Makale

SEYYİD AHMED EL-HÂŞİMÎ VE MUHTÂRÜ’L-EHÂDÎS_İ’N-NEBEVİYYE VE’L-HİKEMİ’L-MUHAMMEDİYYE İSİMLİ ESERİNİN HADİS İLMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

ERASLAN, A. “Seyyid Ahmed El-Hâşimî ve Muhtârü’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye ve’l-Hikemi’l-Muhammediyye İsimli Eserinin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi”Diyanet İlmî Dergi 57 (2021): 849-888

Araştırma makalesi / Research article

SEYYİD AHMED EL-HÂŞİMÎ VE MUHTÂRÜ’L-EHÂDÎS̱İ’N-NEBEVİYYE VE’L-HİKEMİ’L-MUHAMMEDİYYE İSİMLİ ESERİNİN HADİS İLMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

THE EVALUATION Of SAYYID AHMAD AL-HASHEMI AND MUHTAR AL-AHADIS AL-NABAWİYYAH VEL-HIKAMI AL-MUHAMMEDIYYAH IN TERMS OF HADITH SCIENCES

Geliş Tarihi: 26.01.2021 Kabul Tarihi: 06.08.2021

ABDULVASIF ERASLAN
DR. ÖĞR. ÜYESİ
BATMAN ÜNİVERSİTESİ
İSLAMİ İLİMLER FAKÜLTESİ

orcid.org/0000-0002-5061-1112

abdulvasiferaslan@gmail.com

ÖZ

Hadisler, mütekaddimun dönemde kayıt altına alınıp tasnif edilmiştir. Daha sonra bu eser ve hadisler çerçevesinde şerh ve derleme türü çalışmalar yapılmıştır. Hadisleri kısa sürede bulmak, onlardan faydalanmayı artırmak ve bunu kolaylaştırmak için farklı nitelikte eserler yazılmıştır. Hadisleri ilk harfine göre sıralayan alfabetik nitelikteki eserler bu türdendir. Mısırlı Seyyid Ahmed el-Hâşimî’ye ait olan Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye isimli eser de bu türden bir çalışmadır. Farklı dillere çevirisi yapılan bu eser, ülkemizde bazı medreseler başta olmak üzere çeşitli gruplar tarafından ders kitabı olarak okutulmaktadır. Geniş bir kitleye hitap etmesi, bu eserin hadis ilimleri çerçevesinde incelenmesini gerekli kılmıştır. Eserde yer alan rivayetler, tarafımızca incelenmiş, müellifin muhtemel hadis kaynağı veya kaynakları irdelenmiştir. Daha çok terğîb ve terhîb niteliği taşıdığından eserde yer alan rivayetlerden sadece mevzu olanlara dikkat çekilmiş ve bu tür rivayetlere çalışmada yer verilmiştir. Bu bağlamda Muḫtâr’da yer alan rivayetler içerisinden Gumârî ve Elbânî’nin mevzu olduğuna hükmettiği rivayetler, alfabetik sıraya göre dizilmiş ve numaralandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Hadis, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, Hâşimî, Gumârî, Elbânî.

ABSTRACT

The hadiths were recorded and classified in the Mutaqaddimūn Scholars period. Later, within the framework of these works and hadiths, commentary and compilation studies were carried out. Various works have been written in order to find the hadiths in a short time, to increase the benefit of them and to make it easier. Alphabetical works that list the hadiths according to their first letter are of this type. In the contemporary period, the work named Mukhtar al-Ahadith al-Nabawiyyah wal-Hikami al-Muhammediyyah, which belongs to the Egyptian researcher writer Sayyid Ahmad Al-Hashemi, is such a work. This work, which has been translated into different languages, is taught as a textbook by various groups, especially in some madrasahs in our country. The fact that it appeals to a wide audience necessitated the examination of this work within the framework of hadith studies. The narrations in the work were examined by us, and the possible hadith source or sources of the author were studied. Since the work has the characteristics of targhib and tarhib, attention was drawn to the narrations in the work in question, only the mawzu’ ones, and such narrations were included in the study. In this context, among the narrations in Mukhtar, the narrations that al-Ghumari and al-Albani judged to be the mawzu’ were arranged and numbered in alphabetical order.

Keywords: Hadith, Mukhtar al-Ahadith, Al-Hashemi, Al-Ghumari, Al-Albani.

THE EVALUATION OF SAYYID AHMAD AL-HASHEMI AND MUKHTAR AL-AHADITH AL-NABAWİYYAH WAL-HIKAMI AL-MUHAMMEDIYYAH IN TERMS OF HADITH SCIENCES

SUMMARY

In the period after the process of publishing hadith narrations, some authors brought together hadiths with various qualities and compiled them into books. In order to make it easier to benefit from these works, the hadiths were removed and the hadith texts were brought to the fore and designed in alphabetical order. The writing of such studies, of which we have come across examples since the tenth century of the Hijri calendar, continues in our century, as well. One of them is the work called Mukhtar al-Ahadith al-Nabawiyyah wal-Hikami al-Muhammediyyah, which is the subject of our study and belongs to Sayyid Ahmad Al-Hashemi.

On the cover of the printed book, it is stated that the work contains 2000 narrations mentioned in reliable hadith sources (Kutub al-Sittah). However, we have determined that the judgment in the form of “reliable hadith sources” and the number 2000 in this statement are problematic and do not reflect the truth. We have found that the number of narrations in the work is 1579. While the total number of his narrations in Kutub al-Sittah is 837, the number of those included in other works is 742. Therefore, about half of the narrations in the work are in hadith sources other than Kutub al-Sittah.

Al-Hashemi did not take any criteria into account in the reference of hadiths. Random references can cause confusion in the reader of the work. Sometimes reference is made to the work, while sometimes reference is made to the author of the work.

The narrations in the work were compared with the hadiths in al-Jamiʿ al-Saghir by Al-Suyuti. As a result, the 100% sameness of both the method, the narration texts and the references have led us to the conclusion that the source of Al-Hashemi’s narrations in Mukhtar al-Ahadith is al-Jamiʿ al-Saghir. However, Al-Hashemi did not include any information about this in his work. Therefore, Al-Hashemi’s sources in Mukhtar al-Ahadith are the same as Al-Suyuti’s sources in al-Jamiʿ al-Saghir.

Since the sources of Al-Hashemi also constitute the sources Al-Suyuti, the evaluations about the sources of this work will also be in question for Mukhtar. Although Al-Suyuti stated that he did not include the narrations of liars or fabricators of hadith in the introduction of his work, it was seen that this statement did not go beyond a claim and did not adhere to it. Therefore, although some narrations in al-Jamiʿ al-Saghir are generally sahih and hasen according to Al-Suyuti, they may be weak or subject to other scholars. As a matter of fact, Abu Guddah (b. 1997) stated that the fake transmissions that Al-Suyuti included in this work was not few. Al-Ghumari also attributed Al-Suyuti’s inclusion of some fabricated hadiths in al-Jamiʿ al-Saghir to his being mutasahil/excessive transmitter. The authenticity of the hadiths in al-Jamiʿ al-Saghir by Al-Suyuti and the authenticity of the hadiths in Al-Hashemi’s Mukhtar al-Ahadith are parallel to each other.

Most of the narrations in Mukhtar al-Ahadith are related to targhib/encouragement and tarhib/avoid. Since weak hadiths can be used on these subjects, we tried to concentrate and identify the narrations in this work that were judged to be mawzu’/fabrication. We tried to evaluate the authenticity of the hadiths in Mukhtar al-Ahadith through the studies written about al-Jamiʿ al-Saghir. Since Al-Munavi in his work called Fayz al-Qadir, Al-Ghumari in his work named al-Mughir and Al-Albani in his work named Zaif al-Cami al-Saghir include information about the accuracy of the narrations of al-Jamiʿ al-Saghir, which is also mentioned in Mukhtar al-Ahadith, we have give place to these works in the center.

Al-Ghumari in his work named al-Mughir also concluded that 459 narrations in al-Jamiʿ al-Saghir are mawzu’. 58 of these narrations are mentioned in Mukhtar al-Ahadith. Al-Ghumari concluded that 55 of these narrations were fabrications. The majority of the narrations that Al-Ghumari consider as mawzu’ consist of the narrations that Al-Munavi and Al-Albani also consider as mawzu’. Al-Albani, on the other hand, concluded that 118 of the narrations in the work in question were the mawzu’. Although there are narrations that both or all three scholars have jointly decided that it is the mawzu’, there are also narrations that each of them is alone in the judgment given. As a result, the number of narrations in Mukhtar al-Ahadith, which was judged to be mawzu’/fabrication of at least one scholar, was determined as 133. Although Mukhtar al-Ahadith contains narrations about targhib and tarhib rather than ahkam/judgments, it is not correct to use mawzu’ narrations on such matters. Therefore, it is necessary to draw attention to all of the 133 narrations that were judged to be mawzu’ in question while reading this work, or at least to the narrations that all three scholars or two of them agreed to be mawzu’.

GİRİŞ

Hadis rivayetlerinin kitaplaşma sürecinden sonraki dönemde bazı müellifler çeşitli niteliklere sahip hadisleri bir araya getirerek kitaplaştırmışlardır. Bu eserlerden faydalanmayı kolaylaştırmak için de senedler hazfedilmiş, hadis metinleri ön plana çıkarılarak alfabetik sıraya göre tasarlanmıştır.1 İnsanların pratik ihtiyaçlarının karşılanmasını amaçlayan derleme niteliğindeki bu tür eserler farklı özelliklere sahip olabilmektedirler. Hicrî onuncu asırdan itibaren örneklerine rastladığımız bu tür çalışmaların yazımına asrımızda da devam edilmiştir. Bunlardan biri de çalışmamıza konu olan ve Seyyid Ahmed el-Hâşimî’ye ait olan Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye isimli eseridir.

Hâşimî, hadisleri seçerken toplumsal ihtiyaçları göz önünde bulundurduğunu ve “el-Câmiatü’l-İslâmiyye”nin talebi doğrultusunda alfabetik olarak kaleme aldığını ifade etmiştir.2 Eser bir taraftan ders kitabı olarak öğrencilerin, diğer taraftan da halkın istifade edebileceği bir niteliğe sahiptir. Eserde yer alan rivayetlerin alfabetik olarak sıralanması, baş kısmı bilinen bir hadisin çabucak bulunması yönünde kolaylık sağlamaktadır. Ayrıca bu eserde yer alan rivayetlerin (birkaçı istisna) kısa ve özlü olması, bunların ezberlenmesini kolaylaştırmaktadır.

Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’in başta ülkemizde faaliyetlerine devam eden bazı gruplar tarafından ve pek çok medresede okutulması, bu eserin kullanım alanının genişliğini göstermektedir. Bazı cami ve mescitlerde bu eserin bulunması, farklı yayınevleri tarafından tercüme edilip baskısının devam ediyor olması ve farklı dillere çevrilmiş olması3 daha geniş kitlelerin bundan yararlanmasını mümkün kılmaktadır. Ayrıca farklı ilim meclislerinde bu eserde yer alan hadislerin kullanılması ve bu eserin kaynak gösterilmesi, dikkatlerimizi çekmiştir. Dolayısıyla geniş bir kitlenin yararlandığı bu eserin hadis ilmi açısından incelenmesinin bir zorunluluk arz ettiği kanaati bizde hasıl olmuştur. Biz de bu çalışmada söz konusu eseri baştan sona inceleyip kitabın hadis tekniği açısından taşıdığı değerin ne olduğunu, referans kaynaklarını ve varsa âlimler tarafından mevzu olduğuna hükmedilen hadislerini ortaya koymayı amaçladık.

Muḫtâr’la alakalı olarak ülkemizde Hacı Musa Bağcı tarafından kaleme alınan bir makalede ise Muḫtâr hakkında bazı genel açıklamalara yer verilmiştir.4

Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, derleme niteliğini taşıyan bir eser olduğundan bu eserin kaynaklarının ne olduğu tarafımızdan araştırma konusu yapılmıştır. Yaptığımız incelemeler sonucunda eserin Süyûtî’ye ait olan el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’den derlendiğini tespit ettik.5 Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’te yer alan rivayetler genel itibariyle terğîb ve terhîb konularıyla alakalı olduğundan bu eserde yer alan mevzu rivayetleri tespit etmeye çalıştık. Bunun için de el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de yer alan rivayetler ile ilgili yapılan çalışmalardan yararlandık.

1. SEYYİD AHMED EL-HÂŞİMÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ

Tam ismi; Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ b. Muhammed Nâfi el-Hüseynî b. Ahmed el-Beşşârî b. Ahmed ed-Dimenhûrî’dir. Kahire’nin Ziyâd mahallesinde doğmuştur. Dedesi onu el-Ezher’e kaydetmiştir. Kur’ân’ı ezberleyip Ezher’de okutulan dersleri aldıktan sonra kendi döneminde Ezher Üniversitesi’nde görev yapan büyük hocalardan aklî ve naklî ilimleri tahsil etmiş, Cemâleddîn-i Efgānî (ö. 1897) ve Muhammed Abduh (ö. 1905) gibi hocalardan ders almıştır.6

Müellif, uzun yıllar farklı eğitim kurumlarında müderrislik ve idarecilik görevlerinde bulunmuştur. Soyu Hz. Hüseyin vasıtasıyla Hz. Peygamber’e ulaştığından “seyyid” lakabıyla anılan Ahmed el-Hâşimî, miladi 1943 yılında Kahire’de vefat etmiştir.7

Ahmed el-Hâşimî, okullarda ders kitabı, derleme ve yardımcı kitap formatında dil, edebiyat ve hadis alanında eserler kaleme almıştır.8 Ayrıca “dil ve edebiyatla ilgili ders kitaplarında ve okullardaki eğitim tarzında gördüğü noksanlıkları telâfi etmek ve Müslüman bir nesil yetiştirmek için büyük gayretler sarf etmiştir”9

Hâşimî’nin başlıca eserleri şunlardır: Cevâhirü’l-edeb fî ṣınâʿati’l-lügati’l-ʿArab, Üslûbü’l-ḥakîm fî menheci’l-inşâʾi’l-ḳavîm, Mîzânü’ẕ-ẕeheb fî sınâʿati şiʿri’l-ʿArab, el-Ḳavâʾidü’l-esâsiyye li’l-luġati’l-ʿArabiyye, İnşâʾü’l-mükâtebâti’l-ʿaṣriyye ve’l-murâselâti’l-ʿArabiyye, Cevâhirü’l-belâġa, el-Müfredü’l-ʿalem fî resmi’l-ḳalem, es-Saʿâdetü’l-ebediyye fi’d-diyâneti’l-(eş-şerîʿati’l) İslâmiyye, es-Siḥru’l-ḥalâl fi’l-ḥikemi ve’l-emsâl. Hâşimî’nin diğer bir eseri de hadis alanında kaleme aldığı Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye isimli hadis seçkisi niteliğindeki çalışmadır. Makalemizin araştırma konusunu teşkil eden bu eser Ali Fikri Yavuz ile Abdullah Aydın, Ahmet Balcı ile Abdülkadir Akçiçek ve Abdülvehhab Öztürk tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Çeviride rivayetlerin Arapça metinlerine de yer verilmiş olması eserin geniş kitlelere hitap etmesini kolaylaştırmıştır.10

2. HADİS İLMİ AÇISINDAN MUḪTÂRÜ’L-EḤÂDÎS̱İ’N-NEBEVİYYE VE’L-ḤİKEMİ’L-MUḤAMMEDİYYE

Basılı kitabın kapağında yer alan şu ifadeyle konuya başlamanın doğru olacağı kanaatindeyiz: “Bu eser, hadis kitaplarının en muteber olanlarından olan Buhârî, Müslim, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce, Ebû Dâvûd, Muvattâ, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, el-Câmiu’l-kebîr, et-Terğib ve’t-terhîb gibi eserlerden seçilmiş iki bin hadisi ihtiva etmektedir.”11 Bu ifadenin Hâşimî’ye aidiyetini ispatlayacak kesin bir kanıtın elimizde bulunmadığını ifade etmek gerekir. Zira bu ifade, asli (birincil derece) kaynaklar dışındaki eserlerin de müracaat kaynağı olarak tercih edildiğini göstermektedir. Bununla birlikte derleme niteliğinde olan bazı eserlerin de muteber hadis kaynağı arasında sayıldığı görülmektedir. Ayrıca eserde yer alan rivayet sayısı ile alakalı zikredilen iki bin rakamı da problemlidir. Dolayısıyla bu ifadeler, bir taraftan sahibinin hadis mütehassısı olmadığına işaret ederken öte yandan sahih hadis kaynaklarına veya söz konusu kaynaklarda bulunan hadislerin niteliklerine vâkıf olmayan kişilerin yanlış yönlendirilmesine neden olabilmektedir.

Eserin kapağında yer alan ifadenin aidiyeti konusunda şüpheler bulunsa da eserin bir sayfalık kısa mukaddimesi için aynı durum söz konusu değildir. Hâşimî hamdele ve salvele kısmından sonra eser hakkında şu bilgilere yer vermiştir. “Sahih ve muteber olan Kütüb-i Sitte hadis kaynaklarını incelerken bu eserlerde yer alan en güzel hadisleri kapsayıcı bir kitapta toplamak istedim” şeklinde bir görüş belirtmiştir.12 Ancak bu ifadeler, yukarıda dile getirdiğimiz endişeleri gidermek şöyle dursun buna yenilerini eklemiştir. Zira bu ifade Muḫtâr’da yer alan hadislerin Kütüb-i Sitte başta olmak üzere sahih ve muteber olan kaynaklardan derlendiğini iddia etmektedir. Dolayısıyla eserin kapağındaki açıklamayla müellifin mukaddimedeki açıklaması birbiriyle çelişmektedir. Bu açıklamalardan hangisini alırsak alalım, bunların kitabın içerisinde yer alan hadislerin kaynaklarıyla alakalı verilen bilgilerle çeliştiği gerçeğini ortadan kaldırmamaktadır.

Biz de hem bu iddiaların gerçekliğini ortaya koyma hem de eserde yer alan rivayetlerin genel bir değerlendirilmesi sadedinde Muḫtâr’da yer alan rivayetlerin sayısı, bunun hadis kaynaklarına göre dağılımı ve âlimlerin görüşleri doğrultusunda eserde yer alan mevzu rivayetlere dikkat çekmeye çalışacağız.

