinden dolayı o tasavvuf tarihindeki ilk sûfî olarak kabul edilmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd, tasavvuf düşüncesinde önemli bir yeri olan muhabetullah hakkında ilk görüş beyan edenlerdendir. Râbia el-Adeviyye’nin ondan faydalandığına dair ihtimalin olması, onun Allah sevgisi fikri hakkında Abdülvâhid b. Zeyd’den de etkilendiğini düşündürmektedir.

Son olarak, Abdülvâhid b. Zeyd, yolculukları esnasında bazı rahiplerle karşılaşmış ve onlara sorular sormuştur. Ancak, bu görüşmeler için özel olarak yolculuklar yapmadığı ve görüşmelerin ardından rahiplerle iletişimi devam ettirmediği anlaşılmaktadır. Bu bakımdan, bu görüşmelerin zühd anlayışında etkili olması küçük bir ihtimaldir. Nitekim o hiçbir zaman rahipler gibi olağan hayatın dışına çıkmamış, camide vaazlar vermiş, evlenmiş, yolculuklara çıkmış ve cihada katılmıştır. Bu durum onun zühd anlayışının kaynağını Hıristiyanlığa bağlayan yaklaşımları çürütmektedir.

Kaynakça

Akcakaya, Yasemin. Tasavvufun Ortaya Çıkışı Bağlamında Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Düşüncesine Etkisi. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.

Askalânî, İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2002.

Attâr, Ferîdüddîn. Teẕkiretü’l-evliyâ. haz. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.

Bağdadî, Hatîp. Târîḫu Baġdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2002.

Baklî, Ruzbihan. ʿAbherü’l-ʿâşıḳīn. haz. Henry Corbin - Muhammed Mu’în. Tahran: Encümeni İranşinâsi-yi Fransa der İran, 1383.

Baltacı, Halil. “Aşkın Kazandığı Tasavvufî Muhteva: Ahmed Gazzâlî, Baklî ve Irâkî Çizgisi”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 34 (2014), 23-44.

Bedevî, Abdurrahman. Şehîdetü’l-ʿışḳi’l-ilâhî: Râbiʿatü’l-ʿAdeviyye. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1962.

Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ’bî. Ḳabûlu’l-aḫbâr ve maʿrifeti’r-ricâl. thk. Ebû Amr el-Hüseyni b. Ömer b. Abdürrahim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.

Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. ez-Zühdü’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1996.

Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Salih b. Muhammed ed-Debâsî. 12 Cilt. Riyad: 2019.

Câhiz, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Bah. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423.

Câhiz, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Bah. el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1410.

Câhiz, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Bah. Kitâbü’l-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.

Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns. Tahran: İntişârât-i Kitâb-i Furuşi-yi Mahmudî, 1958.

Cevherî, İsmâil b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ. 6 Cilt. Beyrut: Dârul-ʻİlm liʼl-Melâyîn, 1987.

Deylemî, Ebü’l-Hasan. Kitâbü Atfi’l-elif ve’l-me’lûf ale’l-lâmi’l-ma’tûf. thk. Hasan Mahmud Abdüllatif - Joseph Norment Bell. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî; Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 2007.

Dineverî, Ebû Bekir Ahmed b. Mervân. el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ilm. thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419.

Dûlâbî, Ebû Bişr. el-Künâ ve’l-esmâʾ. thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed Faryabî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2000.

Dursun, Akif. Tasavvuf Fıkıh İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.

Ebü’ş-Şeyh, Abdullah b. Muhammed b. Ca’fer b. Hayyân el-Ensârî el-İsfahânî. Ṭabaḳâtu’l-muḥaddisîn ve’l-vâridîne ’aleyhâ. thk. Abdulgafûr Abdülhakk Hüseyn el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1992.

Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.

Gâmidî, Saîd b. Nâsır. Ḥakiketü’l-bid‘a ve aḥkâmühâ. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts.

Gazzâlî, Ebû Hâmîd Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marifet, 1431.

Gökbulut, Süleyman. Necmeddin-i Kübra ve Kübrevilik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.

