Saylan, Nesrişah. “Abdullah b. Abbas’ın Kıraat İlmindeki Yeri”. Diyanet İlmî Dergi 60/3 (Eylül 2024),823-844. https://doi.org/10.61304/did.1456509

Abdullah b. Abbas’ın Kıraat İlmindeki Yeri

Araştırma Makalesi

Geliş Tarihi: 21 Mart 2024 Kabul Tarihi: 19 Eylül 2024

Nesrişah Saylan

Doç. Dr. / Assoc. Prof.

Fırat Üniversitesi / Firat Üniversity

İlahiyat Fakültesi / Faculty of Theology

https://ror.org/05teb7b63

https://orcid.org/0000-0002-5805-8630

nsaylan@firat.edu.tr

Öz

Abdullah b. Abbas, kıraat ilminde ön plana çıkmış ve ikinci tabakadan kurrâ olan sahâbe arasında yer almıştır. Resûlullah’ın (s.a.s.) çocukluktan itibaren yanında olan İbn Abbas’a, Kur’an’ı ve hadisi öğrettiği nakledilmiştir. Özellikle teyzesi Meymûne’nin Hz. Peygamber’in eşi olması hasebiyle İbn Abbas’ın bazı gecelerde onun evinde kaldığı, arkasında defalarca namaz kıldığı ve tilavetini işittiği aktarılmıştır. Bu bağlamda Hz. Peygamber’den Kur’an’ı öğrenen ve onun kıraatini dinleyen İbn Abbas, Allah Resûlü’nün döneminde sûrelerin bir kısmını da ezberlemiştir. O, Hz. Peygamber’den sonra kıraat ilmini ilk tabakadan kurrâ olan Übey b. Ka‘b, Zeyd b. Sâbit ve Abdullah b. Mes‘ûd’dan arz yoluyla almıştır. İbn Abbas’ın kıraat ilminde yetkin olduğunu gösteren özelliklerinden birisi de kaynaklarda ona nisbet edilen kıraatlerin çok geniş bir şekilde yer almasıdır. Ona nisbet edilen bu kıraatler iki kısımda ele alınabilir. Birinci kısımda kıraat-i seb‘a ve aşere imamlarının senedlerinde yer alan ve sahih kategorisinde değerlendirilen kıraatleridir. İkincisi ise sahih kıraatlerin dışında yer alan tefsir kabilinden, müteradif olarak naklettiği şâz kategorisinde yer alan okuyuşlarıdır. Kaynaklarda nakledilen bu kıraat vecihleri, çeşitli yönlerden ele alınarak âyetlerin te’vilinde ve tefsirinde kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Kıraat, Kur’an, Abdullah b. Abbas Şâz Kıraat, Sahâbe.

Abdallah Ibn Abbas’ Place in the Science of Qira’at

Research Article

Received: 21 March 2024 Accepted: 19 September 2024

Abstract

Abdallah ibn Abbas came to the fore in the science of qira’at (Qur’ānic recitation) as well and was among the companions who were Qur’ān reciters (qurra) of the second-generation. It is reported that he taught the Quran and hadiths to Ibn Abbas, who had been with the Messenger of Allah since childhood. In particular, due to his aunt Maymunah bint al-Harith’s being the wife of the Prophet, Ibn Abbas was also reported to have stayed some nights in the house of the Prophet, prayed behind him heaps of times, and heard the recitation of the Messenger of Allah. Ibn Abbas, who had learned the Qur’ān from the Prophet and listened to his recitation, also memorized some of the surahs during the time of the Messenger of Allah. He received the science of qira’at by way of ard (reciting in the master’s presence) from Ubayy ibn Ka’b, Zayd ibn Thabit, and Abdullah ibn Mas’ud, who were Qur’an reciters (qurra) of the first generation. The extensive presence of narrations regarding recitation aspects attributed to Ibn Abbas in the sources is another indication that he was competent in the science of recitation. This study divides the recitation aspects cited in the sources into two parts. In the first part are the recitations included in the transmission chains of the Imams of Seven and Ten Recitations (qira’at al-sab’a and al-ashara) that are considered within the authentic category. The second is his recitations falling within the category of shaz qira’at, which he reports for commentating purposes as synonymous, and are outside the authentic recitations. These recitation aspects narrated in the sources were evaluated from various aspects and used in the interpretation and exegesis of the verses.

Keywords: Qira’at, Qur’an, Abdallah Ibn Abbas, Shaz Qira’at, Companions.

* This article is published under the CC BY-NC 4.0 licence.

Summary

The Prophet Muhammad (pbuh) memorized the verses of the Holy Qur’an, which were revealed gradually over twenty years through the intermediation of Gabriel, and made his companions read these verses in the sama (listening [to the master’s recitation]) and ard (reciting in the master’s presence) methods. While some of the companions memorized certain parts of the revelations, some others memorized all of them and came into prominence in the recitation and teaching of the Holy Qur’an. These companions, who learned the Holy Qur’an from the Messenger of Allah (pbuh) in person through reciting it in his presence, constitute the second circle after the Prophet in the chain of transmission (sanad) of the qira’at imams. One of these companions is Abdallah ibn Abbas. He has been known by the teknonyms (kunyas) Abu al-Abbas and Ibn Abbas. His full name is Abdallah ibn Abbas ibn Abd al-Muttalib al-Qurayshi al-Hashimi. Abdallah ibn Abbas was reported to have been along with the Messenger of Allah from his childhood and been taught some words from the Qur’an and hadiths by the Prophet. In particular, due to his aunt Maymunah bint al-Harith’s being the wife of the Prophet, Ibn Abbas was also reported to have stayed some nights in the house of the Prophet, prayed behind him heaps of times, and heard the recitation of the Messenger of Allah. In addition, the Prophet was reported as praying for Ibn Abbas, “O Allah, grant him understanding in religion and teach him the interpretation (of the Qur’an).” Blessed with the Prophet’s prayer, his curiosity for science and his endeavor to learn enabled him to improve himself in many sciences. As a matter of fact, Ibn Abbas specialized in many fields of Islamic sciences such as the Qur’ān, tafsir, hadith, fiqh, and the Arabic language, and due to his intellectual competence in these fields, he was called by epithets such as Baḥr al-ilm (the ocean of knowledge), Ḫibr al-umma (the scholar of the community), and Tarjuman al-Qur’ān (the translator of the Qur’ān).

Abdallah ibn Abbas came to the fore in the science of qira’at (Qur’anic recitation) as well and was among the companions who were Qur’an reciters (qurra) of the second-generation. Ibn Abbas, who had learned the Qur’an from the Prophet and listened to his recitation, also memorized some of the surahs during the time of the Messenger of Allah. He received the science of qira’at by way of ard (reciting in the master’s presence) from Ubayy ibn Ka’b, Zayd ibn Thabit, and Abdullah ibn Mas’ud, who were Qur’an reciters (qurra) of the first generation. In this context, Ibn Abbas stated that he preferred Zayd’s reading in the majority of his recitation, but he took Ibn Mas‘ud’s recitation in ten or so places. Ibn Abbas trained many students in the field of the science of qiraat. His slave Darbas (d.?), Sa’id ibn Jubayr (d. 94/713 [?]), Ikrima ibn Khalid (d.?), and Abu Ja’far Yazid ibn al-Qa’qa’ (d. 130/747-48) are some of his students who learned the science of qira’at from him.