2.1. Eserde Yer Alan Hadis Sayısı ve Bunun Hadis Kaynaklarındaki Dağılımı

Kapağında yer alan ifadeye göre Muḫtâr’da 2000 hadis bulunmaktadır. Eserde hadisler numaralandırılmıştır. Buna göre son hadisin numarası 1580’dir. Ancak eser incelendiğinde 1250 rakamının atlandığı görülmektedir. Dolayısıyla eserdeki hadis sayısı 1579 olarak tarafımızdan tespit edilmiştir. Kitabı iki bölüm olarak değerlendirdiğimizde birinci bölüm alfabetik olarak sıralanan 1402 rivayetten oluşmaktadır. İkinci bölüm ise Buhârî ve Müslim başta olmak üzere Kütüb-i Sitte’de yer alan hadislerden seçilmiştir. Bu rivayetler (خاتمة فى تهذيب النفوس) ana başlığı altında dersler halinde 79 konu başlığından (177 hadisten) oluşmaktadır.13 Dolayısıyla 2000 rakamı gerçeği yansıtmamaktadır. Eseri Türkçe çevirisiyle birlikte basan yayınevinin de aynı hataya düştüğü görülmektedir.14

Eserin birinci bölümü üzerinde yaptığımız incelemede müellifin göstermiş olduğu kaynakları hadis numarasına göre tasnife tabi tuttuk. Bu kaynakların dağılımı şu şekildedir: Şeyhan/Buhârî ve Müslim/ Müttefakun Aleyh şeklinde ifade edilen hadislerin sayısı 284’tür. Bunun dışında Kütüb-i Sitte’de yer alan hadislerin dağılımı ise şu şekildedir: Buhârî 119, Müslim 98, Tirmizî 72, İbn Mâce 40, Ebû Dâvûd 26, Nesâî 13 olmak üzere 368 hadis yer almaktadır. Kütüb-i Sitte’de birden fazla eserde yer alan hadislerin dağılımı ise şu şekildedir: Müslim, Tirmizî ve Nesâî 1; Ebû Dâvûd ve Nesâî 2; Müslim, Ebû Dâvûd ve Nesâî 1; Ebû Dâvûd ve Tirmizî: 1; Dört Sünen ve Hâkim 1; Ahmed b. Hanbel ve Nesâî: 1; Ahmed b. Hanbel ve Müslim 1 olmak üzere 8 hadis yer almaktadır. Bunlara müttefakun aleyh olanlar da eklendiğinde bu sayı 660’e çıkmaktadır. Hadis tekrarlarının olup olmadığı gibi bir çabaya girmediğimizden eserin birinci bölümünde yer alan Kütüb-i Sitte rivayetlerinin toplam sayısı 660 olacaktır. Buna; ikinci bölümde yer alan Kütüb-i Sitte rivayetleri (177 hadis) eklendiğinde, toplam 837 hadis olmaktadır. Buna göre eserin birinci bölümünde yer alan hadislerden 742 tanesi Kütüb-i Sitte dışında yer alan eserlerde geçmektedir.

Hâşimî’nin kaynağını belirterek aktardığı rivayetlerin sayısal dağılımı da şu şekildedir: İbnu’l-Ekva’ (ö. 7/628) 1, İbn Mesûd (ö. 32/652-53) 2, Ubâde b. Es-Sâmit (ö. 34/654) 1, Huzeyfe (ö. 36/656) 1, İmam Alî (ö. 40/661) 2, Ebû Üseyd es-Sâidî (ö. 40/660) 1, Safvân b. Ümeyye (ö. 41/66) 1, Ebû Musâ el-Eş’arî (ö. 42/662) 2, Ebû Mesûd el-Bedrî (ö. 42/662) 1, Esved b. Serî’ (ö. 42/662) 1, Ebû Katâde (ö. 54/674) 3, Sad b. Ebî Vakkâs (ö. 55/675) 1, Âişe (ö. 58/678) 4, Ebû Hüreyre (ö. 58/678) 23, Ukbe b. Âmir (ö. 58/678) 2, Muâviye (ö. 60/680) 1, Ma’kıl b. Sinân (ö. 63/683) 1, Nu’mân (ö. 64/684) 1, İbn Abbâs (ö. 68/687) 4, İbn Hayyân (ö. 70/690) 1, İbn Ömer (ö. 73/693) 5, Ebû Mâlik el-Eş’arî (ö. 73/693) 2, Râfi’î, (ö. 73/692) 4, Ebû Sa’îd el-Hudrî (ö. 74/693-94) 1, Câbir (ö. 78/697) 2, Enes (ö. 93/711-12) 8, Ebû Nadra (ö. 108/726) 1, Hasan Basrî (ö. 110/728) 2, Ebû Hanîfe (ö. 150/767) 1, İbnu’l-Mübârek (ö. 181/797) 2, Şâfiî (ö. 204/820) 1, Tayâlisî (ö. 204/819) 5, İbn Nâfi ‘ (ö. 206/822) 1, Abdurrazzâk (ö. 211/826-27) 2, Saîd b. Mansûr (ö. 227/842) 1, İbn Sa’d (ö. 230/845) 2, Sâ’d (ö. 230/845) 2, İbn Ebî Şeybe (ö. 235/849) 1, Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) 99, İbn Menî’ (ö. 244/858) 1, el-Hekîm (Tirmizî) (ö. 279/892) 25, İbn Ebi’d-Dünyâ (ö. 281/894) 17, Bezzâr (ö. 292/905) 10, Hasen b. Süfyân (ö. 303/916) 1, Ebû Ya’lâ (ö. 307/919) 6, İbn Cerîr (ö. 310/923) 1, İbn Huzeyme (ö. 311/924) 1, Begavî (ö. 317/929) 1, Ukaylî (ö. 322/934) 3, Ebü’l-Ahrem (ö. 344/955) 1, İbn Hibbân (ö. 354/965) 12, Taberânî (ö. 360/971) 162, İbn Sinnî (ö. 364/975) 7, İbn Adiyy (ö. 365/976) 19, Asbahânî (ö. 369/979) 2, Şeyh/Ebû Şeyh (ö. 369/979) 9, Şîrâzî (ö. 382/992) 4, Askerî (ö. 382/992) 1, İbn Şâhîn (ö. 385/996) 1, Dârekutnî (ö. 385/995) 10, İbn Lâl (ö. 398/1007) 5, Hâkim en-Neysâbûrî (ö. 405/1014) 57, İbn Merduye (ö. 410/1020) 4, Ebû Nuaym (ö. 430/1038) 38, Ebü’l-Kâsım (ö. 430/1038) 1, Müstağfirî (ö. 432/1041) 1, Ebû Nasr es-Siczî (ö. 444/1052)15 2, Beyhakī (ö. 458/1066) 101, Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071) 31, İbn Abdilber (ö. 463/1071) 2, Ebu’l-Ganâim (ö. 510/1116) 1, Deylemî (ö. 558/1163) 79, İbn Asâkir (ö. 571/1176) 39, İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201) 1, Dayyâ (ö. 607/1210) 5, Kudâî (ö. 608/1211) 7, İbn Neccâr (ö. 643/1245) 13, Münzirî (ö. 656/1258) 1, Ebû Şeybe el-Hüdrî 1, Usâme b. Şerîk 1, Sehl16 1, İbn Mâlik17 1, Ebû Abbâs b. Türkân 1, Hünâd 1, Teysîru’l-Vusûl 2, Ebu’l-Es’ad 1, el-Muhlis 1, İmâm 1, el-Cemâ’a 13. Bunlara ilaveten 9 hadisin kaynağı veya ravisi hakkında herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir.18

Aktarılan verilerden de anlaşıldığı üzere Hâşimî hadislerin kaynak gösteriminde herhangi bir ölçütü dikkate almamıştır. Gelişigüzel kaynak gösterimi, eser okuyucusunda kafa karışıklığına neden olabilmektedir. Kimi zaman esere atfen kaynak gösterimi yoluna gidilirken kimi zaman da eserin müellifine referansta bulunulmuştur. Bunun yanında bazı rivayetlerin sadece sahâbî ravisi zikredilirken bazılarında ise müphem (Şeyh, Ebû Şeyh, İmam veya Cemâ’a gibi) olabilecek künye veya lakaplar kullanılmıştır. Çalışmamızda öncelikle bu niteliklere sahip rivayetlerin geçtiği kaynaklar tespit edilmiştir.

Rivayetlerin senedine yer vermeyen Hâşimî, hadisin sahâbî ravisini ve yer aldığı kaynağı zikretmiştir. Bazen de aradaki senedi zikretmeden musannifle ile sahâbî ravisi arasındaki kişileri atlayabilmiştir. Örneğin “Ahmed b. Hanbel, Enes’ten rivayet etmiştir” şeklindeki ifadelere sıkça rastlanmaktadır.19 Müellif tarafından kullanılan bu yöntem, onun sadece konuyla alakalı meramı ifade eden metne önem verdiği izlenimi vermektedir.

2.2. Muḫtâru’l-Eḥâdîsi’n-Nebeviyye’de Hâşimî’nin Kaynakları

Muḫtâr’da eserini el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’den derlediğini ifade etmeyen Hâşimî’nin, yer verdiği rivayetlerin tamamının Süyûtî’ nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’inde yer aldığı tarafımızca tespit edilmiştir. Bu eserde yer alan rivayetler, doğal olarak el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ile ilgili yazılan şerh niteliğindeki eserlerde de yer almıştır. Münâvî’nin (ö. 1031/1622) Feyżü’l-ḳadîr’i, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr üzerine yazdığı et-Teysîr bi-şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr isimli şerhi ve es-San‘ânî’nin et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr isimli eserleri bunlardandır. Ayrıca bu eser üzerine eş-Şeyh Ali b. Ahmed eş-Şeyh Nûruddîn b. Muhammed b. eş-Şeyh İbrâhîm el-Azîzî tarafından kaleme alınan es-Sirâcü’l-münîr bi-şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr isimli eserde de bu rivayetlerin tamamını bulmak mümkündür.

Muḫtâr’da yer alan bazı rivayetler ilk dönem hadis kaynaklarında farklı metinlerle aktarılmıştır. Buna rağmen Hâşimî’nin seçtiği rivayetlerin metinlerinin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de yer alan metinlerle bire bir aynı olmasının bir tesadüf olduğunu iddia etmek çok iyimser bir tavır olacaktır. Ayrıca pek çok rivayet, hadis kaynaklarında farklı ravilerden aktarılmış iken el-Muḫtâr’da yer alan hadis ravilerinin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in ravisiyle yüzde yüz örtüşmesinin de tesadüfle açıklanamayacağı kanaatindeyiz. Özellikle Muḫtâr’da hadislerin kaynak gösteriminin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’le aynı olması da iddiamızı güçlendirmektedir. Ancak el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de bazı rivayetlerin yer aldığı kaynaklardan birkaçına yer verilirken Hâşimî bunlardan birini tercih ederek kaynak gösterimi yoluna gitmiştir. Bunu yaparken de el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de kullanılan rumuzlar yerine bunların açılımını tercih etmiştir. Hâşimî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de yer verilmesine rağmen bazı rivayetlerin kaynaklarını zikretmemiştir.20 el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de genel itibariyle rivayetin sonunda sıhhatini belirten rumuzlar bulunurken Hâşimî bunlara yer vermemiştir. Bu durum, dikkatsizlik veya “nasılsa meşhur bir hadistir” anlayışı ile hareket etmesinin bir sonucu olabildiği gibi hadis alanında ihtisasının olmadığına da yorumlanabilir.

Muḫtâr’da kullanılan hadis aktarım metodu da el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de kullanılan yöntemle aynıdır. Bu eserden hadis aktarımı yapılırken alfabenin her bir harfinin sonunda “ال” takısı ile başlayan rivayetlere yer verilmiştir. Örneğin; el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de “ن” harfiyle başlayan rivayetler aktarıldıktan sonra “المناهى” şeklinde başlığa yer verilmiş ve “نهى” ile başlayan rivayetler aktarılmıştır.21 “كان” ile başlayan rivayetler de art arda aktarılmıştır.22 Aynı metot Muḫtâr’da da benimsenmiştir.23 Bu durum da müellifin sadece bu kaynaktan yararlandığını göstermektedir. Dolayısıyla Hâşimî’nin Muḫtâru’l-eḥâdîs’teki kaynakları Süyûtî’nin de el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’deki kaynaklarıyla aynı olacaktır. Muḫtâr incelendiğinde Hâşimî’nin Süyûtî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’ine ve şerhi niteliğinde herhangi bir kaynağa referansta bulunmadığı görülmektedir. Ancak el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’deki bütün rivayetler Muḫtâr’da yer almadığından sadece burada aktarılan rivayetlerin kaynaklarını aktarmak daha isabetli olacaktır: Ma’mer b. Râşid (ö. 153/770), Mâlik b. Enes (ö. 179/795) (Muvaṭṭa), Ahmed b. Hanbel, Buhârî (ö. 256/870), el-Edebü’l-müfred, Kütüb-i Sitte, (Buhârî, Müslim (ö. 261/875), Tirmizî, İbn Mâce (ö. 273/887), Ebû Dâvûd (ö. 275/889), Nesâî (ö. 303/915)), İbn Ebî Şeybe, Dârimî (ö. 255/869), Ebû Avâne el-İsferâyinî (ö. 316/929), Taberânî, Dârekutnî, Deylemi, İbn Adiyy, Beyhakî, Hâkim en-Neysâbûrî, Hatîb el-Bağdâdî, İbn Hibbân, İbn Asâkir, İbn Neccâr, İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Nuaym, Bezzâr, Ebû Ya’lâ, Teyâlisî, Kudâî (Müsned), İbnu’l-Cevzî (el-iʻlelü’l-Mütenâhiye), İbn Huzeyme (Ṣaḥîḥ), İbn Abdilberr, (İstiẕkâr).

Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’in kaynakları içerisinde zayıf ve mevzû nitelikte rivayet barındıran pek çok kaynak bulunmaktadır. Örneğin Deylemî’nin Firdevsü’l-aḫbâr’ı çoğu zayıf, hatta mevzû olan rivayetleri derleyen bir eserdir.24 Bununla birlikte bu eser hadisin ilk ve asıl kaynağı da değildir. Ahmed b. Habel’in el-Müsned’i25, Dârekutnî’nin Sünen’i, Beyhakî’nin26 eserlerinde de az da olsa mevzu hadis bulunmaktadır. Yukarıda Muḫtâr’ın kaynaklarını oluşturan diğer bazı eserlerde de mevzu rivayetler bulunmaktadır.27

Hâşimî’nin kaynakları el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in kaynaklarıyla aynı olduğundan Muḫtâr’ın tenkide uğrayan ve özellikle mevzu olduğuna hükmedilen rivayetlerini el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ile ilgili yapılan çalışmalardan yararlanmak suretiyle tespit etmeye çalışacağız. Ayrıca Muḫtâr’da yer alan ve Elbânî (ö. 1997) ile Gumârî’nin (ö. 1960) mevzu olduğuna hükmettiği rivayetleri de aktarmaya çalışacağız.28 Zira Muḫtâr’da yer alan rivayetler ahkam konularından ziyade terğîb ve terhîb ile alakalıdır. Bu tür konularda zayıf hadislerle amel edilse bile29 mevzu rivayetlerle amel edilmeyeceğinden30 bu eserde yer alan mevzu rivayetlerin tespiti önem arz etmektedir. Bu sayede Muḫtâr’da yer alan mevzu hadislerin tespiti, eserin okuyucularına fayda sağlayacaktır.

2.3. Muḫtâru’l-Eḥâdîsi’n-Nebeviyye’de Mevzu Olduğu İddia Edilen Rivayetler

Süyûtî’nin kaynakları Hâşimî’nin de kaynaklarını oluşturduğundan bu eserin kaynakları hakkında yapılan değerlendirmeler Muḫtâr için de söz konusu olacaktır. Nitekim bu eserde yer alan rivayetlerin yaklaşık yarısının Kütüb-i Sitte dışındaki eserlerde yer aldığından söz etmiştik. Süyûtî eserinin mukaddimesinde yalancı veya hadis uyduranların rivayetlerine yer vermediğini ifade etmiş olsa da bu sözü bir iddiadan öteye geçmemiş ve buna bağlı kalmadığı görülmüştür.31 Dolayısıyla el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de yer alan bazı rivayetler Süyûtî’ye göre genel itibariyle sahih ve hasen olsa bile diğer bazı âlimlere göre zayıf veya mevzu olabilmektedir.32 Nitekim Ebû Gudde (ö. 1997) bu eserde Süyûtî’nin yer verdiği mevzu haberlerin az olmadığını ifade etmiştir.33 Gumârî de Süyûtî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de bazı mevzu hadislere yer vermesini onun mütesâhil olmasına bağlamıştır.34

Münâvî’nin Feyżü’l-ḳadîr isimli eseri esas alınarak onun Süyûtî’ye itirazları, ülkemizde yüksek lisans düzeyinde beş çalışmaya konu olmuştur. Altı cilt halinde basılan Feyżü’l-ḳadîr’in her bir cildi bir araştırmacı tarafından incelenmiştir.35 Ancak eserin beşinci cildiyle alakalı her hangi bir çalışmaya rastlamadık.36 Hakkında çalışma yapılmayan bu cilt de dahil olmak üzere Muḫtâr’da yer alan ve Elbânî’nin mevzu olduğuna hükmettiği rivayetler de tespit edilerek çalışmaya dahil edilmiştir.

Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed b. es-Sıddîk el-Gumârî de “el-Muġīr ʿale’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa fi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr” adlı eserinde el-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr’de yer alan rivayetleri derlemiştir. Bu eserinde el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de bulunan 459 rivayetin mevzu olduğu sonucuna varmıştır.37 Bu rivayetler incelendiğinde bunlardan 58’inin el-Muḫtâr’da geçtiği görülmektedir. Gumârî’nin mevzu hükmünü verdiği rivayetlerin büyük çoğunluğu Münâvî ile Elbânî’nin mevzu hükmünü verdiği rivayetlerden oluşmaktadır. Nâsiruddîn Elbânî de Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh isimli eserinde el-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr’de geçen hadisleri incelemiş ve bunların sıhhatiyle ilgili hükümler vermiştir. Ayrıca Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe ve’l-mevżûʿa eserinde de ilgili rivayetlerin hükmüyle alakalı ayrıntılı bilgilere yer vermiştir. Dolayısıyla Muḫtâr’da yer alan rivayetlerden Gumârî ve Elbânî tarafından tenkid edilerek mevzu olduğu söylenen rivayetlere yer verilecektir. Bu rivayetlerden bir kısmı her iki müellife göre mevzu kabul edilirken, bazı rivayetler ise sadece bir âlime göre mevzu görülmüştür. İncelenen rivayetlerle ilgili eleştirilere dipnotta yer verilmiştir. Âlimlerin rivayet hakkında verdikleri farklı hükümlere dikkat çekilmiştir. Mevzu görülen rivayete anlamca yakın olan ve sahih tariklerle aktarılan rivayetlerin metinlerine yer verilmiştir.

Muḫtâru’l-eḥâdîs’te yer alan ve âlimler tarafından mevzû olduğuna hükmedilen rivayetler şunlardır:

1- Muḫtâru’l-eḥâdîs’te yer alan 4 numaralı rivayet: (آفَةُ الدِّينِ ثَلاَثَةٌ: فَقيه فاجرٌ وَإِمَامٌ جائِرٌ ومجتهد جاهل)38 “Dinin afeti üçtür: Günâhkâr fâkih, zâlim hükümdar ve cahil müctehid.”