Gâmidî, Saîd b. Nâsır. Ḥakiketü’l-bid‘a ve aḥkâmühâ. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts.

Hargûşî, Ebû Sa’d Abdülmelik. Tehẕîbü’l-esrâr fî ṭabaḳāti’l-aḫyâr. thk. Bessâm Muhammed Bârud. Ebû Dâbi: el-Mecmâu’s-Sakafî, 1999.

Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekir el-Hatîb Ahmed b. Ali. Münteḫab mine’z-zühd ve’r-reḳāʾiḳ. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2000.

Hemedânî, Aynülkudât. Zübdetü’l-Hakâik- Hakikatlerin Özü- Şekva’l-Garîb Ani’l-Evtân İlâ Ulemâi’l-Buldân-Garibin Şikayeti. çev. Ahmet Kamil Cihan v.dğr. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.

Herevî, Hâce Abdullah. Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye. nşr. Hüseyin Âhî. Tahran: İntişârât-ı Fürû’î, 1983.

Huttelî, İbnü’l-Cüneyd. el-Maḥabbetü li’llâh sübḥânehû ve teʿâlâ. thk. Adil b. Abdüşşekür ez-Zürkî. Riyad: Dârü’l-Hazareti li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2003.

İbn ’Asâkir, Ebû’l-Kāsım Ali b. el-Hasan. Târîhu medîneti Dımaşķ. thk. Muhibbiddîn Ebî Sa’îd Ömer b. Garâme el-’Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1995.

İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Cû. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.

İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Evliyâ. thk. Muhammed es-Saîd Besûnî Zağlûl. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1992.

İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Menâmât. thk. Abdülkadir Ahmet Ata. Beyrut: Müessetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1993.

İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Yaḳīn. thk. Yasîn Muhammed es-Sûres. Lübnan: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.

İbn Ebü’d-Dünyâ. el-ʿUzle ve’l-infirâd. thk. Mesud Abdülhamid Muhammed es-Sa’dinî. Kahire: Mektebetü’l-Furkan, 1431.

İbn Ebü’d-Dünyâ. er-Rızâ. thk. Ziyâ el-Hasan es-Selefî. Bombay: ed-Dârü’s-Selefiyye, 1410.

İbn Ebü’d-Dünyâ. er-Riḳḳa ve’l-bükâʾ. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1998.

İbn Ebü’d-Dünyâ. eṣ-Ṣabr ve’s̱-s̱evâb ʿaleyh. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1998.

İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddis̱în. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî. 2 Cilt. Riyâd: Dârü’s-Sumeyyi, 2000.

İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es̱-S̱iḳāt. thk. Muhammed Abdülmuid Han. 9 Cilt. Haydarâbâd/Deken: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1973.

İbn Sa‘d, Ebû Abdullâh Muhammed. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.

İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdülhalim b. Abdüsselam b. Abdullah b. Ebi’l-Kāsım el-Harrânî. Ḳâ‘idetün fi’l-muḥabbeti. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Kahire: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.

İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebû’l-Abbas Ahmed b. Abdülhalim b. Abdüsselam b. Abdullah b. Ebi’l-Kâsım el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mecmeu’l- Melik Fahd li Tabâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 2003.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Ḳuṣṣâṣ ve’l-müẕekkirûn. thk. Muhammed Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 1988.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadis, 2000.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. thk. Halid Mustafa Tartûsî. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 2012.

İsfahânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâ (Allah Dostlarının Dünyası). çev. Hüseyin Yıldız v.dğr. 11 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.

İsfahânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atüs’s-Sa’adet, 1974.

İzmirli, Betül. Tasavvufta Tip Analizleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.

Ketenci, Feyza. Erken Oryantalist Araştırmalarda Tasavvufun Menşei Problemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.

Keyânî, Muhsin. Târîḫ-i Ḫânḳāh der Îrân. Tahran: İntişârât-i Tahûrî, 1369.

Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. çev. İhsan Durdu. İstanbul, 2011.

Kuşeyrî, Abdulkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.

Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmud - Mahmud b. Şerif. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma’arif, 1431.