The extensive presence of narrations regarding recitation aspects attributed to Ibn Abbas in the sources is another indication that he was competent in the science of recitation. These aspects of recitation attributed to him have been mentioned in a great many tafsir and qira’at sources from the early period to the present day. These recitation aspects cited in the sources are discussed in this study in two parts. In the first part are the recitations included in the transmission chains of the Imams of Seven and Ten Recitations (qira’at al-sab’a and al-ashara) that are considered within the authentic category. As a matter of fact, Abdallah ibn Abbas is included in the qira’at transmission chains of Nafi, Ibn Kathir, Hamza, Abu Amr, Abu Ja‘far, and Ya‘qub from among the Ten Reciters (qurra al-ashara). The second is his recitations falling within the category of shaz qira’at, which he reports for commentating purposes as synonymous and are outside the authentic recitations. These recitation aspects narrated in the sources were evaluated from various aspects and used in the interpretation and exegesis of the verses. In this sense, some of the recitation aspects attributed to Abdallah ibn Abbas, denoting the same meaning, did not cause any change in the meaning of the verse. As for some other reading aspects attributed to him, changing the meaning of the verse, they allowed the verse to be interpreted in different ways and added richness to its meaning. In addition, it has been pointed out that that these recitation aspects elucidate the meaning of the word, and by clarifying the ambiguity in the verse, they contribute to its understanding. In this way, the readings attributed to Ibn Abbas were quoted in many sources and used in the context of the relationship between qira’at and tafsir.

Giriş

Sahâbenin Kur’an’ın indirildiği ortama tanıklık etmesi, Hz. Peygamber’in âyetlerle ilgili açıklamasına ve yorumlamasına şahit olması, onların aktardığı rivâyetleri önemli kılmıştır. Kur’an ilimlerinde ön plana çıkan ve kendisinden birçok rivâyet nakledilen sahâbeden birisi de Abdullah b. Abbas’tır. Tam adı Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Abbâs b. Abdülmuttalib el-Kureşî olan İbn Abbas, Nebi’nin (s.a.s.) amcasının oğludur. O, İbn Abbas ve Ebü’l-Abbas künyesiyle tanınmıştır.^[1] Mekke’de dünyaya gelen Abdullah b. Abbas’ın hicretten üç yıl öncesinde doğduğu aktarılmıştır.^[2] Çoğunlukla Hz. Peygamber’in (s.a.s.) yanında çocuk yaştan itibaren kalmaya başlayan İbn Abbas’ın, onun sözlerini, fiillerini ve hareketlerini öğrendiği nakledilmiştir. Nitekim onun abdest almayı ve namaz kılmayı bizzat Allah Resûlü’nden öğrendiği bildirilmiştir. Ayrıca çocuk yaştayken Hz. Peygamber’in ona bazı kelimeleri ve hadisleri öğrettiği de ifade edilmiştir.^[3] Özellikle İbn Abbas’ın teyzesi Meymûne’nin Hz. Peygamber’in eşi olması hasebiyle, onun bazı gecelerde de Nebi’nin (s.a.s.) evinde kaldığı ve onun abdest suyunu hazırladığı ve Resûlullah’ın onun hakkında “Allah’ım onu dinde fakih kıl ve ona te’vili ögret” şeklinde dua ettiği aktarılmıştır.^[4]

İbn Abbas, Hz. Peygamber’den sonra ise Übey b. Ka‘b, Ali b. Ebû Tâlib, Abdullah b. Mes‘ûd gibi ilmî yönden temayüz etmiş olan sahâbeden ders almış ve onlardan istifade etmiştir. Onun ilme olan merakı ve bu konudaki çabası tefsir, hadis, fıkıh ve Arap dili gibi İslâmî ilimlerde uzmanlaşmasını sağlamış ve bu sebeple İbn Abbas, “Baḥru’l-ilim, Tercümânü’l-Ḳur’ân, Ḫıbru’l-ümme” gibi isimlerle şöhret bulmuştur.^[5]

Abdullah b. Abbas ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Bunlardan biri Büşra Kayar’a ait İbn Kesîr Tefsirinde Abdullah İbn Abbas’ın Rivâyetlerinin Tespiti ve Değerlendirilmesi adlı yüksek lisans tezidir. Bir diğer çalışma ise Vüheybe Sufi’ye ait Kırâatü İbn Abbâs Tevcîhuhâ ve eseruhâ fi’t-tefsîri- Sûrati’l-Fâtiha ve’l-Bakara ve Âl-i ‘İmran enmûzecen adlı Arapça yüksek lisans tezidir. Bizim çalışmamızda ise Abdullah b. Abbas’a nispet edilen kıraatler tespit edilerek örneklerle izah edilmiş ve onun kıraat ilmindeki yeri ve önemi incelenmiştir.

1. Abdullah b. Abbas’ın Kıraat İlmindeki Hocaları ve Öğrencileri

Kur’an ilimleri konusunda sahâbe arasında büyük bir şöhrete sahip olan İbn Abbas, özellikle de kıraat ilmi alanında önde gelen isimlerden olmuştur. Nitekim İbn Abbas, ikinci tabakada kurrâ olarak isimlendirilen sahâbe arasında yer almıştır.^[6] Ayrıca onun Hz. Peygamber’in (s.a.s.) arkasında defalarca namaz kıldığı ve onun tilavetini işittiği rivâyet edilmiştir. Hz. Peygamber döneminde sûrelerin bir kısmını ezberleyen İbn Abbas’ın Resûlullah’tan sonra kıraat ilmini Übey b. Ka‘b, Zeyd b. Sâbit ve Abdullah b. Mes‘ûd’dan arz yoluyla aldığı nakledilmiştir.^[7] Nitekim İbn Abbas, kıraatinin çoğunu Zeyd b. Sâbit’ten aldığını ifade ederek kıraatteki kaynaklarından birinin Zeyd olduğuna işaret etmiştir.^[8] Bununla beraber İbn Abbas, başka bir ifadesinde de kıraatinin büyük kısmını Zeyd b. Sâbit’ten aldığını ancak on harf’te İbn Mes‘ûd’un okuyuşunu tercih ettiğini belirtmiştir.^[9] İbn Abbas’ın buna benzer bir başka rivâyetinde ise onun Kur’an’ın okuyuşunda Zeyd b. Sâbit’in kıraatini tercih ettiği, on sekiz harf’te İbn Mes‘ûd’un okuyuşunu aldığıdır.^[10] Ayrıca İbn Abbas’ın Alî b. Ebî Tâlib’den de arz yoluyla kıraat aldığı nakledilmiştir.^[11]

İbn Abbas, kıraat alanında birçok öğrenci yetiştirmiştir. Saîd b. Cübeyr (ö. 94/713 [?]), İkrime b. Hâlid (ö. ?), Ebû Ca‘fer el-Kârî (ö. 130/747-48) ondan arz yoluyla kıraat alan talebeleridir.^[12]

2. Abdullah b. Abbas’a İsnat Edilen Sahih ve Şâz Kıraatler

Abdullah b. Abbas’a atfedilen kıraatler iki kısımda ele alınabilir. Birinci kısımda kıraat-i aşere imamlarının senedlerinde yer alan ve sahih kategorisinde değerlendirilen kıraatleridir. İkincisi ise sahih kıraatlerin dışında yer alan tefsir kabilinden, müteradif olarak naklettiği okuyuşlardır. Bu okuyuşlar şâz kategorisinde değerlendirilmektedir. Mütevâtir yedi kıraat imamından Nâfi‘ b. Abdurrahman (ö. 169/785), İbn Kesîr (ö. 120/738), Hamza b. Habîb (ö. 156/773) ve Ebû Amr’ın (ö. 154/771); meşhur kıraat imamlarından Ebû Ca‘fer el-Kârî ve Ya‘kub el-Hadramî’nin (ö. 205/821) kıraat senedlerinde Abdullah b. Abbas’ın yer aldığı görülmektedir. Nâfi‘ b. Abdurrahman’ın kıraati, Ebû Ca‘fer el-Kârî ve Abdurrahmân b. Hürmüz el-A‘rec tarikiyle Abdullah b. Abbas’a nisbet edilmektedir.^[13] İbn Kesîr’in okuyuşu; Mücâhid b. Cebr (ö. 103/721) tarikiyle;^[14] Hamza b. Habîb’in kıraati; İbn Ebû Leylâ, Saîd b. Cübeyr yoluyla İbn Abbas’a isnad edilmektedir.^[15] Ebû Amr’ın kıraatinin senedinde İbn Abbas, Mücâhid b. Cebr tarikiyle yer almaktadır.^[16] Ebû Ca‘fer el-Kârî’nin kıraati İbn Abbas üzerinden Übey b. Ka‘b’a nisbet edilmektedir.^[17] Ya‘kub el-Hadramî’nin okuyuşu Saîd b. Cübeyr ve Mücâhid b. Cebr tarikiyle İbn Abbas’a isnad edilmektedir.^[18] Görüldüğü üzere İbn Abbas kıraat-i seb‘a ve aşere imamlarının çoğunluğunun senedinde yer almaktadır.