2- 8 numaralı rivayet: (أبْغضُ العِبادِ إِلَى الله مَنْ كانَ ثَوْباهُ خَيْراً مِنْ عَمَلِهِ أنْ تَكُونَ ثِيَابُهُ ثِيَابَ الأنْبِياءِ وعَمَلُهُ عَمَلَ الجَبَّارِينَ)39 “Allah katında kulların en fenası, elbiseleri amelinden daha güzel olanıdır. Yani elbisesi peygamber elbisesi, ameli ise zâlimlerin ameli gibi olan kişidir.”

3- 10 numaralı rivayet (ابنَ آدَمَ أطِعْ رَبَّكَ تُسَمَّى: عاقِلاً وَلَا تعصِهِ فَتُسمَّى: جاهِلاً )40 “Ey âdem oğlu, Rabbine itaat et ki akıllı kabul edilesin, ona isyan etme ki cahillerden sayılmayasın!”

4- 27 numaralı rivayet: (اثْنانِ لَا يَنْظُرُ الله إلَيْهِما يَوْمَ القِيامَةِ: قاطِعُ الرَّحِمِ وجارُ السُّوءِ)41 “İki grup insan vardır ki kıyamet günü Allah onlara rahmet nazarıyla bakmaz: Bunlardan biri akraba ile bağını kesen kimse, diğeri ise kötü komşudur.”

5- 44 numaralı rivayet: (أحِبُّوا العَرَبَ لِثَلاَثٍ لأنِّي عَرَبِيٌّ والقُرْآنُ عَرَبيٌّ وكلامُ أهْلِ الجَنَّةِ عَرَبِيٌّ)42 “Üç sebepten ötürü Arapları seviniz. Çünkü ben Arab’ım, Kur’ân Arapça’dır ve cennet ehlinin konuşması Arapça’dır.”

6- 45 numaralı rivayet: (احْتَرِسُوا مِنَ النَّاس بسُوءِ الظَّنِّ)43 “Haklarında su-i zanda bulunmaktan sakınmak suretiyle kendinizi insanlardan koruyunuz.”

7- 47 numaralı rivayet: (أخْشى مَا خَشِيتُ على أُمَّتِي كِبَرُ البَطْنِ ومداومة النوم والكسل وضعف اليقين)44 “Ümmetim hakkında en çok korktuğum şey; karın büyüklüğü -şişmanlık-, sürekli uyku, tembellik ve inanç zayıflığı. (Kalbin gafletle istila edilmesi ve nurun girmesine engel olması)45

8- 55 numaralı rivayet: (إِذا أذَّنَ المُؤَذِّنُ يوْمَ الجُمُعَةِ حَرُمَ العَمَلُ)46 “Cuma günü müezzin ezan okuduğu andan itibaren çalışmak haram olur.”

9- 62 numaralı rivayet: (إِذا أرَدْتَ أنْ تَفْعَلَ أمْراً فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فإِنْ كانَ خَيْراً فأمْضِهِ وإِنْ كانَ شَراً فانتَهِ)47 “Bir iş yapmak istediğinde onun sonunu düşün. Eğer hayırlı ise onu sürdür, şayet şer ise onu yapmaktan vazgeç.”

10- 64 numaralı rivayet: (إذا أرَدْتَ أنْ تَذْكُرَ عُيُوبَ غَيْرِكَ فاذْكُرْ عُيُوبَ نَفْسِكَ)48 “Başkasının kusurunu dile getirmek istediğinde kendi kusurlarını hatırla.”

11- 74 numaralı rivayet: (إذا أقل الرجل الطعم ملئ جوفه نورا)49 “Kişi yemeği azaltırsa içi nurla dolar.”

12- 80 numaralı rivayet: (إذا تثاءب أحدكم فليضع يده على فيه وَلَا يَعْوِ فإنَّ الشَّيْطانَ يَضْحَكُ مِنْه)50 “Sizden biri esnediğinde eliyle ağzını kapasın. Tuhaf sesler çıkarmasın, zira böyle yapınca şeytan ona güler.”

13- 81 numaralı rivayet: (إِذا تَمَّ فُجُورُ العَبْدِ مَلَكَ عَيْنَيْهِ فَبَكى بِهِما مَتى شاءَ)51 “Kul günah işlemeyi bıraktığında iki gözüne hâkim olur ve istediğinde ağlayabilir.”52

14- 86 numaralı rivayet: (إِذا خَتَمَ العَبْدُ القُرآن صَلَّى عليهِ عِنْدَ خَتْمِهِ ستُّونَ ألْفَ مَلَكٍ)53 “Kul Kur’ân’ı hatmettiğinde altmış bin melek ona dua eder.”

15- 87 numaralı rivayet: (إِذا خَرَجَ أحدُكُمْ إِلَى سَفَرٍ فَلْيُوَدِّعْ إخْوانَهُ فإنَّ الله جاعِلٌ لَهُ فِي دُعائِهِم البَرَكَةَ)54 “Biriniz yolculuğa çıktığında kardeşleri ile vedalaşsın. -Dua temennisinde bulunsun- Zira Allah onların duasını bereketlendirir.”

16- 113 numaralı rivayet: (إِذا طَنَّتْ أُذُنُ أحدِكُمْ فَلْيَذْكُرْنِي ولْيُصَلِّ عَلَيَّ ولْيَقُلْ ذَكَرَ الله مَنْ ذَكَرَنِي بِخَيْرٍ)55 “Birinizin kulağı çınladığında beni ansın ve bana salavât getirerek şöyle desin: Beni hayırla anan kimseyi Allah da hayırla ansın..”

17- 139 numaralı rivayet: (أذِيبُوا طَعامَكُمْ بِذِكْرِ الله والصَّلاةِ وَلَا تَنامُوا عليه فتقسوا قلوبكم)56 “Namazla ve Allah’ı zikirle yediklerinizi hazmediniz. Üzerine uyumayın ki kalpleriniz katılaşmasın.”

18- 140 numaralı rivayet: (أرْبَعُ دَعَواتٍ لَا تُرَدُّ: دَعْوَةُ الحاجِّ حَتَّى يَرْجِعَ وَدَعْوَةُ الغازِي حَتَّى يَصْدُرَ وَدَعْوَةُ المَرِيضِ حتى يبرأ ودعوة الأخ لأخيه بظهر الغيب وأسْرَعُ هؤلاءِ الدَّعَواتِ إجابَةً دَعْوَةُ الأَخِ لأَخِيهِ بظهر الغيب)57 “Dört çeşit dua vardır ki bunlar reddedilmez: Eve dönene kadar hacca gidenin duası, seferden dönene kadar gazinin duası, sağlığına kavuşana kadar hastanın duası ve kişinin Müslüman kardeşine gıyaben yaptığı dua. Bunların içerisinde en çabuk icabet edilen ise kişinin Müslüman kardeşine gıyaben yaptığı duadır.”

19- 148 numaralı rivayet: (أرْبعٌ مِنَ الشَّقاءِ: جُمُودُ العَيْنِ وقَسْوَةُ القَلْبِ والحِرْصُ وطُولُ الأَمَلِ)58 “Dört şey şakâvettendir -kişinin kötü olduğunun nişanesidir-. Göz donukluğu (ağlamaması), kalp kasveti, ihtiras ve uzun emel.”

20- 155 numaralı rivayet: (أزْهَدُ النَّاسِ فِي العالِمِ أهْلُهُ وَجِيرانُهُ)59 “İnsanların içerisinde âlimden en az istifade edenler ailesi ve komşularıdır.”

21- 163 numaralı rivayet: (اسْتَكْثِرْ مِنَ النَّاسِ مِنْ دَعاءِ الخَيْرِ لَكَ فإنَّ العَبْدَ لَا يَدْرِي على لِسانِ مَنْ يُسْتَجابُ لَهُ أوْ يُرْحَمُ)60 “İnsanlardan çokça hayır dua isteyiniz. Çünkü kul kimin dilinden yapılan duayla kendisine icabet edileceğini veya rahmet edileceğini bilemez.”

22- 172 numaralı rivayet: (أشَدُّ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ القِيامَةِ رَجُلٌ أمْكَنَهُ طَلَبُ العِلْمِ فِي الدُّنْيا فَلمْ يَطْلُبْهُ ورَجُلٌ عَلَّمَ عِلْماً فانْتَفَعَ بهِ مَنْ سَمِعَهُ مِنْهُ دونه)61 “Kıyamet günü en çok hayıflanacak kişilerden biri, dünyada imkânı olduğu halde ilim elde etmeyen ve öğrettiği ilimden başkası faydalandığı halde kendisi faydalanamayandır.”

23- 184 numaralı rivayet: (اطلبوا العلم ولو بالصين فإن طلب العلم فَرِيضةٌ على كلِّ مُسْلِمٍ إنّ الملائِكَةَ تَضَعُ أجْنحَتَها لِطالِبِ العِلْمِ رِضاً بِما يَطْلُبُ)62 “Çin’de de olsa ilmi talep ediniz. İlim öğrenmek her bir Müslümana farzdır. Zira melekler ilim talep eden/öğrenen kişiden razı oldukları için ona kanatlarını serer.”

24- 191 numaralı rivayet: (أَعْطُوا أعْيُنَكمْ حَظَّها منَ العِبادَةِ النَّظَرَ فِي المُصْحَفِ والتَّفَكُّرَ فيهِ والاعْتِبارَ عندَ عَجائِبِهِ)63 “Mushaf’a bakmak, onu tefekkür etmek ve ibret verici durumlarından ibret almak suretiyle, gözlerinize ibadet nasibini veriniz.”

25- 204 numaralı rivayet: (اغسلوا ثِيابَكُمْ وخُذُوا مِنْ شُعُورِكُمْ واسْتاكُوا وَتَزَيَّنُوا وَتَنَظَّفُوا فإنَّ بَنِي إسْرائِيلَ لَمْ يَكُونُوا يَفْعَلُونَ ذَلِكَ فَزَنَتْ نِساؤهُمْ)64 “Elbiselerinizi yıkayın, saçlarınızı tıraş edin, dişlerinizi misvaklayın -fırçalayın-, süslenin ve temizlenin. İsrailoğulları bunları yapmadıklarından dolayı kadınları zina ettiler.”

26- 224 numaralı rivayet: (أكْرِمُوا العلَماءَ فإنّهُمْ وَرَثَةُ الأَنْبِياءِ فَمَنْ أكْرَمَهُمْ فقد أكرم الله ورسوله)65 “Âlimlere ikramda bulunun, çünkü onlar peygamberlerin varisleridirler. Onlara ikram edenler Allah’a ve Resûlüne ikram etmiş olurlar.”

27- 252 numaralı rivayet: (اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفائِي الذِينَ يَأتُونَ مِنْ بَعْدِي الَّذِينَ يَرْوُونَ أحادِيثي وسُنَّتِي ويُعَلِّمُونَها النَّاسَ)66 “Allah’ım; benden sonra hadislerimi ve sünnetimi insanlara öğreten halifelerime rahmet/merhamet et.”

28- 256 numaralı rivayet: (امْسَحْ رَأْسَ اليَتِيمِ هكَذا إِلَى مُقَدَّمِ رَأْسِهِ ومنْ لَهُ أبٌ هكَذا إِلَى مُؤَّخَرِ رَأْسِهِ)67 1. “Yetimin başını -arkadan- öne doğru okşayın, babası olanın başını ise -önden- arkaya doğru okşayın.”

29- 258 numaralı rivayet: (إنّ اللَّهَ تَعالى اسْتَخْلَصَ هَذَا الدِّينَ لِنَفْسِهِ وَلَا يَصْلُحُ لِدِينِكُمْ إلاَّ السَّخاءُ وَحُسْنُ الخُلُقِ فَزَيِّنُوا دِينَكُمْ بِهِما)68 “Allah bu dini kendisine tahsis etmiştir. Dininize ancak cömertlik ve güzel ahlak yaraşır. Bu iki özellikle dininizi süsleyin.”

30- 271 numaralı rivayet: (إنّ أحَبَّ مَا يَقولُ العَبْدُ إِذا اسْتَيْقَظَ مِنْ نَوْمِهِ سُبْحان الَّذي يُحْيي الموْتى وَهُوَ على كلِّ شيْءٍ قَدِيرٌ)69 “Uykusundan uyandığında kişinin söyleyebileceği en sevimli söz şudur: Ölüleri dirilten Allah, her türlü eksiklikten münezzehtir. O, her şeye gücü yetendir.”

31- 302 numaralı rivayet: (إنّ الحَياءَ والإِيمانَ فِي قَرْنٍ فَإِذا سُلِبَ أحدُهُما تَبِعَهُ الآخَر)70 “Haya ile iman birliktedir. Biri yok olduğunda diğeri onu takip eder.”

32- 321 numaralı rivayet: (إنّ أهْلَ الجَنَّةِ لَيَحْتاجُونَ إِلَى العُلَماءِ فِي الجَنّةِ وذلِكَ أنَّهُمْ يَزُورونَ الله تَعَالَى فِي كُلِّ جُمُعَةٍ فَيَقُولُ لَهُمْ: تَمَنّوْا عَلَيَّ مَا شِئْتُمْ فَيَلْتَفِتُونَ إِلَى العُلَماءِ فَيَقُولُونَ: مَاذَا نَتَمَنّى؟ فَيَقُولُونَ: تَمَنّوْا عليهِ كَذا وَكَذَا فَهُمْ يَحْتَاجُونَ إلَيْهِمْ فِي الجَنَّةِ كَمَا يَحْتاجُونَ إلَيْهِمْ فِي الدنيا)71 “Cennet ehli cennette de âlimlere ihtiyaç duyarlar. Onlar her cuma Allah’ı ziyaret ederler. Allah onlara ‘istediğinizi dileyin’ der. Bunun üzerine âlimlerin yanına gelir ve ‘Ne isteyelim?’ Âlimler; ‘Allah’tan şunu ve şunu isteyin’ derler. Bu şekilde insanlar, dünyada olduğu gibi cennette de âlimlere ihtiyaç duyarlar.”

33- 328 numaralı rivayet: (إنّ فِي الجَنَّةِ بَابًا يُقالُ لهُ الضُّحَى فَإِذا كانَ يَوْمَ القيَامَةِ نادَى منادٍ أيْنَ الذينَ كانُوا يدِيمونَ على صَلاةِ الضُّحَى؟ هَذَا بابكُمْ فادْخُلُوهُ بِرَحْمَةِ الله)72 “Cennette ‘duhâ’ isimli bir kapı vardır. Kıyamet günü olduğunda bir münâdî (seslenen) ‘Duhâ namazına devam edenler nerede? Bu sizin kapınız, Allah’ın rahmeti sayesinde oradan girin’ der.”

34- 343 numaralı rivayet: (إنّ مِنَ الذُّنوبِ ذُنوباً لَا يُكَفِّرُها الصَّلاةُ وَلَا الصِّيام وَلَا الحَجُّ وَلَا العُمْرَةُ يُكَفِّرُها الهموم في طلب المعيشة)73 “Bazı günahlar vardır ki namaz, oruç, hac ve umre onlara kefaret olmaz. Onlara, ancak geçim sıkıntısı uğruna çekilen sıkıntılar kefaret olur.”

35- 375 numaralı rivayet: (إنّما الأَمَلُ رَحْمَةٌ مِنَ الله لأُمَّتِي لوْلا الأَمَلُ مَا أرْضَعَتْ أمٌّ وَلَداً وَلَا غَرَسَ غارس شجرا)74 “Umut, benim ümmetime verilmiş bir rahmettir. Şayet umut olmasaydı, hiçbir anne çocuğunu emzirmez hiçbir çiftçi herhangi bir fidan dikmezdi.”

36- 376 numaralı rivayet: (إِنَّمَا يَعْرِفُ الفَضْلَ لأَهْلِ الفَضْلِ أهلُ الفَضْلِ)75 “Faziletli insanların kıymetini, ancak faziletli insanlar bilir.”

37- 400 numaralı rivayet: (إياكم والزنا فإنَّ فِيهِ أرْبَعَ خِصالٍ: يُذْهِبُ البَهاءَ عَن الوَجْهِ ويَقْطَعُ الرِّزْقَ وَيُسْخِطُ الرَّحمنَ والخُلُودَ فِي النار)76 “Zinadan sakının zira o, dört şeye sebep olur: Yüzün güzelliğini giderir, rızkı keser, Allah’ı öfkelendirir ve ebedi olarak ateşte kalmaya neden olur.”

38- 407 numaralı rivayet: (أيُّمَا امْرَأةٍ خَرَجَتْ مِنْ بَيْتِها بِغَيْرِ إذْنِ زوْجها كانَتْ فِي سَخَطِ الله تَعالى حتَّى تَرْجِعَ إِلَى بَيْتِها أوْ يَرْضَى عَنْها زَوْجُها)77 “Eşinin izni olmadan evden çıkan kadın, eve dönene veya eşi ondan razı olana kadar Allah’ın gazabı onun üzerinde olur.”

39- 465 numaralı rivayet: (تَزَوَّجُوا وَلَا تُطَلِّقُوا فإِنَّ الطَّلاقَ يَهْتَزُّ مِنْهُ العرش)78 “Evlenin, boşanmayın, zira boşanmadan dolayı arş titrer.”

40- 476 numaralı rivayet: (تَفَرَّغُوا مِنْ هُمُومِ الدُّنْيا مَا اسْتَطَعْتُمْ فإنَّهُ مَنْ كانَتِ الدُّنْيا أكْبَرَ هَمِّهِ أفْشَى الله ضَيْعَتَهُ وَجَعَلَ فَقْرَهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ ومَنْ كانَتِ الآخِرَةُ أكْبَرَ هَمِّهِ جَمَعَ الله تَعَالى لَهُ أمْرَهُ وَجَعَلَ غِناهُ فِي قَلْبِهِ وَمَا أقْبَلَ عَبْدٌ بِقَلْبِهِ إِلَى الله تَعَالَى إِلَّا جَعَلَ الله قُلُوبَ المُؤمِنِينَ تَفِدُ إلَيْهِ بالوُدِّ والرَّحْمَةِ وَكانَ الله تَعالى بِكُلِّ خَيْرٍ إلَيْهِ أسْرَعَ)79 “Elinizden geldikçe kendinizi dünyanın kaygılarından uzak tutun. Allah, en büyük kaygısı dünya olanın kaybetme endişesini artırır ve fakirliğini iki gözünün arasına koyar. En büyük kaygısı âhiret olanın ise Allah işini rast getirir ve gönlüne zenginlik verir. Kalbiyle Allah’a yönelen hiçbir kul yoktur ki Allah müminlerin kalplerini ona doğru sevgi ve rahmetle yönlendirmesin. Allah, o kimseye her hayrı hızlıca verir.”

41- 487 numaralı rivayet: (التَّاجِرُ الصَّدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ العَرْشِ يَوْمَ القِيامَةِ)80 “Doğru sözlü tüccar kıyamet günü arşın gölgesindedir.”