Massignon, Louis. Doğuş Devrinde İslâm Tasavvufu. haz. Osman Türer - Cengiz Gündoğdu. İstanbul: Ataç Yayınları, 2020.

Mekkî, Ebû Tâlib. Kalplerin Azığı (Kûtu’l-Kulûb). çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2004.

Mekkî, Ebû Tâlib. Ḳūtü’l-ḳulûb. thk. Âsım İbrahim el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.

Mizzî, Cemalüddin Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf. Tehzîbü’l-kemal fî esmâi’r-rical. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.

Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’ṣ-ṣûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. 3 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdr, ts.

Nesaî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn. Halep: Dârü’l-Ve’î, 1396.

Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma’arif, ts.

Orhan, Abdullah Taha. “Rkia Elaroui Cornell. Rabi‘a From Narrative To Myth: The Many Faces Of Islam’s Most Famous Woman Saint, Rabi‘a al-‘Adawiyya”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 25/48 (2020), 203-207.

Râzî, İbn Ebû Hâtim. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Es’ed Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Suud: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.

Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.

Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tenbîhü’l-ġāfilîn. Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesir, 2000.

Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.

Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma‘. thk. Abdulhalim Muhmud - Taha Abdulbaki Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadise, 1960.

Sicistânî, Ebû Dâvud Süleyman b. Eş’aş. Suâlatu Ebî Ubeyd el-Âcurrî. thk. Abdulalîm Abdulazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İstikâmeti, 1997.

Sobieroj, Florian. “Mutezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çi̇ft. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2001), 273-296.

Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Avârifü’l-Maârif. Şam: Dârü’t-Takvâ, 2022.

Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Gerçek Tasavvuf (ʿAvârifi’l-maʿârif). çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2010.

Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed. Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.

Şeybî, Kâmil Mustafa. es-Sıla beyne’t-tasavvuf ve’t-teşeyyu’. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 1982.

Şîrazî, Muhammed Maʽsûm. Ṭarâiḳü’l-ḥakâiḳ. nşr. Muhammed Cafer Mahcûb. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhane-yi Senâî, 2. Basım, 2004.

Tan, M. Nedim. Bir Dini İdealin İfade Biçimleri-Rabia el-Adeviyye’den Kalanlar. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2020.

Tay, Ömer. Hind Alt Kıtası’nda Tasavvuf-Çiştiyye Tarikatı 12-15. Yüzyıllar. İstanbul: Buhara Yayınları, 2023.

Teymî, Ebü’l-Kāsım Kıvâmü’s-Sünne İsmâîl b. Muhammed b. Fazl et-Talhî el-İsfahanî. Siyerü’s-selefi’ṣ-ṣâliḥîn. thk. Kerem b. Hilmi b. Ferhat b. Ahmed. 4 Cilt. Riyâd: Dârü’r-Râye, ts.

Turğut, Cuma. Mevzûat Edebiyatında Hadis Uydurmakla İtham Edilen Sûfî ve Zâhid Râvîler. Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.

Tûsî, Ebû Nasr. el-Lümaˊ, İslam Tasavvufu. çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk, 1996.

Uludağ, Süleyman. “Abdülvâhid b. Zeyd”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 1/282. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

Uludağ, Süleyman. “Aşk”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 4/11-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.

Uludağ, Süleyman. “Hankah”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 16/42-43. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.

Uludağ, Süleyman. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 16/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.

Uludağ, Süleyman. “Riyâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.

Usluer, Mehmet. Basra (Kuruluşundan Emeviler Sonuna Kadar Toplumsal Yapı). İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.

Uztemur, Fatma. Ebû Nuaym El-İsfahânî’nin (ö. 430/1038) Hilyetü’l-Evliyâ Adlı Eseri Çerçevesinde Hicrî İlk İki Asırda Zühd. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.

Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Tefsirü’l-Basiṭ. 24 Cilt. Riyad: Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.

Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn. Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî maʿrifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.

Yılmaz, Hasan Kamil. Gönül Erleri. 2 Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 2005.

Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i‘tidâl, ts.

Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.

Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmirî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.

Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Fâʾiḳ fî ġarîbi’l-ḥadîs̱. thk. Ali Muhammed el-Becavi - Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.