Abdullah b. Abbas’a nisbet edilen birçok şâz kıraat bulunmaktadır. Nitekim İbn Cinnî’nin el-Muhteseb adlı eserinde İbn Abbas’a nisbet edilen kıraatlerin sayısının yüz yirmi olduğu nakledilmiştir.^[19] Bu okuyuşlar kıraat ve tefsir kaynaklarının çoğunda yer almaktadır. Bu konuyla ilgili

يَاأَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ”^[20] âyetinde geçen “فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ”

ifadesi örnek verilebilir. İbn Abbas’ın mezkûr ifadeyi “فَطَلِّقُوهُنَّ في قُبلِ عِدَّتِهِنَّ” şeklinde okuduğu nakledilmiştir. Bu ifadeye göre anlam “عند عِدَّتِهِنَّ” (iddet anında) şeklindedir.^[21]

3. Abdullah b. Abbas’a Nisbet Edilen Kıraatlerin Biçimsel Yönü

Kaynaklarda Abdullah b. Abbas’a isnad edilen Kıraatlerin biçimsel yönü farklı şekillerden oluşmaktadır. Bunlar; kelimenin yapısındaki harf veya hareke farklılığı, vezin farklılığı, kelimenin tekil-çoğul, müennes-müzekker olması, i‘rab konumlarının farklı olması gibi vecihlerdir. Bu vecihlerin çoğu lehçesel farklılıkla izah edilmiştir. Bunları alt başlıklarla şu şekilde sıralayabiliriz:

3.1. İbn Abbas’ın Kıraatinde Kelimenin Yapısındaki Harf veya Hareke Farklılığı

Abdullah b. Abbas’a atfedilen kıraatlerin bir kısmı, kelimenin yapısındaki kök harflerin yer değiştirmesi şeklindedir. Bu konuyla ilgili “وَحَرْثٌ حِجْرٌ”^[22] âyetinde geçen “حِجْرٌ” lafzı örnek verilebilir. Nakledildiğine göre İbn Abbas, zikri geçen ifadeyi “وَحَرْثٌ حِرْج” şeklinde okumuştur.^[23] Kaynaklarda bu okuyuşun kelimenin kök harflerinin yer değiştirmesiyle oluştuğuna işaret edilerek “حِجْر” lafzından türeyen, “جُرْح‟ , “حَرَجٌّ” ,“رِجْح ,”جُحْرٌّ” ifadelerin “sıkıntı, darlık ve birleşme” manasında birleştiği bildirilmiştir. Bu bağlamda İbn Abbas’a nisbet edilen “حِرْج” okuyuşu ile çoğunluğun okuyuşu olan “حِجْرٌ” kıraatinin anlam bakımından aynı olduğu ve her ikisinin de engelleme ve yasaklama manasına geldiği aktarılmıştır. Bu duruma benzer olarak “كَلْم” ifadesi örnek verilmiştir. Bu ifadenin, لَمَك“, “لَكَم”, “مَكُل”, “كَمُل”, كَلْم” gibi farklı biçimlerden oluştuğu ve bütün kelimelerin anlamının aynı olduğu belirtilmiştir.^[24] Bu şekilde harflerin değiştirmesiyle oluşan ve aynı anlamı ifade eden bir diğer ifade ise “جَبْذ” ve “جَذْب” lafızlarıdır.^[25] İbn Cinnî, İbn Abbas’a atfedilen mezkûr kıraat vechini naklettikten sonra bir kelimenin kök harflerinin takdim ve te’hir edilmesiyle oluşan farklı şekillerdeki kavramlarının hepsinin doğrudan veya dolaylı olarak müşterek bir anlamda birleştiğine işaret etmiş ve lügat ilminde bunun “iştikâku’l-ekber” ifadesiyle isimlendirildiğini bildirmiştir.^[26]

İbn Abbas’a atfedilen okuyuşlardan kelimenin yapısındaki harf farklılığından oluşan kıraat vechiyle ilgili bir diğer örnek “فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا”^[27] âyetinde geçen “وَفُومِهَا” ifadesidir. İbn Abbas’ın zikri geçen ifadeyi “وَثُومِهَا” şeklinde “ث” harfiyle okuduğu nakledilmiştir.^[28] Kaynaklarda bu iki kıraat vechine göre anlamın değişmediği ve “جَدَثَ” ifadesinde de buna benzer durumun olduğu “جَدَفَ” kelimesinin onun yerine aynı manada kullanıldığı aktarılmıştır. Ayrıca Araplarda böyle bir kullanımın yaygın olduğu ve onların “ث” ve “ف” harflerini aynı manada birbirinin yerine kullanıldığı bildirilmiştir. Örneğin Araplar “قَامَ زَيْدٌ ثُمَّ عَمْرو” ifadesinin yerine “فُمَّ عَمْرو”cümlesini kullandıkları ancak “ثُمَّ” şeklinde kullanımın daha yaygın olduğu belirtilmiştir. Nitekim “ث” ve “ف” harfiyle kullanılan “أَجْدَاث” kelimesinin “أجْدَاف” lafzından daha çok yaygın olması da bu bağlamdadır.^[29] İlk dönem dil âlimlerinden Ferrâ, söz konusu kıraat vechini aktardıktan sonra Araplarda “ث” ve “ف” harflerinin birbirlerinin yerine kullanıldığını ”جَدَفَ جَدَث“ ,ˮعَاثُور عَافُور“ ,ˮالأُثَاثِي الأُثَافِي“ ve “المغافير المغاثيرˮ şeklindeki ifadelerden örnek vererek izah etmiştir.^[30] Kirmânî ise Temîm lehçesinde “وَفُومِهَا” ifadesinin yerine “وَثُومِهَا” lafzının kullanıldığını ifade ederek bu şekilde bir kullanımın nedenini lehçesel farklılıkla izah etmiştir.^[31]