42- 490 numaralı rivayet: (ثلاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ آواهُ الله فِي كَنَفِهِ ونَشَرَ عَلَيْهِ رَحْمَتَهُ وأدْخَلَهُ جَنَّتَهُ: مَنْ إِذا أُعْطِيَ شَكَرَ وَإِذا قَدَرَ غَفَرَ وَإِذا غَضِبَ فَتَرَ)81 “Üç şey vardır ki bunlar kimde olursa Allah onu himayesine alır, ona rahmetini yayar ve cennetine koyar. Bu kimse, kendisine bir şey verildiğinde şükreden, gücü yettiği halde -hasmını- affeden ve öfkelendiğinde kendisine hâkim olandır.”

43- 508 numaralı rivayet: (جُبِلَتِ القُلُوبُ على حُبِّ مَنْ أحْسَنَ إلَيْها وبغض مَنْ أساءَ إلَيها)82 “Kalpler kendisine iyilik yapanları sevecek, kendisine kötülük yapanlardan da nefret edecek şekilde yaratılmıştır.”

44- 532 numaralı rivayet: (حقُّ الوَلَدِ على الوالِدِ أنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ ويحسن أدبه)83 “Çocuğun baba üzerindeki hakkı, babasının ona güzel bir isim ve güzel terbiye vermesidir.”

45- 535 numaralı rivayet: (حَمْلُ العَصا علامةُ المُؤمِنِ وَسُنَّةُ الأَنْبياءِ)84 “Baston/değnek taşıma, müminin özelliklerinden ve peygamberlerin sünnetlerindendir.”

46- 538 numaralı rivayet: (الحِجامَةُ تَنْفَعُ مِنْ كُلِّ داءٍ أَلا فاحْتَجِمُوا)85 “Hacamat her türlü hastalığa fayda sağlar/iyi gelir, siz de hacamat yaptırın.”

47- 565 numaralı rivayet: (خُلُقانِ يُحِبُّهُما الله وخُلُقانِ يُبْغِضُهُما الله فأمَّا اللَّذانِ يُحِبُّهُما الله فالسَّخاءُ والسَّماحَةُ وأمَّا اللَّذانِ يُبْغِضُهُما الله فَسُوءُ الخُلُقِ والبُخْلُ وَإِذا أرَادَ الله بِعَبْدٍ خَيْراً اسْتَعْمَلَهُ على قَضاءِ حوائِجِ الناس)86 “İki huy vardır ki Allah onları sever, iki huy da vardır ki onlardan nefret eder. Sevdiği iki huy; cömertlik ve hoşgörüdür. Nefret ettiği iki huy ise kötü ahlak ve cimriliktir. Allah bir kulun iyiliğini istediğinde, onu insanların ihtiyaçlarını karşılamada görevlendirir.”

48- 571 numaralı rivayet: (خَمْسُ لَيالٍ لَا تُرَدُّ فِيهِنَّ الدَّعْوَةُ: أوَّلُ لَيْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ وَلَيْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبانَ وَلَيْلَةُ الجُمُعَةِ وَلَيْلَةُ الفِطْرِ وَلَيْلَةُ النَّحْر)87 “Beş gece vardır ki bunlarda dualar geri çevrilmez: Receb ayının ilk gecesi, Şaban ayının ortasındaki gece, cuma gecesi, Ramazan Bayramı gecesi ile Kurban Bayramı gecesi.”

49- 576 numaralı rivayet: (خيارُ أُمَّتِي عُلَماؤها وخِيارُ عُلَمائِها رُحَماؤها أَلا وإِنَّ الله تَعَالَى لَيَغْفِرُ لِلْعالِمِ أرْبَعِينَ ذَنْباً قَبْلَ أنْ يَغْفِرَ لِلْجاهِلِ ذَنْباً واحِداً ألاَ وإِنَّ العالِمَ الرَّحِيمَ يَجِيءُ يَوْمَ القِيامَةِ وإِنَّ نُورَهُ قَدْ أضاءَ يَمْشِي فيهِ مَا بَيْنَ المَشْرِقِ والمَغْرِبِ كَمَا يُضِيءُ الكَوْكَبُ الدُّرِّيُّ)88 Ümmetimin en iyileri âlimleridir. Âlimlerinin en iyileri de en merhametli olanlarıdır. Allah, cahilin bir günahını affedene kadar âlimin kırk günahını bağışlar. Dikkat ediniz ki; merhametli âlim kıyamet gününde, parlak yıldızın etrafını aydınlattığı gibi nuru, doğu ile batı arasını aydınlatır halde yürüyerek gelir.”

50- 588 numaralı rivayet: (خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لأَهْلِهِ وَأَنا خَيْرُكُمْ لأَهْلِي مَا أكْرَمَ النِّساءَ إِلَّا كَرِيمٌ وَلَا أهانَهُنَّ إلاَّ لئيم)89 “Sizin en hayırlı olanınız, ailesine karşı en hayırlı olandır. İçinizden ailesine karşı en hayırlı olan da benim. Kadınlara da ancak yüce ahlaklı olanlar ikram eder, kötü ahlaklı olanlar ise eziyet eder.”

51- 589 numaralı rivayet: (خَيْرُكُمْ مَنْ لَمْ يَتْرُكْ آخِرَتَهُ لِدُنْياهُ وَلَا دُنْياهُ لآخِرَتِهِ ولَمْ يَكُنْ كَلاًّ على النَّاس)90 “En hayırlınız ne dünyası için âhiretini ne de âhireti için dünyasını terk eden ve ne de insanlara yük olandır.”

52- 590 numaralı rivayet: (خُيِّرَ سُلَيْمانُ بَيْنَ المَالِ والمُلْكِ والعِلْمِ فاخْتارَ العِلْمَ فأُعْطِيَ المُلْكَ والمَالَ لاخْتِيارِهِ العِلْمَ)91 “Süleyman (a.s.) mal, saltanat ve ilim arasında seçimde bulunmak konusunda serbest bırakıldı. O, ilmi seçti bundan dolayı kendisine mal ve mülk de verildi.”

53- 621 numaralı rivayet: (ذَاكِرُ الله فِي رَمَضانَ مَغْفُورٌ لَهُ وَسائِلُ الله فِيهِ لَا يَخِيبُ)92 “Ramazan ayında Allah’ı zikreden bağışlanır, Allah’tan isteyen mahrum edilmez.”

54- 622 numaralı rivayet: (ذبوا عن أعراضكم بأمْوَالِكُم)93 “İffetlerinizi mallarınızla savunun.”

55- 628 numaralı rivayet: (ذُو الدِّرْهَمَيْنِ أشَدُّ حِساباً مِنْ ذِي الدِّرْهَمِ وَذُو الدِّينارَيْنِ أشَدُّ حِساباً مِنْ ذِي الدِّينارِ)94 “İki dirhem sahibinin hesabı bir dirhem sahibinin hesabından daha zordur. İki dinar sahibinin hesabı da bir dinar sahibinin hesabından daha zordur.”

56- 629 numaralı rivayet: (ذُو الوَجْهَيْنِ فِي الدُّنْيا يأْتِي يَوْمَ القِيامَةِ وَلَهُ وَجْهانِ مِنْ نار)95 “İki yüzlü insanlar kıyamet günü ateşten iki yüzle gelir.”

57- 637 numaralı rivayet: (رُبَّ طاعِمٍ شاكِرٍ أَعْظَمُ أَجْراً مِنْ صائِمٍ صابر)96 “Oruç tutamayan, ancak şükreden nice kişinin sevabı, oruç tutup sabreden kişinin sevabından daha fazladır.”

58- 638 numaralı rivayet: (رُبَّ عابِدٍ جاهِلٌ وَرُبَّ عَالِمٍ فاجِرٌ فَاحْذَرُوا الجُهَّالَ مِنَ العُبَّادِ والفُجَّارَ مِنَ العُلَماءِ)97 “Nice âbidler vardır ki cahildirler. Nice âlimler de vardır ki fâcirdirler. O halde cahil âbidler ile facir âlimlerden sakının.”

59- 641 numaralı rivayet: (رَحِمَ الله مَنْ حَفِظَ لِسانَهُ وَعَرفَ زَمانَهُ واستقامت طريقته)98 “Allah, dilini koruyan, zamanını değerlendirebilen ve istikamet üzere olanlara rahmet etsin.”

60- 643 numaralı rivayet: (رَكْعَتانِ بِسِواكٍ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ رَكْعَةً بِغَيْرٍ سِوَاكٍ وَدَعْوَةٌ فِي السِّرِّ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ دَعْوَةً فِي العَلاَنِيَةِ وَصَدَقَةٌ فِي السِّرِّ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ صَدَقَةً فِي العَلاَنِيَةِ)99 “Misvakla kılınan iki rekât, misvaksız kılınan yetmiş rekâttan daha faziletlidir. Gizli yapılan bir dua açıktan yapılan yetmiş duadan daha faziletlidir. Gizli verilen bir sadaka da açıktan verilen yetmiş sadakadan daha faziletlidir.”

61- 663 numaralı rivayet: (سَأَلْتُ الله أَنْ يَجْعَلَ حِسَابَ أُمَّتِي إِلَيَّ لئلا تفتضح عند الأمم فأوحى الله عَزَّ وَجَلَّ إِلَيَّ: يَا مُحَمَّدُ بَلْ أَنَا أُحَاسِبُهُمْ فَإِنْ كَانَ مِنْهُمْ زَلَّةٌ سَتَرْتُهَا عَنْكَ لِئَلاَّ تَفْتَضِحَ عِنْدَكَ)100 “Diğer ümmetlere karşı rezil olmamaları için ümmetimin hesabının bana verilmesini Allah’tan istedim. Bunun üzerine Allah bana şöyle vahyetti: Ya Muhammed bilakis onları ben hesaba çekeceğim, şayet onların bir zelle miktarı hataları varsa yanında mahcup olmamaları için onları gizleyeceğim.”

62- 665 numaralı rivayet: (سارِعُوا فِي طَلَبِ العِلْمِ فالحَدِيثُ مِنْ صادِقٍ خَيْرٌ مِنَ الدَّنْيَا وَمَا عَلَيْهَا مِنْ ذَهَبٍ وفضة)101 “İlim öğrenme konusunda yarışınız. Doğru sözlü bir kimseden aktarılan bir hadis, dünyadan ve üzerinde bulunan altın ve gümüşten daha hayırlıdır.”

63- 668 numaralı rivayet: (سِتَّةُ أَشْيَاءَ تُحْبِطُ الأَعْمَالَ: الاشْتِغَالُ بِعُيُوبِ الخَلْقِ وَقَسْوَةُ الْقَلْبِ وَحُبُّ الدُّنْيَا وَقِلَّةُ الحَيَاءِ وَطُولُ الأمل وظالم لا ينتهي)102 “Altı şey (sâlih) amelleri boşa çıkarır: İnsanların kusurlarıyla meşgul olmak, kalp katılığı, dünya sevgisi, hayanın azlığı, nihayetsiz istekler ve zalimin sonu gelmeyen zulmü.”

64- 694 numaralı rivayet: (السُّنَّةُ سُنَّتَانِ: سُنَّةٌ فِي فَرِيضَةٍ وَسُنَّةٌ فِي غَيْرِ فَرِيضَةٍ السُّنَّةُ التَّي فِي الْفَرِيضَةِ أَصْلُهَا فِي كِتَابِ الله تَعَالَى أَخْذُها هُدًى وَتَرْكُهَا ضَلاَلَةٌ وَالسُّنَّة التَّي أَصْلُهَا لَيْسَ فِي كِتَابِ الله تَعَالَى الأَخْذُ بِهَا فَضِيلَةٌ وَتَرْكُهَا لَيْسَ بخطيئة)103 “Sünnet iki çeşittir. Bir çeşidi farzlara bağlı, bir çeşidi de bağlı değildir. Farzlara bağlı olan sünnetin aslı Allah’ın kitabında bulunmaktadır. Bunu yapmak hidayet, terk etmek ise dalâlettir. Aslı Kur’ân’da olmayan sünnetlere gelince, onları yapmak fazilettir, ancak terk edilirse günâh olmaz.”

65- 695 numaralı rivayet: (شَابٌّ سَخِيٌّ حَسَنُ الخُلُقِ أَحَبُّ إِلَى الله من شيخ بخيل عابد سيء الخلق)104 “Cömert ve ahlâkı güzel bir genç Allah katında âbid (çok ibadet eden) ama cimri ve ahlâkı kötü olan bir yaşlıdan daha sevimlidir.”

66- 718 numaralı rivayet: (الصَمْتُ سَيِّدُ الأَخْلاَقِ وَمَنْ مَزَحَ اسْتُخِفَّ بِه)105 “Susmak, güzel ahlakın efendisidir. Çok şaka yapan kimse ise hafife alınır.”

67- 729 numaralı rivayet: (الضَّحِكُ فِي المسْجِدِ ظُلْمَةٌ فِي الْقَبْرِ)106 “Mescitte gülmek kabirde karanlıktır -karanlığa neden olur-.”

68- 732 numaralı rivayet: (الضَّيْفُ يَأْتِي بِرِزْقِهِ وَيَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ الْقَوْمِ يُمَحِّصُ عَنْهُمْ ذُنُوبَهُم)107 “Misafir rızkıyla gelir, ev sahibinin günahlarını götürerek onları temizler.”

69- 738 numaralı rivayet: (طَلَبُ العِلْمِ أَفْضَلُ عِنْدَ الله مِنْ الصَّلاَةِ والصِّيَامِ وَالحَجِّ وَالْجِهَادِ فِي سَبِيلِ الله عَزَّ وجل)108 “İlim öğrenmek, Allah katında namaz, oruç, hac ve cihattan daha faziletlidir.”

70- 740 numaralı rivayet: (طوبى للمخلصين أولئك مَصَابِيحُ الهُدَى تَنْجَلِي عَنْهُمْ كُلُّ فِتْنَةٍ ظلْمَاءَ)109 “İhlaslı olanlara müjdeler olsun. Onlar hidayet kandilleridirler. Her türlü karanlık fitne onlarla aydınlanır.”

71- 742 numaralı rivayet: (طُوبَى لِمَنْ بَاتَ حاجّاً وَأَصْبَحَ غَازِياً رَجُلٌ مَسْتُورٌ ذُو عِيَالٍ مُتَعَفِّفٌ قَانِعٌ بِالْيَسِيرِ مِنَ الدُّنْيَا يَدْخُلُ عَلَيْهِمْ ضَاحِكاً وَيَخْرُجُ عَنْهُمْ ضَاحِكاً فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّهُمْ هُمْ الحَاجُّونَ الْغَازُونَ فِي سَبِيلِ الله عَزَّ وَجَلَّ)110 “Hacı olarak yatıp gazi olarak kalkanlara müjdeler olsun. Nefsim elinde olan Allah’a yemin ederim ki aile sahibi, iffetli, dünyalık açıdan aza kanaatkâr, evine gülerek girip çıkan kişiler Allah yolunda gazve edip hacı olanlardır.”

72- 759 numaralı rivayet: (عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ عَابِد)111 “İlminden faydalanılan bir âlim, bin âbidden daha hayırlıdır.”

73- 768 numaralı rivayet: (عج حجر إلى الله تعالى فقال: إلهي وَسَيِّدِي عَبَدْتُكَ كَذَا وَكَذَا سَنَةً ثُمَّ جَعَلْتَنِي في أس كنيف فقال: أوما ترضى أَنْ عَدَلْتُ بِكَ عَنْ مَجَالِسِ القُضَاةِ؟)112 “Taşın biri feryat ederek şöyle dedi: Ey Rabbim ve Efendim! Bunca yıldır sana ibadet ettim şimdi de bir beni tuvaletin temeline koydun. Bunun üzerine Allah; hakimlerin bulunduğu meclisten seni uzaklaştırdığıma memnun olmadın mı dedi.”

74- 779 numaralı rivayet: (عَلَيْكُمْ بِالصِّدْقِ فَإِنَّهُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الجَنَّةِ وَإِيَّاكُمْ وَالْكَذِبَ فَإِنَّهُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ النَّار)113 “Doğru sözlü olun. Çünkü doğruluk, cennet kapılarından biridir. Yalandan da sakının. Çünkü yalan cehennem kaplarından biridir.”

75- 781 numaralı rivayet: (عليكم بالقناعة فإن القناعة مال لا ينفد)114 “Size kanaatkâr olmanızı öğütlüyorum. Zira kanaat, tükenmez bir maldır-hazinedir-.”

76- 782 numaralı rivayet: (عليكم بلا إله إلا الله والاستغفار فأكثروا منهما فَإِنَّ إِبْلِيسَ قَالَ: أَهْلَكْتُ النَّاسَ بِالذُّنُوبِ وَأَهْلَكُونِي بلا إله إلا الله والإستغفار فلما رأيت ذلك أَهْلَكْتُهُمْ بِالأهْوَاءِ وَهُمْ يَحْسبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ)115 “Size ‘lâ ilâhe illallah’ zikrini ve istiğfarı tavsiye ediyorum. Bu ikisini artırın zira İblis şöyle demiştir: Ben insanları günahlarıyla perişan ettim, onlar da ‘lâ ilâhe illallâh’ ve istiğfar ile beni perişan ettiler. Bunu gördüğümde onları arzu ve istekleriyle perişan ettim. Halbuki onlar kurtuluşa erdiklerini sanıyorlardı.”

77- 784 numaralı rivayet: (الْعَالِمُ إِذَا أَرَادَ بِعِلْمِهِ وَجْهَ الله هَابَهُ كُلُّ شَيْءٍ وَإِذَا أَرَادَ انْ يُكْثِرَ بِهِ الْكُنُوز هَابَ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ)116 “Âlim, ilmiyle Allah’ın rızasını gözetirse bütün mahlukât ondan çekinir. Fakat ilmiyle servetini artırma derdine düşerse, kendisi her şeyden korkar hale gelir.”

78- 785 numaralı rivayet: (الْعَالِمُ وَالْعِلْمُ وَالْعَمَلُ فِي الجَنَّةِ فَإِذَا لَمْ يَعْمَل الْعَالِمُ بِمَا يَعْلَمُ كَانَ الُعِلْمُ وَالْعَمَلُ فِي الجَنَّةِ وَكَانَ الْعَالِمُ فِي النَّار)117 “Âlim, ilim ve amel cennettedir. Âlim bildiğiyle amel etmediğinde ilim ve amel cennette olur, âlim ise ateşte.”

79- 796 numaralı rivayet: (غَسْلُ الْقَدَمَيْنِ بِالمَاءِ الْبَارِدِ بَعْدَ الخُرُوجِ مِنَ الحَمَّامِ أَمَانٌ مِنَ الصُّدَاعِ)118 “Banyodan çıktıktan sonra ayakları soğuk suyla yıkamak baş ağrısından korur.”

80- 823 numaralı rivayet: (الْفَاجِرُ الرَّاجِي لِرَحْمَةِ الله تَعَالَى أَقْرَبُ مِنْهَا من العابد المقنط)119 “Allah’ın rahmetini uman facir -günahkar- kimse, umudunu kesen âbidden Allah’ın rahmetine daha yakındır.”

81- 841 numaralı rivayet: (قالَ الله تَعَالى: إِذَا بَلَغَ عَبْدِي أَرْبَعِينَ سَنَةً عَافَيْتُهُ مِنَ الْبَلاَيَا الثَّلاَثِ: مِنَ الجُنُونِ وَالْبَرَصِ وَالجذَامِ وَإِذَا بلَغَ خَمْسِينَ سَنَةً حاسَبْتُهُ حِسَاباً يَسِيراً وَإِذَا بَلَغَ سِتِّينَ سَنَةً حَبَّبْت إِلَيْهِ الإِنَابَةَ وَإِذَا بَلَغَ سَبْعِينَ سَنَةً أَحَبَّتْهُ الَملاَئِكَةُ وَإِذَا بَلَغَ ثَمَانِينِ سَنَةً كُتِبَتْ حَسَنَاتُهُ وَأُلْقِيَتْ سَيِّئاتُهُ وَإِذَا بَلَغَ تِسْعِينَ سَنَة قَالَتِ المَلاَئِكَةُ: أَسِيرُ الله فِي أَرْضِهِ فَغُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُشَفَّعُ في أهله)120 “Allah Teâlâ şöyle buyurdu: Kulum kırkına ulaştığında üç sıkıntıyı ondan bertaraf ederim. Delilik, alaca ve cüzzam hastalıkları. Ellisine ulaştığında onu kolay bir hesaba çekerim. Altmışına ulaştığında -bize- yönelmeyi ona sevdiririm. Yetmişine vardığında melekler onu sever. Seksenine ulaştığında iyilikleri yazılır, kötülükleri atılır. Doksanına vardığında melekler, “yeryüzünde Allah’ın esiri” derler. Bunun üzerine geçmiş ve gelecek bütün günahları bağışlanır ve ailesine şefaatçi olur.”

82- 870 numaralı rivayet: (كانَ النَّاسُ يَعُودُونَ دَاوُدَ يَظُنُّونَ أَنَّ بِهِ مَرَضاً وَمَا بِهِ إِلا شِدَّةُ الخَوْفِ مِنَ الله تَعَالَى)121 “İnsanlar Dâvûd’u ziyaret ettiklerinde onu hasta sanırlardı. Halbuki onda sadece aşırı bir Allah korkusu vardı.”

83- 876 numaralı rivayet: (كاتِمُ الْعِلْمِ يَلْعَنُهُ كُلُّ شَيْءٍ حَتَّى الحُوتُ فِي الْبَحْرِ وَالطَّيْرُ فِي السَّمَاءِ)122 “Gökteki kuş ve denizdeki balığa varıncaya kadar her şey ilmini ketmeden (öğretmeyen) kişiye lanet eder.”

84- 888 numaralı rivayet: (كلوا التَّمْرَ عَلَى الرِّيقِ فَإِنَّهُ يَقْتُلُ الدُّودَ)123 “Hurmayı aç karına yiyin. Çünkü -bu halde yenen hurma- kurtçukları öldürür.”

85- 910 numaralı rivayet: (كانَ إِذَا أُتِيَ بِطَعَامٍ أَكَلَ مِمَّا يَلِيهِ وَإِذَا أُتِيَ بِالتَّمْرِ جَالَتْ يَدُهُ)124 -Hz. Peygamber- “Kendisine bir yemek getirildiğinde önünden yerdi. Hurma getirildiğinde elini -kaba- daldırırdı.”

86- 925 numaralı rivayet: (كَانَ إِذَا دَخَلَ رَمَضَانُ أَطْلَقَ كُلَّ أَسِيرٍ وأعطى كُلَّ سَائِلٍ)125 “Ramazan ayı olduğunda bütün esirleri serbest bırakırdı ve her isteyene -istediğini- verirdi.”

87- 932 numaralı rivayet: (كانَ إِذَا مَرَّ بِالْمَقَابِرِ قالَ: السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ مِنَ المُؤْمِنِينَ وَالمُؤْمِنَاتِ وَالمُسْلِمِينَ وَالمُسْلِمَات وَالصَّالِحينَ وَالصَّالِحَاتِ وَإِنَّا إِنْ شَاءَ الله بِكُمْ لاحقون)126 “Kabirlerin önünden geçtiğinde şöyle derdi: Salih, Saliha, Müslüman erkek ve Müslüman kadınlar, mümin erkek ve mümin kadınlardan oluşan bölge halkı selam olsun size. İnşallah biz de size kavuşacağız.”

88- 933 numaralı rivayet: (كانَ إِذَا نَظَرَ إِلَى الْهِلاَلِ قالَ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ هِلاَلَ يُمْنٍ وَرُشْدٍ آمَنْتُ بِالَّذِي خَلَقَكَ فَعَدَلَكَ تَبَارَكَ الله أَحْسَنُ الخَالِقِينَ)127 “Hilâle baktığında şöyle derdi: “Allah’ım bu ayın hilâlini bizim için iyilik ve bereket kıl. Seni yaratan ve sana böyle şekil veren Allah’a iman ettim. Yapıp yaratanların en güzeli olan Allah çok yücedir.”

89- 958 numaralı rivayet: (لِكُلِّ شَيْءٍ مِفْتَاحٌ وَمِفْتَاحُ الْجَنَّةِ حُبُّ المَسَاكِينِ والفقراء)128 “Her şeyin bir anahtarı vardır. Cennetin anahtarı da fakir ve yoksulları sevmektir.”

90- 959 numaralı rivayet: (لِلْمَرْأَةِ سِتْرَانِ: الْقَبْرُ وَالْزَّوْجُ)129 “Kadının iki örtüsü vardır. Kabir ve koca.”

91- 982 numaralı rivayet: (لَوْ قيلَ لأَهْلِ النَّارِ: إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ فِي النَّارِ عَدَدَ كُلِّ حَصَاةٍ فِي الدُّنْيَا لَفَرِحُوا بِهَا وَلَوْ قِيلَ لأَهْلِ الجَنَّةِ: إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ بها عدد كل حصاة لحزنوا ولكن جُعِلَ لَهُمُ الأَبَد)130 “Şayet cehennem ehline ‘siz dünyadaki çakıl taşı sayısınca burada kalacaksınız’ denilse buna sevinirler. Cennet ehline de ‘cennetteki çakıl taşı sayısınca kalacaksınız’ denilse üzüleceklerdir. Ancak onlar ebedi kalacaklardır.”

92- 997 numaralı rivayet: (لَيْسَ بِخَيْرِكُمْ مَنْ تَرَكَ دُنْيَاهُ لآخِرَتِهِ وَلاَ آخِرَتَهُ لِدُنْيَاهُ حَتَّى يُصِيبَ مِنْهُمَا جَمِيعاً فَإِنَّ الدُّنْيَا بَلاَغٌ إِلَى الآخِرَةِ وَلاَ تَكُونُوا كَلاًّ على الناس)131 “Âhireti için dünyasını terk eden de dünyası için âhiretini terk eden de en hayırlınız değildir. İkisinden nasibinizi almaya bakınız. Dünya âhirete ulaştıran bir vasıtadır. İnsanlara yük olmayınız.”

93- 999 numaralı rivayet: (لَيْسَ بِمُؤْمِنٍ مُسْتَكْمِلِ الإِيمَانِ مَنْ لَمْ يَعُدَّ الْبَلاَءَ نِعْمَةً وَالرَّخَاءَ مُصِيبَة)132 “Belayı nimet, rahatlığı musibet saymayan kimse, imanı kâmil olmuş bir mümin değildir.”

94- 1004 numaralı rivayet: (لَيْسَ مِنْ أَخْلاَقِ المُؤْمِنِ التَّمَلُّقُ وَلاَ الحَسَدُ إِلاَّ فِي طَلَبِ الْعِلْمِ)133 “İlim öğrenme isteği dışında, birine yaltaklanmak veya haset etmek müminin ahlakından değildir.”

95- 1010 numaralı rivayet: (لَيْسَ مِنِّي ذُو حَسَدٍ وَلاَ نَمِيمَةٍ وَلاَ كَهَانَةٍ وَلاَ أَنَا مِنْهُ)134 “Haset eden, laf götürüp getiren ve kehanette bulunan -gelecekten haber veren- benden değildir, ben de ondan değilim.”

96- 1016 numaralı rivayet: (اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ مَطِيَّتَانِ فَارْكَبُوهُمَا بَلاَغاً إِلَى الآخِرَةِ)135 “Gece ve gündüz birer binektir. Öyleyse sizi âhirete ulaştırmaları için onlara binin.”

97- 1023 numaralı rivayet: (مَا اخْتَلَطَ حُبِّي بِقَلْبِ عَبْدٍ إِلاَّ حَرَّمَ الله جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ)136 “Sevgimin girdiği bir kulun kalbi yoktur ki Allah onun cesedini ateşe haram kılmasın.”

98- 1040 numaralı rivayet: (مَا تَحَابَّ رَجُلاَنِ فِي الله تَعَالَى إِلاَّ وَضَعَ الله لَهُمَا كُرْسِيّاً فَأُجْلِسَا عَلَيْهِ حَتَّى يَفْرَغَ الله مِنَ الْحِسَابِ)137 “Allah için birbirini seven iki kimseye Allah, -kıyamet günü- bir sandalye koyar ve hesap bitene kadar bunun üzerine oturtulurlar.”

99- 1045 numaralı rivayet: (مَا خَابَ مَنِ اسْتَخَارَ وَلاَ نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ وَلاَ عالَ مَنِ اقْتَصَدَ)138 “İstihare eden kaybetmez, istişare eden pişman olmaz ve iktisatlı davranan fakirlik ıstırabı çekmez.”

100- 1048 numaralı rivayet: (مَا خَلَقَ الله فِي الأَرْضِ شَيْئاً أَقَلَّ مِنَ الْعَقْلِ وَإِنَّ الْعَقْلَ فِي الأَرْضِ أَقَلُّ من الكبريت الأحمر)139 “Allah yer yüzünde akıldan daha nadir bir şey yaratmamıştır. Ancak akıl da yer yüzünde -bulunan- kırmızı yakuttan daha nadirdir.”

101- 1051 numaralı rivayet: (مَا شَبَّهْتُ خُرُوجَ المُؤْمِنِ مِنَ الدُّنْيَا إِلاَّ مِثْلَ خُرُوجِ الصَّبِيِّ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ منْ ذلك الْغَمِّ وَالظُّلْمَةِ إِلَى رَوْحِ الدُّنْيَا)140 “Müminin dünyadan ayrılışını, çocuğun anne karnındaki sıkıntılı ve karanlık halden kurtularak dünyanın genişliğine çıkmasına benzetirim.”

102- 1054 numaralı rivayet: (مَا عَلِمَ الله مِنْ عَبْدٍ نَدَامَةً عَلَى ذنب إلا غفره لَهُ قَبْلَ أَنْ يَسْتَغْفِرَهُ مِنْهُ)141 “Allah kulun işlemiş olduğu bir günahtan dolayı pişman olduğunu görürse, kendisi daha istiğfar etmeden onu bağışlar.”

103- 1069 numaralı rivayet: (مَا مِنْ رَجُلٍ يَأْتِي قَوْماً وَيُوَسِّعُونَ لَهُ حَتَّى يَرْضَى إِلاَّ كانَ حَقّاً عَلَى الله رضاهم)142 “Bir şahıs herhangi meclise geldiğinde -orada bulunanlar- razı olsun diye kendisine yer verirse, Allah’ın da o kimselerden hoşnut olması umulur (hak olur).”

104- 1082 numaralı rivayet: (مَا مِنْ قَاضٍ مِنْ قُضَاةِ المُسْلِمِينَ إِلاَّ وَمَعَهُ مَلَكانِ يُسَدِّدَانِهِ إِلَى الحَقِّ مَا لَمْ يُرِدْ غَيْرَهُ فَإِذَا أَرَادَ غَيْرَهُ وَجَارَ مُتَعَمِّداً تَبَرَّأَ مِنْهُ المَلَكانِ وَوَكَلاَهُ إِلَى نَفْسِهِ)143 “Müslüman kadılarından herhangi bir kadı yoktur ki hak dışında bir isteği olmadığı müddetçe iki melek onu doğru yola çekmesin. Hakkaniyetten başka bir şeyi amaçlarsa ve bilerek zulmederse her iki melek onu terk ederek nefsiyle baş başa bırakır.”

105- 1107 numaralı rivayet: (مَكَارِمُ الأَخْلاَقِ عَشْرَةٌ تَكُونُ فِي الرَّجُلِ وَلاَ تكون في ابنه تكون فِي الابْنِ وَلاَ تَكُونُ فِي الأَبِ وَتَكُونُ فِي الْعَبْدِ وَلاَ تَكُونُ فِي سَيِّدِهِ يَقْسِمُهَا الله لِمَنْ أَرَادَ بِهِ السَّعَادَةَ: صِدْقُ الحَدِيثِ وَصِدْقُ الْبَأْسِ وَإِعْطَاءُ السَّائِلِ وَالمُكَافَأَةُ بِالصَّنَائِعِ وَحِفْظُ الأَمَانَةِ وَصِلَةُ الرَّحِمِ وَالتَّذَمُّمُ لِلْجَارِ وَالتَّذَمُّمُ لِلصَّاحِبِ وَإِقْرَاءُ الضَّيْفِ وَرَأْسُهُنَّ الحَيَاءُ)144 “Güzel ahlak on şeydir. Bunlar bazen bir kişide olur, ancak oğlunda olmaz. Bazen de oğulda olur fakat baba da olmaz. Ya da kölede olur, efendisinde olmaz. Allah bunları iyiliğini dilediği kişiler arasında paylaştırır: Doğru konuşma, savaşta sebat etme, isteyene verme, iyiliğe karşılık verme, emanete sahip çıkma, sılâ-i rahim, komşunun ve arkadaşının hakkını gözetme, misafire iyi davranma. Bunları başında da haya gelir.”

106- 1111 numaralı rivayet: (مِنَ المُرُوءَةِ أَنْ يُنْصِتَ الأَخُ لأَخِيهِ إِذَا حدثه ومن حسن المماشاة أن يقف لأَخِيهِ إِذَا انْقَطَعَ شِسْعُ نَعْلِهِ)145 “Müslüman kardeşi konuştuğunda onu dinlemek yüce kişilik karakterlerindendir. Ayakkabı bağcığı koptuğunda Müslüman kardeşinin onu beklemesi de yolculuk adabındandır.”

107- 1120 numaralı rivayet: (مَنْ أَجْرَى الله عَلَى يَدَيْهِ فَرَجاً لِمُسْلِمٍ فَرَّجَ الله عَنْهُ كَرْبَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ)146 “Allah kimin eliyle bir Müslümanın sıkıntısını giderirse, onun da dünya ve ahiret sıkıntısını giderir.”

108- 1137 numaralı rivayet: (مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً وَهُوَ يَضْحَكُ دَخَلَ النَّارَ وهو يبكي)147 “Bir günah işlerken gülen kimse ağlar şekilde ateşe girecektir.”

109- 1145 numaralı rivayet: (مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْكُمْ أَنْ يَقِيَ دِينَهُ وَعِرْضَهُ بماله فليفعل)148 “Kim dinini ve ırzını malıyla koruyabiliyorsa bunu yapsın.”

110- 1165 numaralı rivayet: (مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ الله أَحَبَّهُ الله تَعَالَى)149 “Kim Allah’ın zikrini artırırsa Allah onu sever.”

111- 1172 numaralı rivayet: (مَنْ أَنْعَمَ الله عَلَيْهِ نِعْمَةً فَأَرَادَ بَقَاءَهَا فَلْيُكْثِرْ مِنْ قَوْلِ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِالله)150 “Allah’ın kendisine nimet verdiği kimse, o nimeti kalıcı kılmak istiyorsa ‘لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِالله’ zikrini çoğaltsın.”

112- 1186 numaralı rivayet: (مَنْ تَزَيَّنَ بِعَمَلِ الآخِرَةِ وَهُوَ لاَ يُرِيدُهَا ولا يطلبها لعن في السموات والأرض)151 “Kim âhiret amelini istemediği halde onunla süslenirse yerde ve göklerde lanetlenir.”

113- 1205 numaralı rivayet: (مَنْ زَارَ قَبْرَ وَالِدَيْهِ أَوْ أَحَدِهِمَا يَوْمَ الجُمُعَةِ فَقَرَأَ عِنْدَهُ {يس} غُفِرَ لَهُ)152 “Her kim Cuma günü anne babasının veya onlardan herhangi birisinin mezarını ziyaret eder ve yanı başında Yâsîn Sûresini okursa bağışlanır.”

114- 1208 numaralı rivayet: (مَنْ زَنَى زُنِيَ بِهِ وَلَوْ بِحِيطَانِ دَارِهِ)153 “Kim zina ederse kendisine -veya soyuna- zina edilir, evinin duvarında olsa -saklansa- bile.”

115- 1235 numaralı rivayet: (مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْوَاقِعَةِ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ لَمْ تُصِبْهُ فَاقَةٌ أَبَدا)154 “Her gece Vâkıâ Sûresini okuyan kimseye fakirlik isabet etmez.”

116- 1236 numaralı rivayet: (مَنْ قَرَأَ إِذَا سَلَّمَ الإِمَامُ يَوْمَ الجُمُعَةِ قبل أن يثني رجليه: فاتحة الكتاب و {قل هو الله أحد} و {قل أعوذ برب الفلق} و {قل أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ} سَبْعاً سَبْعاً غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأَخَّرَ)155 “Cuma günü imam selam verdiğinde ayaklarını düzeltmeden -bulunduğu durumdan değiştirmeden- önce her kim yedişer defa İhlâs, Felâk ve Nas Sûrelerini okursa geçmiş ve gelecek günahları bağışlanır.”

117- 1238 numaralı rivayet: (مَنْ قَضَى لأَخِيهِ المُسْلِمِ حَاجَةً كانَ لَهُ مِنَ الأَجْرِ كَمَنْ حَجَّ وَاعْتَمَرَ)156 “Her kim Müslüman kardeşinin bir ihtiyacını giderirse hac ve umre sevabı kazanır.”

118 1243 numaralı rivayet: (مَنْ كَرُمَ أَصْلُهُ وَطَابَ مَوْلِدُهُ حَسُنَ مَحْضَرُهُ)157 “Kimin özü iyi ve doğumu -yetişmesi- güzel olursa varacağı yer de güzel olur.”

119- 1262 numaralı rivayet: (مَنْ وُلِدَ لَهُ ثَلاَثَةُ أَوْلاَدٍ فَلَمْ يُسَمِّ أَحَدَهُمْ مُحَمَّداً فَقَدْ جَهِلَ)158 “Üç erkek çocuğu olup da onlardan birinin ismini Muhammed koymayan kimse cahillik etmiş olur.”