Abdullah b. Abbas’a nisbet edilen okuyuşlardan kelimenin yapısındaki harekenin farklılığıyla oluşan vecihle ilgili “مُذَبْذَبٖينَ بَيْنَ ذٰلِكَ” ^[32] âyetinde geçen “مُذَبْذَبِينَ” ifadesi misal verilebilir. Nakledildiğine göre İbn Abbas, mezkûr ifadeyi “مُذَبْذِبِينَ” ^[33] şeklinde ikinci “ذ” harfini kesre ile okumuştur.^[34] İbn Abbas’ın kıraatinin benzerinin Arap şiirinde kullanıldığına işaret edilerek kıraatin tevcihi Arap şiirinden örnek verilerek yapılmıştır. Nitekim “خيَالٌ لِأُمِ السَّلْسَبِيلِ وَدُونِهِ مَسِيرةُ شهر لِلْبَرِيدِ المُذَبْذِبِ” şeklindeki beyitte geçen “المُذَبْذِبِ” kelimesindeki “ذ” harfi kesreli olarak kullanılmıştır. İbn Abbas’ın “مُذَبْذِبِينَ” şeklindeki kıraatine göre mezkûr âyette geçen ifadenin kararlı olmayan, bir yerde sabit durmayan anlamına geldiği bildirilmiştir. Bu bağlamda âyette kastedilen anlam, münafıkların mü’minlerle müşrikler arasında tereddüt ettiği ve gizliden gizliye bir tarafa bazen de diğer tarafa gidip geldiğidir.^[35] Râzî, tefsirinde söz konusu ifadeyle ilgili İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuşu aktardıktan sonra âyetten kastedilenin kalpleri, dinleri veya görüşleri iman ile küfür arasında gidip gelenler olduğunu bildirmiştir.^[36] Örnekte görüldüğü üzere İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuş, kaynaklarda aktarılarak kıraatin delili Arap şiirinden örnek verilerek yapılmış ve söz konusu âyet kıraat vechine göre yorumlanmıştır.

3.2. İbn Abbas’ın Kıraatinde Bazı Kelimelerin Farklı Vezin Sîgalarında Olması

Abdullah b. Abbas’a nisbet edilen okuyuşların bir kısmı, farklı fiil ve isim kalıplarından oluşmaktadır. Bu bağlamda “هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ فَاطَّلَعَ” ^[37] âyeti örnek verilebilir. İbn Abbas’ın zikri geçen âyeti “هَلْ أَنْتُمْ مُطْلِعُونَ فَأُطْلِعَ” şeklinde okuduğu aktarılmıştır.^[38] İbn Abbas’ın kıraatine göre âyette anlam farklılığı oluşmuştur. Buna göre ifade “طَلَعَ” vezniyle okunduğunda “belirmek, ortaya çıkmak” anlamına geldiği; “أَطْلَعَ” vezniyle okunduğunda ise “yönelmek” manasında olduğu bildirilmiştir. İbn Abbas’ın kıraatine göre söz konusu ifadenin “siz buraya yöneliyor musunuz, o da yöneldi” manasına geldiği bildirilmiştir.^[39] Bazı kaynaklarda ise söz konusu âyetin “أَطْلَعَ” ve “طَلَعَ”şeklinde farklı vezinlerle okunmasının mana üzerinde bir değişikliğe sebep olmadığı ve her iki okunuşta da âyetin anlamının aynı olduğu aktarılmıştır.^[40]

3.3. İbn Abbas’ın Kıraatinde Bazı Kelimelerin İ‘rabla İlişkisi

İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuşlardan i‘rabla bağlantılı olarak kelimenin farklı konumlarda olmasıyla ilgili vecihler bulunmaktadır. Bu vecihlerden bir kısmı mübtedâ veya haber ile ilgilidir. Bu bağlamda “قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ” ^[41] âyetinde geçen “قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ” lafzıyla alakalı kıraat farklılığı misal verilebilir. İbn Abbas’ın kıraatinde zikri geçen “وَاتَّبَعَكَ” lafzının “وَأتْبَاعُكَ” şeklinde olduğu nakledilmiştir.^[42] Kaynaklarda İbn Abbas’ın kıraatiyle alakalı iki vecih zikredilmiştir. Birincisi âyetin takdirinin “أَنُؤْمِنُ لَكَ وإنما أتْبَاعُكَ الْأَرْذَلُونَ” şeklinde olduğu ve “أتْبَاعُكَ” lafzının mübtedâ olarak merfû; “الْأَرْذَلُونَ” ifadesinin ise haber konumunda olduğu bildirilmiştir. Buna göre âyetin anlamı “Sana tabi olanlar aşağılık kişilerden oluşuyor iken sana iman mı edelim” şeklindedir. İkinci vecih ise “وَأتْبَاعُكَ” ifadesinin “أَنُؤْمِنُ” lafzındaki zamire atfedilmesidir. Bu veche göre âyetin “أَنُؤْمِنُ لَكَ نَحْنُ وأتْبَاعُكَ الْأَرْذَلُونَ” takdirinde olduğu, “الْأَرْذَلُونَ”kelimesinin “وَأتْبَاعُكَ” ifadesinin sıfatı olduğu bildirilmiştir. Buna göre âyetin manası “Sana uyanlar aşağılık kişilerden oluşuyor iken biz sana iman mı edelim?” şeklindedir.^[43] Bu konuyla ilgili bir diğer örnek “وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ”^[44] âyetidir. Nakledildiğine göre İbn Abbas, zikri geçen âyeti “وَمِنْ عِنْدِهِ عِلْمُ الْكِتَابِ” şeklindeki okumuştur. İbn Abbas’ın okuyuşuna göre âyetin manası “Kitabı bilmesi onun lütfundan ve fazlındandır” şeklindedir. Bu okuyuşta “عِلْمُ الْكِتَابِ” ifadesinin mübtedâ olarak merfû, “مِنْ” harfinin ise hazfedilmiş bir habere müteallık olduğu belirtilmiştir. Bu durumun benzerinin “وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ”^[45] âyetinde olduğuna da işaret edilerek söz konusu ifadenin i‘rab bakımından benzerliğini başka bir âyetle delillendirilmiştir.^[46]

İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuşlarda i‘rabla ilgili olarak atıftan kaynaklanan yani bir ifadenin, başka bir kelimenin lafzına veya mahalline atfedilmesi sebebiyle oluşan vecihler de bulunmaktadır. Bu bağlamda “وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى وَهَارُونَ الْفُرْقَانَ وَضِيَاءً” ^[47] âyetindeki “الْفُرْقَانَ وَضِيَاءً” ifadesi misal verilebilir. Söz konusu âyette geçen “الْفُرْقَانَ وَضِيَاءً” lafzının İbn Abbas’ın kıraatinde “و” harfi olmaksızın “الْفُرْقَانَ ضِيَاءً” şeklinde olduğu nakledilmiştir.^[48] Bu kıraate göre ifadenin hâl konumunda bulunduğu ve Arap kelâmında bu şekilde bir kullanımın yaygın olduğu bildirilmiştir.^[49]

Abdullah b. Abbas’a atfedilen okuyuşların bir kısmı ifadenin izâfetli veya nekreli olmasıyla alakalıdır. “وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ”^[50] âyeti bu konuya misal verilebilir. Zikri geçen ifadenin İbn Abbas’ın kıraatinde “وَآتَاكُمْ مِنْ كُلٍّ مَا سَأَلْتُمُوهُ” şeklinde olduğu aktarılmıştır.^[51] Bu kıraate göre mef‘ûl’ün lafız olarak zikredildiği ve takdirin “وَآتَاكُمْ مَا سَأَلْتُمُوهُ أَنْ يُؤْتِيَكُمْ مِنْهُ” biçiminde olduğu belirtilmiştir. “وَأُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ”^[52] âyetinde de buna benzer durumun söz konusu olduğuna işaret edilerek âyetin takdirinin “وَأُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ شَيْئًا” şeklinde olduğu ve mezkûr âyetteki mef‘ûlün bilinmesi sebebiyle hazfedildiği ifade edilmiştir. Söz konusu kıraate göre âyetin “Ay, Güneş ve onların dışındaki birçok şey gibi ondan talepte bulunmadığınız her şeyden verilmiştir” manasında olduğu söylenilmiştir. Bu okunuşuna göre “مَا” edatının ism-i mevsûl konumunda olduğu aktarılmıştır. Buna göre âyet “İstediğiniz her şey verilmiştir” anlamına gelmektedir.^[53]