120- 1263 numaralı rivayet: (مَنْ وُلِدَ لَهُ وَلَدٌ فَأَذَّنَ فِي أُذُنِهِ الْيُمْنَى وَأَقَامَ فِي أُذُنِهِ الْيُسْرَى لَمْ تَضُرَّهُ أم الصبيان)159 “Bir çocuğu doğan kimse sağ kulağına ezan ve sol kulağına kamet okursa Ümmü’s-Sıbyân (cinler) ona zarar vermez.”

121- 1282 numaralı rivayet: (المُسْلِمُونَ إِخْوَةٌ لاَ فَضْلَ لأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ إِلاَّ بالتَّقْوَى)160 “Müslümanlar kardeştirler. Takva dışında birinin diğerine karşı herhangi bir üstünlüğü yoktur.”

122- 1283 numaralı rivayet: (المَعْرُوفُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الجَنَّةِ وَهُوَ يَدْفَعُ مَصَارِعَ السُّوءِ)161 “İyilik cennet kapılarından birisi olup kötülüğün belalarından korur.”

123- 1294 numaralı rivayet: (نَوْمٌ عَلَى عِلْمٍ خَيْرٌ مِنْ صَلاَةٍ عَلَى جهل)162 “İlim -yorgunluğu- üzerine çekilen uyku, cahilce kılınan (nafile) namazdan daha hayırlıdır.”

124- 1297 numaralı rivayet: (النَّاسُ رَجُلاَنِ: عَالِمٌ وَمُتَعَلِّمٌ وَلاَ خَيْرَ فِيما سواهما)163 “İnsanlar iki türlüdür. Öğrenen ve öğreten. Bunun dışında kalanlarda hayır yoktur.”

125- 1298 numaralı rivayet: (النَّبِيُّونَ وَالمُرْسَلُونَ سَادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَالشُّهَدَاءُ قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَحَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ)164 “Nebiler ve Resuller cennet ehlinin efendileri, şehitler cennet ehlinin komutanları, Kur’ân hafızları ise cennet ehlinin arifleridirler.”

126- 1302 numaralı rivayet: (النِّيَّةُ الصَّادِقَةُ مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ فَإِذَا صَدَقَ الْعَبْدُ نِيَّتَهُ تَحَرَّكَ الْعَرْش فَيُغْفَرُ لَهُ)165 “Doğru niyet arşa asılıdır. Kulun niyeti doğru olduğunda arş hareket eder ve kişi bağışlanır.”

127- 1308 numaralı rivayet: (نَهَى عَنِ الشُّهْرَتَيْنِ: رِقَّةِ الثِّيَابِ وَغِلَظِهَا وَلِينِهَا وَخُشُونَتِهَا وَطُولِهَا وَقِصَرِهَا وَلَكِنْ سَدَادٌ فِيمَا بَيْنَ ذلك واقتصاد)166 “(Hz. Peygamber) iki uç durumda olmaktan menetmiştir: Kıyafetin ince ve kalın olanından, yumuşak ve sert olanından, uzun ve kısa olanından menetmiştir. Ancak bunlar arasında dengeli ve orta yola uygun olmalıdır.”

128- 1322 numaralı rivayet: (هَاجِرُوا مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا)167 “Dünyayı ve içerisinde bulunanları terk ediniz.”

129- 1323 numaralı rivayet: (هَدِيَّةُ الله تَعَالى إِلَى المُؤْمِنِ السَّائِلُ عَلَى بَابِهِ)168 “Allah’ın mümine hediyesi, kapısında dilenen -kendisinden isteyen- kimsedir.”

130- 1331 numaralı rivayet: (وُكِّلَ بِالشَّمْسِ تِسْعَةُ أَمْلاَكٍ يَرْمُونَهَا بِالثّلْجِ كُلَّ يوم ولولا ذلك مَا أَتَتْ عَلَى شَيْءٍ إِلاَّ أَحْرَقَتْهُ)169 “Güneşten sorumlu dokuz melek vardır. Her gün ona kar atmaktadırlar. Şayet böyle olmasaydı, -güneş ışını- değdiği her şeyi yakardı.”

131- 1337 numaralı rivayet: (الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ وَبَعْدَهُ يَنْفِي الْفَقْرَ وَهُوَ مِنْ سُنَنِ المُرْسَلِينَ)170 “Yemekten önce ve sonra abdest almak fakirliği giderir. Bu uygulama peygamberlerin sünnetlerindendir.”

132- 1339 numaralı rivayet: (الْوَيْلُ كُلُّ الْوَيْلِ لِمَنْ تَرَكَ عِيَالَهُ بِخَيْرٍ وَقَدِمَ عَلَى رَبِّهِ بِشَر)171 “Varislerine hayır bıraktığı halde Rabbine şer ile dönene yazıklar olsun.”

133- 1401 numaralı rivayet: (يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ عُبَّادٌ جُهَّالٌ وَقُرَّاءٌ فسقة)172 “Âhir zamanda cahil âbidler ve fasık kurrâlar (Kur’ân-ı Kerîm okuyucuları) ortaya çıkacaktır.”

Yapılan çalışma çerçevesinde Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’te yer alan rivayetler içerisinden 133’ünün âlimler tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî ise söz konusu eserde yer alan rivayetlerden 118’inin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Ġumârî de söz konusu eserde yer alan rivayetlerden 53’ünin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’te her iki âlimin müştereken mevzu olduğuna hükmettiği rivayetler bulunmakla birlikte her birinin verdiği hükümde yalnız kaldığı rivayetler de mevcuttur. Netice itibariyle en az bir âlim tarafından mevzu olduğuna hükmedilen rivayetlerin sayısı 133 olarak tarafımızdan tespit edilmiştir.

SONUÇ

Mısırlı bir araştırmacı olan Seyyid Ahmed el-Hâşimî’nin eserlerinin çoğunluğu Arap dili ile alakalı olup hadisçi kimliği arka planda kalan biridir. Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye isimli eser, rivayetlerin alfabetik olarak sıralandığı çağdaş dönemde yazılan eserlerden biridir. İddia edildiği gibi eserde 2000 değil 1579 rivayet yer almaktadır. Aynı şekilde eserle ilgili olarak hem müellifin hem de yayın evlerinin Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’te bulunan rivayetlerin muteber hadis kaynaklarından derlendiği iddiası da gerçeği yansıtmadığı görülmektedir. Eserde mevcut rivayetlerden 837 tanesi Kütüb-i Sitte’de yer almaktadır. Buna karşın eserde yer alan hadislerden 742 tanesi Kütüb-i Sitte dışındaki hadis kaynaklarında geçmektedir. Buna göre oransal olarak eserde yer alan hadislerin yaklaşık yarısı Kütüb-i Sitte dışındaki hadis kaynaklarında geçmektedir.

Eserde yer alan rivayetler Süyûtî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’inde yer verdiği hadislerle karşılaştırılmıştır. Bunun neticesinde her iki eserde hem metot hem rivayet metinleri hem de kaynak gösteriminin yüzde yüz aynılığı bizi Hâşimî’nin Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’teki rivayetlerinin kaynağının el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr olduğu sonucuna ulaştırmıştır. Bununla birlikte Süyûtî ve Münâvî hadislerin sıhhatine işaret etmesine rağmen Hâşimî ne açıkça ne de rumuzlarla buna işaret etmiştir.

Muḫtârü’l-eḥâdîs̱’te bulunan hadislerin sıhhat durumunu ortaya koyabilmek adına el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ile alakalı yazılmış çalışmalardan yararlanılmıştır. Bunun üzerine Gumârî ve Elbânî’nin ayrı ayrı mevzu olduğuna hükmettikleri rivayetler alfabetik olarak sıralanmıştır. Bu rivayetlerin sayısı 133 olarak tarafımızdan tespit edilmiştir. Bu rivayetlerden bir kısmına her iki âlim tarafından mevzu hükmü verilirken, diğer bir kısmına ise sadece bir âlim tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir.

Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, her ne kadar ahkâmdan ziyade terğîb ve terhîb ile ilgili rivayetleri içeriyor olsa da bu tür konularda mevzu rivayetlerin kullanımı doğru değildir. Dolayısıyla bu eser okunurken söz konusu mevzu olduğuna hükmedilen 133 rivayetinin tamamına ve yahut en azından ittifâken her iki âlimin mevzu olduğuna hükmettiği rivayetlere dikkat ekmek gerekir.

KAYNAKÇA

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb Arnaût vd. by.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.

Bağcı, H. Musa. “Medrese Eğitiminde Hadis Birikimi – Diyarbakır Örneği”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 1 (Nisan 2009), 45-59.

Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdülali Abdülhamid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9. Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Edebü’l-müfred. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrut: Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1989.

Çakan, İsmail Lütfü. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.

Çite, Mukaddes. Münâvî’nin Feyzu’l-Kadîr Adlı Eserinde Süyûtî’ye İtirazları (3. Cilt). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.

Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünen. thk. Hüseyn Selîm Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.

Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.

Ece, Abdurrahman. “el-Gumârî ve el-Muğîr Ale’l-Ehadisi’l-Mavdûa Fi’l-Cami’i’s-Sağîr Adlı Eseri”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 4 (2010), 104-136.

Elbânî, Nâsiruddîn. Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ṣ-ṣaḥîḥa. 2 Cilt. b.y.: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.

Elbânî, Nâsiruddîn. Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe ve’l-mevżûʿa. 14 Cilt. Riyad: Dâru’l-Meârif, 1992.

Elbânî, Nâsiruddîn. Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh. b.y.: el-Mektebetü’l-İslâmi, ts.

Gumârî, Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed b. es-Sıddîk. el-Muğîr ‘ale’l-eḥâdîsi’l-mevzû’a fi’l-Câmii‘s-Sağîr. thk. Şeyh Rabî’ Şâtîlâ. b.y.: Şirketu Dâri’l-Meşâri, 2008.

Gümüş, Mustafa. Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadîr’in İkinci Cildi Özelinde). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-belâğa. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. el-Kavâidu’l-esâsiyye li’lüğati’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1935.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. el-Müfredü’l-alem fî resmi’l-kalem. Mısır: Matbaatu’n-Nîl, ts.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. Mizânu’z-zeheb fî sinâati şi’ri’l-Arab. thk. Alâuddîn Atiyye b.y.: Mektebetu Dâri Beyrûtî, 2006.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye. çev. A. Fikri Yavuz, Abdullah Aydın. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1981.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye. çev. Abdülvehhab Öztürk. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2015.

Hâşimî, Seyyid Ahmed. Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye. Endonezya: Dâru’l-İlm, ts.

İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Kûfî. el-Muṣannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1988.

İbnu’ṣ-Ṣalâḥ, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ (ʿUlûmü’l-ḥadîs̱). thk. Nureddin Itr. Suriye: Dâru’l-Fikr, 1986.

İsfehânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiya. 10 Cilt. Mısır: es-Seâde, 1974.

Kazvînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiy, ts.

Keleş, Emel. Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları (Feyżü’l-ḳadîr’in Dördüncü Cildi Özelinde). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.

Kılıç, Hulusi. “Ahmed el-Hâşimî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/89. İstanbul: TDV Yayınlar, 1989.

Kırbaşoğlu, M. Hayri. Hadis Metodolojisi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.

Kuddâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Cafer b. Ali el-Mısrî. Müsnedü’ş-Şihâb. thk. Hamdi b. Abdilmecid es-Silefî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.

Kuşeyrî, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiy, ts.

Mazhari, Nasseruddin. Münâvî’nin Süyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadîr’in Birinci Cildi Özelinde). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.

Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî. Feyżü’l-ḳadîr. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyetü’l-Kübrâ, 1937.

Polat, Salahattin, Habil Nazlıgül, Süleyman Doğanay. Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.

Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.

San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellâh İsmâîl. et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. thk. Muhammed İshâk Muhammed İbrâhîm. 11 Cilt. Riyad: Mektebetu Dâri’s-Selam, 2011.

Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr min ḥadîs̱i’l-beşîri’n-neẕîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.

Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Tarık b. İvedillâh b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî. 10 Cilt . Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.

Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, thk. İbrahim Utve. 5 Cilt. Mısır: Şeriketu Mektebeti ve Tabâati Mustafa el-Bâbî, 1975.

Uğur, Mücteba. “Deylemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/266. İstanbul: TDV Yayınlar, 1994.

Uğur, Mücteba. “el-Camiu’s-sagîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/113-114. İstanbul: TDV Yayınlar, 1993.

Yılmaz, Lokman. Münavi’nin Süyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadir’in Altıncı Cildi Örneği). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.


1 Salahattin Polat, Habil Nazlıgül, Süleyman Doğanay, Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu (İstanbul: İFAV Yayınları, ٢٠٠٨), ٣٠.

2 Bk. Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye (Endonezya: Dâru’l-İlm, ts), 2.

3 Eserin Türkçe’ye üç farklı çevirisi bulunmaktadır. Ayrıca eser Fransızca ve İngilizce dillerine de çevrilmiştir. Fransızca çevirisi için bk. http://karambouloskoury.7m.pl/epub-mobi-fb2-pdf-download-ebook%D8%AA%D8%AD%D9%85%D9%8A%D9%84-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%AB-%D8%A7%D9%84%D9%86/ Erişim 12 Aralık 2020; İngilizce çevirisi için bk. https://www.amazon.com/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%AB-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D9%8A%D8%A9-SELECTION-PROPHETIC-MUHAMMADAN/dp/2745150030 Erişim 12Aralık 2020.

4 H. Musa Bağcı, “Medre Eğitiminde Hadis Birikimi – Diyarbakır Örneği”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 1 (2009), 51.

5 Aynı tespitin daha önce Cemil Hammud tarafından yapıldığına dair bk. Bağcı, “Medrese Eğitiminde Hadis Birikimi”, 51.

6 Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Mîzânu’z-zeheb fî sınâati şi’ri’l-ʿArab, thk. Alâuddîn Atiyye (b.y.: Mektebetu Dâru Beyrûtî, 2006), 8 (Mukaddime).

7 Hâşimî, Mîzânu’z-zeheb,8 (Mukaddime).

8 Bk. Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Cevâhiru’l-belâğa (Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999), 13; el-Kavâidu’l-esâsiyye li’lüğati’l-Arabiyye (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1935), 2; el-Müfredü’l-alem fî resmi’l-kalem (Mısır: Matbaatu’n-Nîl, ts.), 2.

9 Hulusi Kılıç, “Ahmed el-Hâşimî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınlar, ١٩٨٩), 2/89.

10 Bk. Kılıç, “Ahmed el-Hâşimî”, 2/89.

11 Bu ifadede yer alan kaynakların ve rakamın gerçeği yansıtmadığına dair geniş açıklama için bir sonraki başlığa bakınız.

12 Bk. Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, 2.

13 Hâşimî bu bölümde konuya başlarken ilgili konu hakkında âyet-i kerîmelere de yer vermiştir. Örneğin bk. Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, 161, 200.

14 Bk. Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye, çev. A. Fikri Yavuz, Abdullah Aydın (İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1981), arka dış kapak; Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye ve’l-ḥikemi’l-Muḥammediyye, çev. Abdülvehhab Öztürk (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2015), Yayınevinin Takdimi.

15 Muḫtâr’da “ابو نصر السنجري” şeklinde geçen bu isim yanlış yazılmıştır. (Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, 10) Doğrusu “ابو نصر السجزي” olmalıdır. Bk. Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr min ḥadîs̱i’l-beşîri’n-neẕîr (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004), 34.

16 Bu rivayet el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de İbn Lâl ve el-Hakîm’e nispet edilerek aktarılmıştır. Süyûtî, el-Câmiu’s-sağîr, 267.

17 Bu rivayet el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de İbnü’l-Mübârek kanalıyla İbn Mesûd’a dayandırılmıştır. Süyûtî, el-Câmiu’s-sağîr, 363. Dolayısıyla rivayetin İbn Mâlik’e nispeti hatalıdır.

18 Muḫtâr’da yer alan söz konusu rivayetlerin numaralarına göre dağılımı şu şekildedir: Şeyh/Ebû Şeyh 60, 398, 478, 497, 498, 510, 732, 788, 1283; İbn Sinnî 67, 876, 932, 933, 1075, 1147, 1166; Dayyâ 105, 856, 972, 1042, 1055; İbn Mardûye 699, 748, 825, 973; Enes 898, 967, 1111, 1138, 1255, 1345, 1444, 1453; İbn Lâl 513, 608, 616, 958, 976; Ebû Hüreyre ٥١٩, ٥٣٤, ٥٩٦, ٦١٨, ٦٦٩, ٦٨٨, ٤٧٩, ٧٥٧, ٨١٤, ٨٤٩, ٨٩٩, ١٠٥٩, ١٤٢٦, ١٤٣٠, ١٤٣١, ١٤٤٢, ١٤٤٣, ١٤٦٠, ١٤٦٣, ١٤68, 1497, 1525, 1528, 1545; Kudâî ٥٤٤, ٥٦٢, ٥٧٦, ٦٣٧, ٦٤٨, ٦٦١, ٦٨٦; Râfi’î ٦٤, ٦٦٥, ٩٥٦, ١٠٧٤; Şîrâzî ١٩٩, ٢٧٩, ٨٢٣, 843; Ukaylî 164, 494, 787; Ebû Katâde 584, 649, 1461; İbn Sa’d 1052, 1296; Âişe 651, 1067, 1254; Ebû Musâ el-Eş’arî ٨١٩, ١٤٢٢; İbn Ömer ١٤٠٣, ١٤٤١, ١٤٥٧, ١٤٦٢; İbn Abbâs 1064, 1168, 1225, 1313; Ebû Sa’îd el-Hudrî 818; İmam Ali 824, 1171; Hasan Basrî 730, 804; İbn Ebî Şeybe 3, 88; İbnu’l-Mübârek 62, 640; İbn Abdilber ١٨٤, ٧٣٧; Ukbe b. Âmir 595, 1357; Abdurrazzâk 480, 558; Asbahânî 493, 502; Ebû Nasr es-Siczî 71, 1132; Hasen b. Süfyân 77; Saîd b. Mansûr 119; İbn Nâfi’ 159; İbn Cerîr 167; İbn Huzeyme 541; İbn Hayyân 265; Münzirî 388; Ebu’l-Kâsım 402; Ebû Hanîfe 426; Nu’mân 18; Şâfiî 680; Ubâde b. es-Sâmit 437; Usâme b. Şerîk 585; Ebü’l-Ahrem 473; Ebû Üseyd es-Sâhidî 619; Sehl 632; Sâ’d 633; Ebû Nadr 644; Ma’kal b. Sinân 1063; İbn Şâhîn 701; İbn Cevzî 867; İbn Munî’ 700; Askerî 805; Ebû Mâlik el-Aşarî ٧٥٠, ١٤٣٣; İbn Mâlik 817; Safvân 751; Ebu’l-Ganâim 766; Huzeyfe 863; Esved b. Serî’ 885; İbn Ömer 896; Beğavî 922; İbn Sa’d 925; Ebu’l-Abbâs el-Hemedânî 941; Müstağfirî 1018; Hünâd 1024; Câbir 1105, 1240; Teysîru’l-Vusûl 1196, 1340; Ebu’l-Es’ad 1236; Muâviye 1266; İbnu’l-Ekva’ ١٢٧٠; Sa’d b. Ebî Vakkâs ١٣٢٥; İbn Mesûd ١٣٤٧, ١٤٧٦; el-Muhlis ١٣٧٨; Ebû Mesûd el-Bedrî ١٤٢٥; İmâm ١٠٦٨; el-Cemâʿa 2, 92, 287, 294, 456, 1007, 1306, 1321, 1350, 1351, 1373, 1387, 1400. Kaynağı zikredilmeyen rivayetler ise şunlardır: 130, 1500, 1530, 1546, 1562, 1569, 1570, 1573, 1575.

19 Bk. Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, 3, 5, 6, 8…

20 Bu rivayetlerin kaynakları tarafımızdan tespit edilerek çalışmada kullanılmıştır.

21 Bk. Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 557.

22 Bk. İsmail Lütfü Çakan, Hadis Edebiyatı (İstanbul: İFAV Yayınları, ٢٠٠٨), ١٦٧.

23 Bk. Hâşimî, Muḫtârü’l-eḥâdîs̱, 153.

24 Mücteba Uğur, “Deylemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDVY, ١٩٩٤), ٩/٢٦٦. Muḫtâr’da Deylemî’nin kaynak gösterildiği rivayet sayısı 79’dur. Söz konusu rivayetlerin Muḫtâr’da numaraları şu şekildedir: 4, 8, 27, 43, 49, 55, 61, 74, 82, 86, 89, 102, 107, 108, 137, 140, 146, 169, 175, 185, 190, 210, 227, 229, 261, 284, 308, 319, 375, 376, 416, 419, 482, 517, 521, 522, 535, 538, 551, 586, 590, 624, 630, 638, 641, 659, 663, 668, 671, 674, 695, 705, 718, 729, 738, 742, 744, 759, 772, 784, 785, 786, 802, 808, 810, 822, 888, 957, 986, 990, 991, 1019, 1108, 1141, 1144, 1165, 1289, 1328, 1339.

25 Konuyla alakalı olarak İbnu’l-Cevzî, İbn Teymiyye, İbn Kesîr ve Irâkî’nin görüşler için bk. M. Hayri Kırbaşoğlu, Hadis Metodolojisi (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006), 311-312.

26 Alimlerin konuyla alakalı görüşleri için bk. Kırbaşoğlu, Hadis Metodolojisi, 3321.

27 Buna dair ayrıntılı bilgi için bk. Kırbaşoğlu, Hadis Metodolojisi, 322-324, 328.

28 Söz konusu esere dair ayrıntılı bilgi için bk. Abdurrahman Ece, “el-Ġumârî ve el-Muġîr Ale’l-Ehâdîsi’l-Mevdûa Fi’l-Câmi’i’s-Sağîr Adlı Eseri”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 4 (2010), 104-136.

29 Konuyla ilgili farklı görüşlere dair ayrıntılı bilgi için bk. Salahattin Polat, Hadis Araştırmaları (İstanbul: İnsan Yayınları, ٢٠١١), ١٤١-١٥٥.

30 Mevzu hadisleri aktarmanın caiz olmadığına dair ayrıntılı bilgi için bk. Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî, Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ (ʿUlûmü’l-ḥadîs̱), thk. Nureddin Itr (Suriye: Dâru’l-Fikir, 1986), 99.

31 Kırbaşoğlu, Hadis Metodolojisi, 333.

32 Mücteba Uğur, “el-Camiu’s-sagīr” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınlar, ١٩٩٣), ٧/١١٣.

33 Bk. Kırbaşoğlu, Hadis Metodolojisi, 333.

34 Bk. Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed b. es-Sıddîk el-Ġumârî, el-Muġîr ‘ale’l-eḥâdîsi’l-mevzû’a fi’l-Câmii‘s-Sağîr, thk. Şeyh Rabî’ Şâtîlâ (b.y.: Şirketu Dâri’l-Meşâri, 2008), 51.

35 Söz konusu çalışmalar şunlardır: Mukaddes Çite, Münâvî’nin Feyzu’l-Kadîr Adlı Eserinde Süyûtî’ye İtirazları (III. Cilt) (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007); Emel Keleş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları (Feyżü’l-ḳadîr’in Dördüncü Cildi Özelinde) (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007); Lokman Yılmaz, Münavi’nin Süyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadir’in Altıncı Cildi Örneği), (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007); Mustafa Gümüş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadîr’in İkinci Cildi Özelinde) (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007); Nasseruddin Mazhari, Münâvî’nin Süyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadîr’in Birinci Cildi Özelinde), (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010).

36 Yök Tez veri tabanında yapılan taramada bu çalışmanın ٥. cildiyle ilgili bir teze ulaşamadık.

37 Ġumârî, el-Muġîr, 298.

38 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 8. Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî el-Haddâdî, Feyżü’l-ḳadîr (Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyetü’l-Kübrâ, 1937), 1/25; Nâsiruddîn el-Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh (b.y.: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts), 4; Ġumârî, el-Muġîr, 55, No: 3. Nehşel b. Saîd’in ed-Dahhâk’tan aktardığı bu rivayet, Nehşel’in zayıf ve yalancı olduğu yöndeki ithamları; ayrıca Dahhâk’ın İbn Abbâs’la görüşmemiş olmasından dolayı mevzu olduğu ifade edilmiştir. Bk. Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellâh İsmâîl es-San‘ânî, et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, thk. Muhaammed İshak Muhammed İbrâhîm (Riyad: Mektebetu Dâri’s-Selâm, 2011), 1/201.

39 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 10; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/80; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh, 9; Ġumârî, el-Muġîr, 58 No: 7. Rivayetin sıhhat durumuyla alakalı ayrıntılı bilgi için bk. Mazhari, Münâvî’nin Süyûtî’ye İtirazları (Feyzu’l-Kadîr’in Birinci Cildi Özelinde), 20-21. Münâvî, Elbânî ve Ġumârî bu rivayetin mevzu olduğuna hükmetmişlerdir.

40 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 10; Rivayetin garib ve mevzu olduğuna dair farklı hükümler için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/86; Ġumârî, el-Muġîr, 58, No: 8; Mazhari, Münâvî’nin Süyûtî’ye İtirazları, 21. Elbânî’ye göre de bu rivayet mevzudur. Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 9.

41 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 17; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/149; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 22. Farklı kaynaklarda yer alan bu rivayetin senedinde yalancı ravilerin bulunduğuna dair ayrıntılı bilgi için bk. Elbânî, Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe ve’l-mevżûʿa (Riyad: Dâru’l-Meârif, 1992), 4/460. Ġumârî ise el-Muġîr’de bu rivayete yer vermemiştir.

42 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 20; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/178; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 26. Bu rivayetin senedinde yer alan el-Alâ b. Amr, Yahyâ b. Yezîd’ten rivayeti aktarırken ferd kalmıştır. Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, thk. Târık b. İvedillâh b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî (Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.), 5/369. el-Alâ b. Amr’ın metruk ve yalancı olduğuna dair bilgi için bk. San‘ânî, et-Tenvîr, 1/75. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Bk. Elbânî, Silsile, 1/293.

43 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 20. Ġumârî rivayetin mevzu olduğunu ifade ederken (Ġumârî, el-Muġîr, 67 no: 22.) senette müdellis bir ravi olan Bakiyye yer aldığından, Elbânî tarafından rivayetin son derece zayıf olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî, Silsile, 1/288.

44 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 24; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/215. Rivayetin senedinde bulunan Muhammed b. Kāsım el-Ezdî, Ahmed b. Hanbel ve Taberânî tarafından yalancılıkla itham edilmiştir. San‘ânî, et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 1/455. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 35.

45 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/215.

46 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 29. Münâvî, rivayetin isnadının zayıf olduğunu söylemiştir. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/253. Saîd b. Meysere’nin Enes kanalıyla merfu olarak aktardığı senedin mevzu olduğunu ifade eden Elbânî rivayetin mevzu olduğu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 45. Ancak bu rivayet İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inde farkı bir senedle (يُنَادُونَ فِي الْأَسْوَاقِ) ilavesiyle birlikte yer almıştır. Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Kûfî, el-Muṣannef, thk. Kemal Yusuf el-Hut (Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1988), 1/466.

47 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 31; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/270; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 50; Ġumârî, el-Muġîr, 75 No: 34. Elbânî ve Ġumârî tarafından bu rivayetin mevzu olduğuna hükmedilmiştir.

48 Senedinde yer alan Ebû Yahyâ’nın zayıf olmasından dolayı Buhârî tarafından zayıf görülen bu rivayetin (Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî, el-Edebü’l-müfred, thk. Muhammed Fuad Abdülbâki (Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1989), 120), Ġumârî tarafından mevkuf olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 74 No: 33. Elbânî de rivayetin zayıf ve münker olduğu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 14/1075.

49 Rivayetin senedinde Allân el-Kerhî gibi yalancılıkla itham edilen ve yalancı olduğu ifade edilen raviler bulunduğuna dair bk. San‘ânî, et-Tenvîr, 1/587. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 57; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/293. Ġumârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de bulunan mevzu rivayetler içerisinde bu rivayete yer vermemiştir.

50 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 36; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/315; Elbânî, Ebû Hüreyre’den sadece bu lafızla aktarılan rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 61. Ancak bu rivayetin benzerleri, yakın lafızlarla pek çok hadis kaynağında sahih senedlerle yer almıştır. Örneğin Buhârî’de yer alan hadisin metni şu şekildedir: (فَإِذَا تَثَاءَبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَرُدَّهُ مَا اسْتَطَاعَ، فَإِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا تَثَاءَبَ ضَحِكَ مِنْهُ الشَّيْطَانُ) “Sizden biriniz esnediği zaman, imkanlar ölçüsünde esnemesine engel olmaya çalışsın. Zira kişi esnediğinde, şeytan bu davranışından dolayı ona güler.” Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr (b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001), “Edeb”, 128 (No:6226). Benzer lafızlarla aktarılan rivayetler için ayrıca bk. Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, es-Sünen, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid (Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.), “Edeb”, 96 (No:5028), 4 Cilt; Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, thk. İbrahim Utve (Mısır: Şeriketu Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî, 1975), “Edeb”, 7 (No: 2746).

51 Metruk ve münkeru’l-hadis olan Haccâc b. Süleymân’ın rivayetlerinden olduğu için Ġumârî tarafından tenkid edilmiş, doğrusu ise bu rivayetin Süfyân-i Sevrî’nin sözü olmasıdır. Bk. Ġumârî, el-Muġîr, 78 No: 39. San‘ânî, İbn Cevzî’nin bu rivayeti sahih görmediğini ifade etmiştir. Bk. San‘ânî, et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 1/626. Elbânî, Ukbe b. Âmir’den bu lafızlarla aktarılan rivayetin zayıf olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 4/135.

52 Kalbi yumuşar, merhameti artar, ibadetlerden haz alır ve duyguları gözlerini nemlendirir.

53 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 41; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/333; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 67. Elbânî ve Ġumârî bu rivayetin mevzu olduğuna hükmetmişlerdir. Rivayetin senedinde vaddâ iki ravi olan İbn Semân ile Ebû Saîd el-Adevî yer aldığına dair bk. Ġumârî, el-Muġîr, 80 No: 42.

54 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 41; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/333; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 67. Buhârî’ye göre rivayetin senedinde yer alan Nâfi b. el-Hâris’in hadisi sahih değildir. Bk. San‘ânî, et-Tenvîr, 2/30. Rivayetin diğer senedlerinde yer alan ve yalancılıkla itham edilen ravilere dair ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Elbânî, Silsile, 4/126.

55 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 52. Farklı senedlerle aktarılan bu rivayetin, Elbânî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 83. Hadis metninin sahih olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/399.

56 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 61; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/458; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 106. Bezî Ebû Halîl, Hişâm b. Urve’den aktarırken ferd kalmıştır. Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 5/163. Beyhakî’nin münker gördüğü bu rivayet Hakîm, İbnu’l-Cevzî ve Elbânî tarafından mevzu görülmüştür. Bk. Elbânî, Silsile, 1/223.

5757 Kalbi yumuşar, merhameti artar, ibadetlerden haz alır ve duyguları gözlerini nemlendirir.

58 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 62; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/466. Elbânî rivayetin zayıf olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 4/30. Heysemî tarafından son derece zayıf görülen bu rivayete İbnu’l-Cevzî’nin el-Mevzuât’ında yer verildiğine dair bilgi için bk. San‘ânî, et-Tenvîr, 2/261.

59 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 65; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/481. İbnu’l-Cevzî ve İbn Hibbân’ın da bu rivayeti mevzu gördüklerine dair bilgi için bk. Ġumârî, el-Muġîr, 91 No: 64. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 115; Elbânî, Silsile, 6/269.

60 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 66; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/498. Elbâni bu rivayetin batıl ve mevzu olduğuna hükmetmiştir. Rivayetin diğer tarikleriyle ilgili eleştirileri için bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 119; Elbânî, Silsile, 6/284.

61 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 69; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/52. Rivayet hem Elbânî hem de Ġumârî tarafıdan mevzu kabul edilmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 124. Rivayetin bizzat Süyûtî’nin diğer bir eseri olan el-Mevzuât’ta yer aldığına dair bilgi için bk. Ġumârî, el-Muġîr, 96 No: 70.

62 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 72; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/542. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 129. Metni yaygın olan bu rivayetin diğer tariklerinin sıhhatine dair ayrıntılı değerlendirmeler için bk. Elbânî, Silsile, 1/601.

63 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 75; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 1/561. Süyûtî bu rivayeti el-Hekîm (الحكيم) kanalıyla Beyhakî’ye nispet etmiştir. Bk. Süyûtî, el-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 75. Hâşimî ise sehven bunu Hâkim’e atfetmiştir. Beyhakī, rivayyetin senedinin zayıf olduğunu beyan etmiştir. Ahmed b. Hüseyn el-Beyhakī, Şu‘abü’l-îmân, thk. Abdülali Abdülhamid (Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003), 3/509. Elbânî ise rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 134; Elbânî, Silsile, 4/88.

64 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 78; Ġumârî, rivayetin batıl olduğunu aktarırken (Ġumârî, el-Muġîr, 102 No: 80) Elbânî ise son derece zayıf olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 14/1131.

65 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 88. Rivayete dair ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Gümüş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 44. Rivayetin senedinde kendisiyle ihticac edilmeyen Haccâc b. Hücra yer aldığından İbnü’l-Cevzî ve Zeylaî’nin sahih görmediği bu rivayet, Dârekutnî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/93. Elbânî’nin rivayeti mevzu gördüğüne dair ayrıca bk. Elbânî, Silsile, 6/199.

66 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 96. Rivayetin ferd olduğu ve senedinde yer alan ravilerden Ahmed b. Îsâ Ebû Tâhir el-Alevî’nin yalancılı bir kişi olduğu yönündeki tenkidlere dair ayrıntılı bilgi için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/149; Elbânî rivayetin mevzu olduğunu belirtmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 165; Gümüş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 45.

67 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 103; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/194. Yetim başının okşanmasıyla ilgili farklı lafızlarla rivayetler aktarılmış olsa da (Bk. Ebu Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî, Müsned, thk. Şuayb Arnaût vd. (by.: Müessesetü’r-Risâle, 2001), 13/22) Elbânî bu lafızlarla aktarılan rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 183.

68 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 105. Metruk bir ravi olduğu ifade edilen (Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/209) Amr b. el-Husayn’in naklinde ferd kaldığı bu rivayetin (Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 8/156) Elbânî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 223.

69 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 132; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/411. Gümüş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 67. Ġumârî, senedinde yalancı ravi bulunduğundan dolayı rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 114, No: 101. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Silsile, 6/538.

70 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 121. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh,٢٠٧. Hâşimî bu rivayeti Hâkim en-Nisâbûrî’ye atfetmiştir. Ancak rivayet Beyhakī’de geçmektedir. Beyhakî, Şu‘abü’l-îmân, 10/165. Süyûtî de rivayeti Beyhakī’ye dayandırmıştır. Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 121. Rivayetin senedinde yalancılıkla itham edilen Muhammed b. Yunus el-Kerîmî yer almaktadır. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/325. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu aktarmıştır. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 207.

71 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 135. Rivayetin senedinde yer alan Mucâşi’ b. Ömer’in yalancı olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/437. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 7/157.

72 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 140; Ġumârî’ye göre bu rivayet mevzudur. Ġumârî, el-Muġîr,115 No: 103. Rivayetin senedinde yer alan Süleymân b. Dâvûd el-Yemânî’nin metruk olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/469. Elbânî rivayetin son derece zayıf olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 1/569.

73 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 148; Gümüş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 81. Yahyâ b. Bekir Malik’ten bu rivayeti aktarma hususunda ferd kalmıştır. (Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 1/38) Muhammed b. Selâm el-Mısrî’nin Yahyâ b. Bekîr’den mevzu rivayetler aktardığına dair bilgi için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/526. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 2/324.

74 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 153; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 2/559; Gümüş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 85; Ġumârî’ye göre sahih sünnet emeli yerdiğinden dolayı bu haber mevzudur. Bk. Ġumârî, el-Muġîr,118 No: 108. Hatîb el-Bağdâdî’ye göre bu rivayet bu isnadla batıldır. San‘ânî, et-Tenvîr, 4/167. Elbânî’ye göre de rivayet mevzudur. Elbânî, Silsile, 7/202.

75 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 156; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/8; Çite, Münâvî’nin Feyzu’l-Kadîr Adlı Eserinde Süyûtî’ye İtirazları, 90, 92. Rivayetin senedinde haber uyduran Abbâs b. Bekâr ed-Dâbbî bulunduğundan müellifin kendisi (Süyûtî) tarafından da rivayetin mevzu olduğuna dair bk. Ġumârî, el-Muġîr, 119 No: 111. Rivayetin senedinde hadis uyduran Muhammed b. Zekeriyyâ el-Alâî bulunduğundan anlam sahih olmakla birlikte rivayet sahih değildir. San‘ânî, et-Tenvîr, 4/207. Rivayet Elbânî tarafından da mevzu görülmüştür. Elbânî, Silsile, 7/213.

76 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 175. Amr b. Cemî’ rivayeti İbn Cüreyc’den aktarırken ferd kalmıştır. Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 7/138. Rivayetin sahih bir senedle aktarılmadığına dair bilgi için ayrıca Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/130. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 1/270.

77 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/138. Ġumârî, rivayetin senedinde bulunan İbrâhîm b. Hüdbe’nin meşhur bir kişi olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 139 No: 114. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 3/88.