Bu konuyla ilgili bir diğer örnek “يَاحَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ”^[54] âyetidir. Nakledildiğine göre İbn Abbas mezkûr âyeti “يَا حَسْرَةَ الْعِبَادِ”şeklinde^[55] “حَسْرَةَ” lafzını muzâf olarak okumuştur.^[56] Bu âyetle ilgili İbn Abbas’ın “يَاحَسْرَةَ عَلَى الْعِبَادِ” şeklinde “حَسْرَةَ” kelimesini tenvinsiz okuduğu nakledilmiştir.^[57] İbn Abbas’ın “يَا حَسْرَةَ الْعِبَادِ” şeklindeki okuyuşuna göre iki vecih zikredilmiştir. Birinci vecih, mana bakımından “يَا قِيَام زَيْد” ve “يَا جُلُوس عَمْرو” ifadeleri gibi “الْعِبَاد” kelimesinin fâil konumunda olmasıdır. Bu veche göre âyetin anlamı “Kullar azabı gördüklerinde üzülürler” şeklindedir. İkinci vecih ise mana bakımından “الْعِبَاد” kelimesinin mef‘ûl konumunda olmasıdır.^[58] Mushaf hattına muhâlif olduğu ifade edilen^[59] İbn Abbas’ın bu kıraatine göre âyetin anlamında herhangi bir değişiklik olmadığı ifade edilmiştir. Nitekim Ferrâ bu duruma işaret ederek söz konusu âyetin tefsiri esnasında bazı kişilerin “يَا حَسْرَةَ الْعِبَادِ” şeklinde okuduğunu ve bu kıraate göre âyetin manasının değişmediğini belirtmiştir.^[60]

İbn Abbas’a nisbet edilen kıraatlerden bir kısmı kelimenin mastar konumunda olmasıyla ilgilidir. Bu bağlamda “سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِى السَّمٰوَاتِ وَمَا فِى الْاَرْضِ جَمٖيعًا مِنْهُ”^[61] âyetinde geçen “مِنْهُ” ifadesi örnek verilebilir. İbn Abbas’ın söz konusu ifadeyi “مِنَّةً” şeklinde şeddeli ve tenvinli olarak mansûb okuduğu aktarılmıştır.^[62] İbn Abbas’ın kıraatine göre “مِنَّةً” kelimesinin mastar olduğu^[63] ve bunun delilinin de “وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِى السَّمٰوَاتِ وَمَا فِى الْاَرْضِ جَمٖيعًا” âyeti olduğu belirtilmiştir. Çünkü bütün nimetleri Allah’ın kullarına lütfettiğini ve bu ifadenin takdirinin “مَنَّ عَلَيْهِمْ مِنّةً” ifadesine benzediği bildirilmiştir. Ayrıca bu durumun benzerinin Arap kelâmında olduğu ifade edilerek “تَبَسَّمْتُ وَمِيضَ الْبَرْقِ” cümlesi örnek verilmiştir. Bu cümlede geçen “وَمِيضَ” kelimesinin “تَبَسَّمْتُ” fiiliyle mastar konumunda mansûb olduğu ve mezkûr âyette de benzer durumun bulunduğuna işaret edilerek “مِنَّةً” kelimesinin “وَسَخَّرَ لَكُمْ” ifadesiyle mastar olduğu nakledilmiştir.^[64]

3.4. İbn Abbas’ın Kıraatinde Bazı Kelimelerin Tekil veya Çoğul Kalıbında Olması

İbn Abbas’a atfedilen kıraatlerde kelimenin tekil veya çoğul kalıbında olmasıyla ilgili vecihler bulunmaktadır. “فَادْخُلِي فِي عِبَادِي”^[65] âyeti bu konuyla alakalı örneklerdendir. İbn Abbas’ın okuyuşunda mezkûr âyetin “فَادْخُلِي فِي عَبْدِي” şeklinde olduğu nakledilmiştir.^[66] Bu kıraate göre ifadenin lafız olarak tekil, mana olarak çoğul sîgasında olduğu bildirilmiştir. Mezkûr kıraate göre kelimenin tekil olmasının anlam bakımından bir genişlik veya darlık ifade etmediği ve söz konusu lafızdan kastedilen mananın kullukta tek olduğu ve kulluk noktasında aralarında bir ihtilafın olmadığıdır. Bu durumun benzerinin Allah Resûlü’nün “وَهُمْ يَدٌ عَلَى مَنْ سِوَاهُمْ” “Onlar diğerlerine karşı el birliği içerisindedirler” sözünde olduğuna işaret edilmiştir.^[67] Ayrıca İbn Abbas’a nisbet edilen kıraatin âyette kastedilen anlamı desteklediği ifade edilmiştir. Nitekim Kurtubî, âyette kastedilen anlamın “kullarımın bedenleri” olduğunu bildirdikten sonra bu manayı Abdullah b. Abbas’ın kıraatiyle desteklemiştir.^[68] Bu konuyla ilgili bir diğer örnek “فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه”^[69] âyetinde geçen “مِنْ خِلَالِهِ” ifadesiyle ilgili kıraat farklılığıdır. Nakledildiğine göre söz konusu ifade İbn Abbas’ın kıraatinde “مِنْ خَلَلِهِ” şeklindedir.^[70] İbn Abbas’ın okuyuşuna göre zikri geçen ifadenin “خِلَال” lafzının müfredi olduğunu belirtilmiştir “جِبَالٌ” kelimesinin tekilinin “جَبَل”, “دِيَارٌ” kelimesinin müfredinin “دَارٌ” olması gibi “خِلَال” lafzının müfredinin de “خَلَل” kelimesidir.^[71] İlk dönem dil âlimlerinden Nehhâs (ö. 338/950), söz konusu âyetin tefsiri esnasında İbn Abbas’a atfedilen kıraati aktardıktan sonra “خَلَل” kelimesinin “خِلَال”lafzının müfredi olduğuna işaret etmiş ve kıraatin câiz olduğunu belirtmiştir.^[72]

3.5. İbn Abbas’ın Kıraatinde Bazı Kelimelerin Müzekker veya Müennes Olması

İbn Abbas’a atfedilen kıraatlerde fiillerin müennes veya müzekker olmasıyla alakalı vecihler de bulunmaktadır. Bu konuyla ilgili “فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه”^[73] âyeti örnek verilebilir. İbn Abbas’ın okuyuşunda “مِنْ خِلَالِهِ” fiilinin “ي” harfiyle “لَمْ تَمْسَسْهُ” şeklinde müzekker olduğu nakledilmiştir.^[74] Kaynaklarda İbn Abbas’a atfedilen mezkûr kıraat nakledildikten sonra fiilin müzekker olarak okunmasının iki açıdan daha uygun olduğu belirtilmiştir. Birincisi müenneslik alâmetinin hakiki olmamasıdır. İkincisi ise “ه” zamirinin fasl olmasıdır. Bu durumun benzerinin “وَأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ”^[75] âyetinde olduğuna işaret edilerek söz konusu âyette fiilin müzekker okunmasının “الصَّيْحَةُ” kelimesinin müennesliğine rağmen câiz olduğu bildirilmiştir.^[76]

3.6. İbn Abbas’ın Kıraatinde Bazı Kelimelerin Ma‘lûm veya Meçhûl Sîgasında Olması

İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuşlarda fiillerin ma‘lûm veya meçhûl kalıbında olmasıyla ilgili vecihler bulunmaktadır. Bu konuyla ilgili “وَأُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ”^[77] âyetinde geçen “يَرَوْنَهُمْ” ifadesi örnek verilebilir. İbn Abbas’ın söz konusu ifadeyi “ي” harfinin zammesi ile ““يُرَوْنَهُمْ” şeklinde meçhûl okuduğu aktarılmıştır.^[78] Kaynaklarda İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuşun mana bakımından güzel olduğu belirtilmiştir. Bu bağlamda İbn Cinnî, mezkûr âyetteki fiilin “رَأَيْتُ أَرَي” veznindeki kullanımı “أُرِيتُ أُرَي”şeklindeki kullanımından kesin ve emin olma konusunda daha kuvvetli olduğunu belirtmiştir. “أُرَي أنْ سَيَكُونَ” denildiğinde zanni bir bilgi ifade etmektedir. Ancak “أَرَي أَنْ سَيَكُونَ” ifadesi ise gerçekleştirmek, haber vermek manasında kesin bir bilgiyi bildirmektedir. Yani kişi bir haberi naklederken “أَرَي” ifadesini kullanıyorsa bu kesin bir bilgiyle haber verdiğini göstermektedir. Nitekim mezkûr âyette geçen “يُرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ” ifadesinde anlam aynı şekildedir. Buna göre âyette “Onların sayısı gerçekte olmasa bile onlara iki katıymış gibi gösteriliyor, tasvir ediliyor” anlamı vardır.^[79]

“وَمَا كَانَ لِنَبِىٍّ اَنْ يَغُلَّ”^[80] âyetinde yer alan “اَنْ يَغُلَّ” ifadesi bu konuyla alakalı örneklerdendir. Nakledildiğine göre İbn Abbas “اَنْ يَغُلَّ” ifadesini ma‘lûm kalıbında okumuş ve bu ifadenin meçhûl okunmasını kabul etmeyerek bu kıraati eleştirmiştir. O, Allah tarafından gönderilen elçilere ihanet edildiğini, onların öldürüldüğünü bildirdikten sonra münâfıkların da aynı şekilde Allah Resûlü’ne (s.a.s.) Bedir savaşından sonra iftirada bulunarak ganimetlerden bir şeyler aldığı hususunda onu suçlamaları üzerine mezkûr âyetin nazil olduğunu belirtmiştir.^[81] Örnekte görüldüğü üzere İbn Abbas, mezkûr ifadenin ma‘lûm olarak okunmasının delilini âyetin nüzul sebebiyle yapmış ve âyeti bu okuyuşa göre yorumlamıştır.

4. İbn Abbas’ın Kıraatinde Bazı Kelimelerin Lehçesel Farklılıklardan Oluşması

İbn Abbas’a atfedilen okuyuşlarda lehçe farklılığından kaynaklanan vecihler de bulunmaktadır. “إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ”^[82] âyetinde geçen “حَصَبُ” kelimesi bu konuyla ilgili örneklerdendir. İbn Abbas’ın zikri geçen ifadeyi fethalı “ض” harfiyle “حَضَبُ”şeklinde okuduğu nakledilmiştir.^[83] Ayrıca İbn Abbas’ın “حضْب” şeklinde “ض” harfinin sâkin okuduğu da aktarılmıştır.^[84] İbn Abbas’a atfedilen bu kıraatin lehçesel farklılıktan kaynaklandığı ve “حَضَبُ” , ”حَصَبُ ifadelerinin odun manasında kullanıldığı bildirilmiştir.^[85] Bu konuyla ilgili bir diğer örnek “فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا اِلَّا كَبٖيرًا لَهُمْ”^[86] âyetinde geçen “جُذَاذًا” ifadesidir. İbn Abbas’ın söz konusu ifadeyi “جَذَاذًا” şeklinde “ج” harfini fethalı okuduğu aktarılmıştır.^[87] Mezkûr ifadedeki “ج” harfinin جُذَاذًا‟, ^[88] جُذَاذًا‟ ve ‟جِذَاذًا”^[89] şeklinde üç farklı harekeyle okunmasının nedeni lehçesel farklılıkla izah edilmiştir.^[90] Bu okuyuşlar arasında zammeli okuyuşun evlâ olduğu ifade edilmiştir. Örneğin Taberî, bu kıraatler arasında evlâ olanın “ج” harfinin zammesi ile “جُذَاذًا” şeklindeki okunuş olduğunu bildirmiştir. Müfessir, bunun nedenini de kıraat âlimlerinin çoğunluğunun bu görüşü tercih etmesiyle açıklamıştır.^[91] Kurtubî de aynı şekilde zammeli okuyuşun kesreli okuyuştan daha fasih olduğunu bildirmiştir.^[92]

5. İbn Abbas’ın Kıraatinin Tefsir Amaçlı Kullanılması

İbn Abbas’a nisbet edilen kıraatlerin bir kısmının âyetin tefsiri kabilinden olduğu ifade edilmiştir. Sözgelimi “فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ”^[93] âyetinde geçen “تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ” ifadesi bu duruma örnek verilebilir. İbn Abbas’ın söz konusu ifadeyi “تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ” şeklinde okuduğu nakledilmiştir.^[94] Mezkûr kıraate göre âyetin anlamı “İnsanlar anladılar ki cinlerin gaybtan haberleri olsaydı onlar aşağılayıcı azab içinde bulunmazlardı” şeklindedir. İlk dönem dil âlimlerinden Ferrâ, âyetin bu şekilde yorumlanmasını İbn Abbas’ın kıraatinden delil getirerek desteklemiştir. Ferrâ, İbn Abbas’ın mezkûr âyeti “تَبَيَّنَتِ الْإنْسُ الْجِنّ” şeklinde okuduğunu aktarmıştır.^[95] Nehhâs, söz konusu âyetle ilgili görüşleri aktardıktan sonra İbn Abbas’ın kıraatini naklederek bu okuyuşun âyetin tefsiri kabilinden olduğunu belirtmiştir.^[96] Görüldüğü üzere İbn Abbas’a atfedilen okuyuş, tefsir kaynaklarında zikredilerek âyetin açıklamasına katkıda bulunulmuştur.

İbn Abbas’a atfedilen kıraatler, âyetten kastedilen mananın hücceti konusunda delil olarak kullanılmıştır. Bu bağlamda “وَشَاوِرْهُمْ فِى الْاَمْرِ”^[97] âyeti örnek verilebilir. İbn Abbas’ın kıraatinde mezkûr âyetin “وَشَاوِرْهُمْ فِى بَعضِ الْاَمْرِ” şeklinde olduğu nakledilmiştir. Buna göre âyetin anlamı “İşlerin bir kısmında onlarla istişare et” şeklindedir. Arap kelâmında buna benzer ifadelerin kullanıldığı belirtilerek “شَرِبْتُ مَائَكَ” ve “أَكَلْتُ طَعَامَكَ” lafızları zikredilmiş ve bunlardan kastedilen anlamın “شَرِبْت بَعْضَهُ” ve “أَكَلْت بَعْضَهُ” olduğunu bildirilmiştir. Bu bağlamda İbn Abbas’ın “وَشَاوِرْهُمْ فِى الْاَمْرِ” okuyuşuna göre de anlamın aynı olduğu, yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e bütün işlerde istişare edilmesini emretmediğini ve bu ifadede kastedilenin dinî işlerin bir kısmı olduğu bildirilmiştir.^[98] Örnekte görüldüğü üzere İbn Abbas’a atfedilen kıraat, âyetten kastedilen manayı destekleyerek âyetin anlaşılmasına katkıda bulunmuştur.

İbn Abbas’a nisbet edilen kıraatlerin bir kısmı âyetin anlamını etkileyerek farklı manalar oluşturmaktadır. Bu konuyla ilgili “جَنَاحَ الذُّلِّ”^[99] âyeti örnek verilebilir. İbn Abbas’ın kıraatinde zikri geçen âyetin “جَنَاحَ الذِّلِّ” şeklinde olduğu aktarılmıştır.^[100] Kıraat-i seb‘a imamlarından Âsım’ın okuyuşunun da bu şekilde olduğu nakledilmiştir.^[101] Kaynaklarda bu iki kıraatin farklı manaları oluşturduğuna işaret edilmiştir. Bu bağlamda “الذِّلِّ” okunuşuna göre kelimenin “hayvanlarda gücün zıddı zayıflık” manasına geldiği; “الذُّلِّ” şeklinde zammeli okunuşta ise kelimenin “insanlarda izzetin, yüceliğin zıddı alçalmak” anlamında kullanıldığı ifade edilmiştir. Bu şekilde zammeli okuyuşun insanlar, kesreli vechin hayvanlar için olduğu belirtilerek bu iki kıraatin anlam bakımından farklı olduğu aktarılmıştır. Çünkü insanın görevli olduğu şey hayvanın görevli olduğu şeyden daha büyüktür. Bu nedenle insanın kuvvetli olması sebebiyle zammeli okuyuş; hayvanın zayıflığından dolayı kesreli okuyuş tercih edilmiştir.^[102] Bu konuyla ilgili bir diğer örnek “خِفْتُ الْمَوَالِيَ”^[103] âyetidir. İbn Abbas, mezkûr âyeti “خفَّتِ الْمَوَالِي” şeklinde “خ” harfini fethalı ve “ت” harfini kesreli okumuştur.^[104] “مِنْ وَرَائِي” ifadesi “arkamdan gelen” anlamını içermektedir. Buna göre âyet “Arkamdan gelen amcaoğullarım ve ehlim azaldı” manasındadır.^[105] Nehhâs, âyetin kıraate göre bu şekilde yorumlanmasını kabul etmediğini belirtmiştir. Ona göre Hz. Zekeriyya’nın yaşıyorken ben öldükten sonra arkamdan gelen ehlim azaldı, ifadesinin kullanılması doğru değildir. Ancak bu ifadede kastedilen mana Hz. Zekeriyya’nın öldükten sonra değil o anki vakitle ilgili düşüncesidir.^[106] Zemahşerî ise mezkûr kıraate göre âyetin iki şekilde yorumlanacağını ifade etmiştir. Bunlardan birincisi “مِنْ وَرَائِي” ifadesi “Benden sonra, arkamdan gelen” anlamında olduğudur. Buna göre âyetin anlamı “Onlar benden sonra azaldılar ve dini ayakta tutan kimse kalmadı” şeklinde olmaktadır. Bu sebeple Hz. Zekeriyya, yüce Allah’tan onları bir veli ve dost ile takviye etmesini istemiştir. İkincisi ise “مِنْ وَرَائِي” ifadesi “Benden önce” anlamına gelmektedir. Buna göre anlam “Onların Hz. Zekeriyya’dan önce ölmesi ve Hz. Zekeriyya kendisini destekleyecek kimsenin kalmaması üzerine yüce Allah’tan bir veli ve dost ile takviye etmesini istemiştir” şeklinde olmaktadır.^[107]

İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuşların bir kısmı ise âyetin anlamında değişikliğe sebep olmayarak aynı manayı ifade etmektedir. “أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ”^[108] âyetinde yer alan “أَثَارَةٍ” kelimesiyle ilgili kıraat bu konuya misal verilebilir. “أَثَارَةٍ” kelimesinin İbn Abbas’ın kıraatinde elif harfi olmaksızın “أَثَرَةٍ” şeklinde olduğu aktarılmıştır. Ferrâ, bu okunuşa göre anlamın önceki kitaplardan nakledilen şeyler ve arta kalan bilgi olduğunu belirttikten sonra bu okuyuşların hepsinin aynı manada olduğunu bildirmiştir.^[109] Nehhâs, aynı şekilde söz konusu lafızla ilgili kıraat vecihlerinin tümünün aynı anlama geldiğini ifade etmiştir.^[110]

6. İbn Abbas’ın Kıraatiyle İlgili Yapılan Bazı Tenkitler

İbn Abbas’a atfedilen kıraatlerin bir kısmı İmâm Mushafı’na muhalif olduğu, anlam açısından uygun olmadığı, Arap dili ve kurallarına uymadığı gibi gerekçelerle tenkit edilmiştir. “حَتّٰٓى اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّٓوا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَا”^[111] âyetindeki “كُذِبُوا” ifadesi bu konuyla ilgili örneklerdendir. Âyetin anlamı “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalancı sayıldıklarını anladıkları sırada” şeklindedir. Söz konusu ifadedeki “ذَ” harfi şeddeli ve şeddesiz olarak iki şekilde okunmuştur.^[112] “كُذِّبُوا” okuyuşuna göre âyet “Peygamberler kavimlerinin iman etmelerinden ümitlerini kesip ve ümmetlerinin kendilerini yalanladıklarını, artık bundan sonra onların iman etmeyeceklerini iyice anladılar, kesin olarak bildiler” anlamına gelmektedir. Şeddesiz okuyuşa göre ise “Peygamberler kavimlerinden kendilerini yalanlayan kimselerin kendilerini doğrulamalarından ümitlerini kestikleri zaman kavimlerinden kendilerine iman eden kimselerin şiddetli bela ve musibetlerden ve zaferin, yardımın gecikmesinden dolayı kendilerinin yalancı durumuna düşürüldüklerini zannettiler” anlamına gelmektedir.^[113]

Taberî’nin naklettiği rivâyette ise söz konusu ifadenin İbn Abbas’ın kıraatine göre şeddesiz olmasını Urve b. Zübeyr’in (ö. 94/713) Hz. Aişe’ye sorduğunu, Hz. Âişe’nin ise bu kıraati kabul etmeyerek zikri geçen ifadenin “كُذِّبُوا” şeklinde şeddeli okunması gerektiğini bildirmiş ve şöyle demiştir: “Ben Allah’a sığınırım. Allah (c.c.), Hz. Peygamber’ine hangi vaatte bulunmuşsa o, ölmeden önce vadedilen şeyin kesin olarak gerçekleşeceğini bilmektedir. Fakat Allah’ın gönderdiği elçilere birçok bela isabet etti ki onlar kendileriyle birlikte bulunan kimselerin onları yalanlamalarından korktular.”^[114] Begavî, zikri geçen âyetle ilgili İbn Abbas’ın kıraatini naklettikten sonra söz konusu vecihle alakalı “Hz. Âişe bu kıraati kabul etmedi”^[115] şeklinde İbn Abbas’ın kıraatini eleştirdiğini bildirmiştir.^[116]

Bazen de İbn Abbas’a nisbet edilen okuyuş, İmam Mushafı’na muhalif olduğu için tenkit edilmiştir. Bu bağlamda “مِنْ كُلِّ أَمْر سَلَامٌ”^[117] âyeti örnek verilebilir. Nakledildiğine göre İbn Abbas, mezkûr âyeti “ مِنْ كُلِّ امْريءٍ سَلَامٌ” şeklinde okumuştur.^[118] Kaynakların çoğunda bu kıraatin câiz olmadığıyla ilgili nakiller zikredilmiştir. Örneğin Taberî, İbn Abbas’ın okuyuşuna göre anlamın “Ruh ve melekler o gecede, Rabbinin izniyle her insan için inerler, mü’min erkeklere ve kadınlara selam verirler” şeklinde olduğunu ifade etmiştir. Müfessir, İmâm Mushafı’na muhâlif olduğu için bu okuyuşun câiz olmadığını çünkü İmâm Mushafı’nda “أَمْر” kelimesinde “ي” harfinin bulunmadığını ancak İbn Abbas’ın kıraatinde “امْريءٍ” şeklinde yazı hattında “êي” harfine dönüşen bir hemzenin eklenildiğini belirtmiştir.^[119] Nehhâs da aynı şekilde İbn Abbas’ın okuyuşunun İmâm Mushafı’na muhalif olduğunu belirterek kıraatinin zayıf kabul edildiğini bildirmiştir.^[120]

Bu konuyla ilgili bir diğer örnek “إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ”^[121] âyetidir. İbn Abbas’ın mezkûr âyette geçen “ عَوْرَةٌ” kelimesini “عَوِرَةٌ” olarak kesreli “و” harfiyle okuduğu aktarılmıştır.^[122] Kaynaklarda İbn Abbas’ın kıraatindeki “و” harfinin fetha harekesinden sonra kesreli olmasının Arap dilinin kullanımı açısından şâz olduğuna işaret edilerek bu ifadenin kıyasa binaen “عَارَة” şeklinde elif harfine dönüştürülmesi gerektiği bildirilmiştir.^[123] İbn Cinnî, İbn Abbas’a atfedilen bu okuyuşun şâz olduğunu kabul etmemiş ve bu şekilde bir kullanımın Arap şiirinde ve kelâmında kullanıldığını belirtmiştir. Nitekim “ رجل عَوِزٌ لَوِزٌ” ifadesinde geçen “عَوِز” kelimesinde “و” harfinin fetha harekesinden sonra kesreli olarak kullanıldığını bildirmiştir. Ayrıca“وَقَدْ غَدَوْتُ إِلَي الْحَانُوتِ يَتْبَعُنِي شَاوٍ مِشَلٌّ شَلُولٌ شُلْشُلٌ شَوِلُ”şeklindeki beyitte geçen “شَوِلُ” lafzında da böyle bir kullanım bulunduğunu haber vermiştir.^[124]

Sonuç

Kur’an’ın indirildiği ortama tanıklık eden ve onun ilk muhatabı olan sahâbe, Kur’an’ın eğitim ve öğretiminde asıl kaynak olan Hz. Peygamber’den eğitim almışlardır. Bu eğitimleri alan sahâbe; Kur’an’ı okuma, öğretme ve anlama konusunda ön plana çıkmıştır. Abdullah b. Abbas da bu sahâbe arasında yer almaktadır. Teyzesi Meymûne’nin Hz. Peygamber’in eşi olması hasebiyle çocuk yaştan itibaren Nebi’nin (s.a.s.) yanında olarak onun eğitiminde yetişmesi, ilim konusunda Resûlullah’ın “Allah’ım onu dinde fakih kıl ve ona tevili öğret” şeklindeki duasına mazhar olması, onu birçok ilmî alanda yetkin kılmıştır.

Abdullah b. Abbas, kıraat ilminde de ön plana çıkan bir sahâbîdir. Onun kıraat ilmindeki yetkinliği tabakat kitaplarında dile getirilerek o, ikinci tabakadan kurrâ olan sahâbe arasında zikredilmiştir. Mütevâtir yedi kıraat imamından Nâfi‘, İbn Kesîr, Hamza b. Habîb ve Ebû Amr’ın; meşhur kıraat imamlarından Ebû Ca‘fer el-Kârî ve Ya‘kub’un kıraati muttasıl bir senedle Abdullah b. Abbas’a dayanmaktadır. Böylece ona atfedilen kıraatlerin bir kısmı kıraat-i aşereden altı kıraat imamının senedinde zikredilerek sahih kıraatler içerisinde yer almaktadır. İbn Abbas’ın sahih kıraatler dışındaki diğer okumaları ise şâz kıraatler içerisinde değerlendirilmiştir. Ona atfedilen bu okuyuşlar, ilk dönem eserlerden günümüze kadar kıraat ve tefsir kaynaklarının çoğunda geniş bir şekilde yer almaktadır. Bu vecihler, kaynaklarda biçimsel açıdan farklı şekillerde bulunmaktadır. Bu biçimsel farklılıklar; kelimenin yapısındaki harf veya harekelerin farklı oluşu, vezinlerinin farklı olması, ifadenin tekil-çoğul, müennes-müzekker, ma’lûm-meçhûl gibi farklı şekillerde okunması, lafzın i‘rab bakımından farklı konumlarda olması şeklindedir. Kaynaklarda geniş bir şekilde yer alan bu kıraat vecihleri bazen herhangi bir değerlendirmeye tabi tutulmadan sadece nakledilmekle yetinilmiştir. Bazen de dil ve anlam açısından delillendirme yoluna gidilerek âyetlerin te’vilinde ve tefsirinde kullanılmıştır. Âyetlerin açıklanmasında, yorumlanmasında, anlaşılmasında kullanılan bu okuyuşların çoğu tefsir mahiyetindedir. Bu bağlamda İbn Abbas’a atfedilen kıraat vecihleri, âyette geçen ifadenin anlamını açıklayarak âyetin anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Ayrıca âyetle ilgili ileri sürülen görüşleri ve yorumları destekleyerek âyetten kastedilen mananın ortaya çıkmasını sağlamaktadır.

Kaynakça

Begavî, Ferrâ. Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullâh en-Nemîr - Osman Cum’a Dâmiriyye - Süleyman Müslim el-Harş. Riyâd: Dâru Teybe, 1409.

Bennâ, Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî. İthâfu fudalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erbeate aşer. thk. Enes Mahrâh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.

Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Abdilgaffâr. el-Hücce li’l-kurrâi’s-seb‘a. thk. Bedreddîn Kahvecî - Beşîr Cuvîcâtî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1991.

Ebû Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhibbuddîn Abdüssübhân Vâiz. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.

Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd - Alî Muhammed Muavvîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.

Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh. Me‘âni’l-Kur’ân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.

İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-’azîz. thk. Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.

İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâhi anhâ. thk. Alî en-Necdî Nâsıf-Abdülhalîm en-Neccâr - Abdülfettâh İsmâîl Şelebî. Kahire: Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 1994.

İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min kitâbi’l-bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.

İbn Mihrân, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin el-İsbehânî. el-Gâye fi’l- kırââti’l-aşr. Riyâd: Dâru’ş-Şevaf, 1990.

İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-Seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1119.

İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Alî. en-Neşr fî’l-kırââti’l-aşr. thk. Alî Muhammed Dabbâ’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.

İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Alî. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.

Kirmânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr. Şevâzzü’l-kırâât. thk. Şimrân el-Acelî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, ts.

Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyîn limâ tedammenehû mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkan. thk. Abdullâh b. Abdü’l-Muhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.

Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. Müşkilü i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Yâsîn Muhammed es-Sivvâs. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, ts.

Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırââti’s-seb’ ve ‘ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhyiddîn Ramadân. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1997.

Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İ‘râbü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2008.

Râzî, Ebû Abdullâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Lübnan: Dârü’l-Fikr, 1981.

Saylan, Nesrişah. İbn Cinnî’nin el-Muhteseb’inde Sahabeye Nisbet Edilen Kıraatler. İstanbul: Nida Yayınları, 2020.

Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kâhire: Merkezü Hicr li’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-’Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1424/2003.

Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru’l-Hicr, 2001.

Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. Hüseyin b. Abdullâh. İ‘râbü’l-kırââti’ş-şevâz. thk. Muhammed es-Seyyid ‘Azzûz. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1417/1996.

Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.

Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma‘rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ale’t-tabakât ve’l-âsâr. İstanbul: İSAM, 1995.

Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tabakatü’l-kurrâ. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-İslamiyye, 1418/1997.

Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1408/1988.

Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf ‘an hâkâiki gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Muavviz. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998.