78 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/243. Rivayetin isnadında yalancı bir ravi olan Cüveybir yer aldığından ayrıca hem Hz. Peygamber hem onun emriyle ashâbı hanımlarını boşadığından Ġumârî tarafından sahih görülmemiştir. Bk. Ġumârî, el-Muġîr, 139 No: 130. Rivayet Elbânî’ye göre de mevzudur. Elbânî, Silsile, 1/278.

79 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 201; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/260. Elbânî bu rivayete zayıf hükmünü vermiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 2467. Muhammed b. Bişr rivayeti aktarırken ferd kalmıştır. Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 5/186. Elbânî’ye göre b rivayet mevzudur. Rivayetin senedinde yalancı ravi bulunduğuna dair ayrıntılı bilgi için bk. Elbânî, Silsile, 3/85.

80 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 203; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/278. Rivayetin senedinde Yahyâ b. Şebîb yer aldığından rivayet Elbâni tarafından mevzu görülmüştür. Elbânî, Silsile, 5/426; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh, ٣٦٨.

81 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 206; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/288. İbn Hibbân’ın hadisin aslının olmadığına dair görüşü için bk. Ġumârî, el-Muġîr, 144 No: 137. Elbânî göre bu rivayet mevzudur. Elbânî, Silsile, 2/55.

82 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 218; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/344. Rivayetin mevzu olduğuna dair bk. Ġumârî, el-Muġîr, 148 No: 143. Rivayetin sahih olmadığına dair ayrıntılı bilgi için bk. San‘ânî, et-Tenvîr, 5/260. Elbânî’ye göre de bu rivayet batıldır. Elbânî, Silsile, 7/336.

83 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 228; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 403. Beyhakī’de geçen (Beyhakî, Şu‘abü’l-îmân, 11/132) bu rivayet için Hâşimî, Hâkim en-Nisâbûrî’yi kaynak göstermiştir. Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 228. Bu lafızlarla aktarılan rivayet Elbânî tarafından mevzu kabul edilmiştir. Elbânî, Silsile, 1/357. Bu lafızların da yer aldığı başka rivayetler bulunmakla birlikte onlar da zayıf görülmüştür. Örneğin bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/394; San‘ânî, et-Tenvîr, 5/374.

84 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 229; Elbânî’ye göre bu rivayet mevzudur. Elbânî, Silsile, 2/19. Senedinde yalancı raviler bulunduğundan dolayı Ġumârî tarafından da mevzu kabul edilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 156 No: 159.

85 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/405. Hacamat ile ilgili sahih hadisler bulunmakla birlikte söz konusu sened ve lafızlarla aktarılan rivayet Elbânî tarafından mevzu kabul edilmiştir. Bk. Elbânî, Silsile, 8/12.

86 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 239; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/444. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 418.

87 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 241; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/454. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu aktarmıştır. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 420.

88 Münâvî, haberin batıl olduğunu ifade etmiştir. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/462. Kuddâî’nin Müsned’inde geçen bu rivayette yer alan (وخِيارُ عُلَمائِها رُحَماؤها) lafzı yerine (وَخِيَارُ عُلَمَائِهَا حُلَمَاؤُهَا) şeklindedir. Bk. Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca’fer b. Ali el-Kuddâî el-Mısrî, Müsnedü’ş-Şihâb, thk. Hamdi b. Abdilmecîd es-Silefî (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986), 2/241. Rivayetin senedinde yer alan Ahmed b. Hâlid el-Kureşî’nin asılsız haber aktardığına dair ayrıntılı bilgi için bk. Ġumârî, el-Muġîr, 160 No: 167. Elbânî de rivayetin asılsız olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 1/543.

89 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/496. Bu lafızlarla aktarılan rivayet Elbânî tarafından mevzu görülmüştür. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 428. Söz konusu rivayet (خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِأَهْلِهِ، وَإِذَا مَاتَ صَاحِبُكُمْ فَدَعُوهُ) vb. lafızlarla aktarılmıştır. Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl ed-Dârimî, Sünen, thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî (Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000), 3/1451; Tirmizî, “Menâkib”, 133 (No: 3895).

90 Rivayette yer alan ravi Nuaym b. Sâlim’in hadis uydurduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/499. Ġumârî, Hüzeyfe tarafından da aktarılan her iki rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 163 No:170. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 2/1.

91 Elbânî rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 430. Münâvî ise rivayetin sıhhati konusunda herhangi bir açıklamada bulunmamıştır. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/500. Ġumârî eserinde bu rivayete yer vermemiştir.

92 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/559; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 446. Birkaç yönüyle ferd olan bu rivayet, (Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 7/226) Elbânî tarafından mevzu kabul edilmiştir. Elbânî, Silsile, 8/115.

93 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 263. Ġumârî, tarafından mevzu olduğu ifade edilen bu rivayet (Ġumârî, el-Muġîr, 178 No: 194), Elbânî tarafından sahih kabul edilmiştir. Elbânî, Nâsiruddîn, Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ṣ-ṣaḥîḥa (b.y.: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.), 1/644.

94 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/567. Ebû Hüreyre’ye isnad edilen rivayetin senedinde Amr b. Abdilğaffâr yer aldığından Elbânî’ye göre mevzudur. Ancak Ebû Zer’den mevkuf olarak aktarılan tarikin sahih olduğu hususu da Elbânî tarafından aktarılmıştır. Elbânî, Silsile, 8/117.

95 Hâlid b. Yezîd el-Umerî, rivayeti aktarırken ferd kalmıştır. Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 6/234. Hâlid b. Yezîd el-Umerî’nin yalancı olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 3/568. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu beyan etmiştir. Elbânî, Silsile, 14/405.

96 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 270; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/16. Rivayetin isnadında Bişr b. İbrâhîm yer aldığından dolayı Elbânî tarafında mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî, Silsile, 8/127.

97 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/17. Rivayetin isnadında yer alan Bişr b. İbrâhîm el-Ensârî vaddâ’ olduğundan Ġumârî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 183 No: 201. Elbâni’ye göre de rivayet mevzudur. Elbânî, Silsile, 1/707.

98 Rivayetin senedinde yer alan Muhammed b. Ziyâd el-Yeşkurî el-Meymûnî’nin yalancı olduğuna dair ayrıntılı bilgi için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/29. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 4/253. Rivayetin değerlendirilmesine dair ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Keleş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 55.

99 Rivayetin senedinde yalancılıkla itham edilen ravi bilgisi için bk. Münâvî, aCâmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 459.

100 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/76. Ġumârî, rivayetin anlamsız olduğu, gafil ve ahmaklar tarafından uydurulduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 198 No: 221. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 472.

101 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 283. Ġumârî, hadis talibinin mevzu olduğunda şüphe etmediği bir rivayet olduğunu ifade etmiş ve mevzu olmasının sebebine yer vermemiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 201 No: 224. Elbânî ise rivayetin zayıf olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 470.

102 Senedinde itham edilen raviler bulunduğundan dolayı Ġumârî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 20٢ No: 227. Senedinde yalancılıkla itham edilen Muhammed b. Yusuf el-Kudemî yer aldığından Elbânî tarafında da mevzu kabul edilmiştir. Elbânî, Silsile, 8/172.

103 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/146. Elbânî, hadisin mevzu olduğu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 492. Rivayetin değerlendirmesine dair ayrıntılı bilgi için bk. Elbânî, Silsile, 8/213.

104 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/153. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 495.

105 İbn Hibbân, rivayetin senedinde yer alan Saîd b. Meysera’nın mevzu nakillerde bulunduğunu ifade etmiştir. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/241; Elbânî, Silsile, 8/287. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 520.

106 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/258; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 526. Ġumârî, bu rivayetin kussasların uydurması olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 223 No: 270. Elbânî de senedinde Osmân b. Abdillah el-Kureşî bulunduğundan dolayı rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 8/285.

107 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 323; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/261. Elbânî, bu lafızlarla aktarılan rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 527. Benzer olan (إذا دخل الضيف على قوم دخل برزقه، وإذا خرج خرج بمغفرة ذنوبهم) lafızlarıyla aktarılan rivayetin ise zayıf olduğunu söylemiştir. Bk. Elbânî, Silsile, 6/62.

108 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/268. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 530. Muhammed b. Temîm es-Sa’dî rivayetin senedinde yer aldığından Ġumârî’ye göre de mevzudur. Ġumârî, el-Muġîr, 226 No: 277.

109 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/274; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 532. Elbânî, senedinde Ubeyde b. Hisân yer aldığından dolayı rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 5/252.

110 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/276; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 532. Ġumârî, rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 227 No: 282. Elbânî, senedinde İbn Mûsâ yer aldığından mevzu olduğunda hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 8/296.

111 Ġumârî, senedinde hadis uyduran ravi bulunduğundan dolayı rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 230 No: 289. Senedinde yalancılıkla itham edilen Amr b. Cemî’ yer almaktadır. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/299. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 8/311.

112 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/306; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 540. Ġumârî, rivayetin israiliyattan olduğunu ve uydurma olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 231 No: 293. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 2/113.

113 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 342; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/344. Elbânî, rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 551. Ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Elbânî, Silsile, 8/379. Anlam açısında yakın lafızla aktarılan sahih hadisler için bk. Müslim, “el-Bir ve’s-Sıla”, 2607; Tirmizî, “el-Bir ve’s-Sıla”, 45.

114 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/346; Elbânî, bu rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 552.

115 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/354. Elbânî, rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 554.

116 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 349. Senedinde mechul olan Hasen b. Amr el-Kaysî yer almaktadır. Rivayet Elbânî tarafından zayıf görülmüştür. Elbânî, Silsile, 8/399. Ġumârî bu rivayetin asılsız olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 236 No: 307.

117 Senedinde yalancılıkla itham edilen Hasen b. Ziyâd el-Lü’lüî yer almaktadır. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/372. Elbâni rivayetin mevzu olduğunu aktarmıştır. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 560. Ġumârî, rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 237 No: 309.

118 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 355; Ġumârî, rivayetin batıl olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 270 No: 317. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu aktarmıştır. Elbânî, Silsile, 1/695.

119 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/460. Rivayet Elbânî tarafından mevzu görülmüştür. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 586.

120 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 375. Ġumârî, hem senedinde tenkid edilen ravilerin bulunması hem de vakıya uygun düşmemesi itibariyle bu rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 249 No: 338. Eşcaî, Süfyân es-Sevrî’den rivayeti aktarırken ferd kalmıştır. Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiya, (Mısır: es-Seâde, 1974),1/19. Elbânî, rivayetin zayıf olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 589.

121 Senedinde yalancılıkla itham edilen Muhammed b. Abirrahman b. Gazvân yer almaktadır. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/544. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Silsile, 2/99.

122 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 4/54. Ġumârî, senedinde yalancı raviler yer aldığından mevzu olduğuna hükmetmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 255 No: 349. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 605. Rivayet hakkında daha fazla değerlendirme için bk. Keleş, Münâvî’nin Suyûtî’ye İtirazları, 37.

123 Senedine yalancılıkla itham edilmiş Ebû Bekir eş-Şâfiî yer almaktadır. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/44. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna ükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 611.

124 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 406. Senedinde hadis uyduran ravi bulunduğunda dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/89. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe, 2/305.

125 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 415. Rivayetin senedinde yalancı bir ravi olan Ebû Bekir el-Hüzelî yer aldığından Ġumârî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Bk. Ġumârî, el-Muġîr, 261 No: 367. Elbânî ise zayıf hükmünü vermiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 637.

126 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 421; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/161. Elbânî’ye göre senedinde Yezîd b. Iyâz yer aldığından mevzu olmakla birlikte (Elbânî, Silsile, 9/225) benzer lafızlarla sahih tariklerden de aktarılmıştır. Örneğin bk. Müslim, “Tahhâre”, 249.

127 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 422; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/165. Senedinde yalancı bir ravi olan el-Haşşâb yer aldığından Elbânî tarafından mevzu kabul edilmiştir.

128 Senedinde yer alan Ömer b. Râşid’in yalancılıkla itham edildiğine dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/287. Senedinde Ahmed b. Dâvûd el-Harrânî yer aldığından Ġumârî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 266 No: 377. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 682.

129 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 450; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/291. Hâlid b. Yezîd el-Kasrî, Ebî Ravk’tan hadisi aktarma hususunda ferd kalmıştır. Bk. Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 8/151. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 3/585.

130 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 457; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/321. Elbânî’ye göre bu rivayet mevzudur. Bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 697.

131 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/364. Ġumârî rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 270 No: 386. Elbânî de senedinde yer alan ravilerden dolayı rivayetin asılsız olduğunu söylemiştir. Elbânî, Silsile, 1/715.

132 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 456. Uzun bir rivayetin baş kısmını oluşturan bu metnin senedinde yer alan Abdülazîz b. Yahyâ el-Medinî’nin hadis uydurduğundan Münâvî’ye göre Süyûtî’nin bu hadisi eserine almaması gerekirdir. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/364. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 9/363.

133 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 4469. Rivayetin senedinde yer alan ravilerden Hasîb b. Cahder ve el-Hasen b. Dînâr’ın yalancılıkla itham edildiğine dair ayrıntılı bilgi için bk. Elbânî, Silsile, 1/559. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/382. San‘ânî, et-Tenvîr, 9/274.

134 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 471. Senedinde metruk olan Süleymân b. Seleme yer almaktadır. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/390. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 713.

135 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 474. Senedinde yalancılıkla itham edilen Abdullah b. Muhammed b. el-Muġîra yer aldığından Ġumârî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 272 No: 393. Elbânî ise rivayetin zayıf olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 3/154.

136 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 477. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/414. Elbânî senedinde yer alan İsmâîl b. Yahyâ et-Teymî’nin yalancı olmasından dolayı rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 9/408.

137 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 481. Senedinde yalancı olan Dâvûd el-A’mâ yer almaktadır. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/435. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 13/1128.

138 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 482. Abdulküddûs, Hasen’den ondan da oğlu rivayeti aktarırken ferd kalmıştır. Kuddâî, Müsnedü’ş-Şihâb, 2/7. Her iki ravinin de zayıf olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/442. Elbânî de Abdülkuddûs’un yalancı olmasından dolayı rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 2/78.

139 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 483; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/444. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 731.

140 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 484. Hadisin asılsız ve metruk olduğuna dair İbn Ady ve Dârekutnî’nin kanaati için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/450. Elbânî de rivayete mevzu hükmünü vermiştir. Bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 731.

141 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 485. Rivayetin senedinde yer alan Hişâm’ın metruk olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/457. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 1/495.

142 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 491. Metruk bir ravi olan Süleymân b. Seleme yer aldığına dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/482; San‘ânî, et-Tenvîr, 9/473. Elbânî’nin rivayetin mevzu olduğuna hükmettiğine dair bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 747.

143 Senedinde yalancı olan Ebu Dâvûd el-A’mâ yer aldığından rivayet mevzudur. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 5/492. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 6/123.

144 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 501. Senedinde mechul bir ravi olan Sâbit b. Yezîd yer almaktadır. Ġumârî rivayetin mevkuf olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 276 No: 403. Elbânî ise rivayeti son derece zayıf olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 2/153.

145 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/8; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 765. Muḫtâr’da Enes şeklinde kaynak gösterilen bu rivayet Hatîb el-Bağdâdî’ye nispet edilerek aktarılmıştır. Bk. Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 502. Rivayetin senedinde Harrâş b. Abdillah yer aldığından Elbânî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Elbânî, Silsile, 10/23.

146 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/28. Senedinde yer alan Münzîr b. Ziyâd’tan dolayı Elbânî rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Silsile, 4/294.

147 Senedinde yer alan Amr b. Eyyûb’un mecruh olduğuna dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/48. Elbânî’nin mevzu olduğuna hükmettiğine dair bk. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 777.

148 Rivayetin senedinde yer alan Ebû Usme’nin cerh edildiğine dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/54. Ebû Usme, yalancılıkla meşhur olan Nûh b. Ebî Meryem olduğuna dolayısıyla rivayetinin mevzu olduğu hakkında bk. Elbânî, Silsile, 4/294.

149 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/83. Senedinde yer alan Nuaym b. Mûri’ten dolayı rivayet Elbânî tarfından mevzu kabul edilmiştir. Elbânî, Silsile, 10/63.

150 Hâlid b. Necîh, İbn Lehî’a’den rivayeti aktarırken ferd kalmışıtır. Taberânî, el-Muʿcemü’l-evsaṭ, 1/56. Halîd b. Necîh’in yalancılıkla itham edildiğine dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/90. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 10/68.

151 Senedinde yer alan İsmâîl b. Yahyâ et-Temîmî yalancı olduğundan Ġumârî tarafından rivayet mevzu kabul edilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 282 No: 420. Münâvî ve Elbânî tarafından da mevzu kabul edilmiştir. Bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/103; Elbânî, Silsile, 10/80.

152 Rivayetin senedinde yer alan Amr yalancılıkla itham edilmiştir. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/141. Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 808; Elbânî, Silsile, 1/127.

153 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/142. Elbânî, rivayetin senedinde yer alan Kāsım b. İbrâhîm el-Meletî’nin yalancı olduğunu dolayısıyla rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 808; Elbânî, Silsile, 2/155.

154 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 538; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/197; Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 832. Rivayetinde yer alan Ahmed b. Ömer el-Yemâmî yalancı olduğundan Ġumârî tarafından rivayetin mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 286 No: 429. Elbânî ise senedin zayıf olduğunu söylemiştir. Elbânî, Silsile, 1/457.

155 Senedinde yer alan ravilerin cerh edildiğine dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/204. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 830.

156 Münâvî rivayetin senedinde tanımadığı kişilerin bulunduğunu ifade etmiştir. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/205. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 835.

157 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 541. Rivayetin senedinin batıl olduğuna dair değerlendirmeler için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/216. Elbânî’ye göre pek çok sebepten dolayı rivayet mevzudur. Bk. Elbânî, Silsile, 2/238. Sendedinde yer alan Ca’fer b. Nasr yalancılıkla itham edildiğinden dolayı Ġumârî tarafından mevzu olduğuna hükmedilmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 288 No: 434.

158 Rivayetin senedinde yer alan ravilerin eleştirisine dair ayrıntılı bilgi için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/237; Elbânî, Silsile, 6/237. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 848.

159 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/238. Rivayetin senedinde yer alan Yahyâ b. el-Alâ el-Bâcilî’nin yalancı ve hadis uyduran bir ravi olduğuna dair bk. San‘ânî, et-Tenvîr, 10/425. Elbânî de rivayete mevzu hükmünü vermiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 848.

160 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/271. Elbânî rivayetin senedinde İbn Cibille yer aldığından dolayı mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Silsile, 10/207.

161 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/274. Rivayetin senedinde yalancılıkla itham edilen Muhammed b. el-Kâsım el-Ezdî yer almaktadır. San‘ânî, et-Tenvîr, 10/487. Elbânî de rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 856.

162 Ġumârî, rivayetin senedinde yalancı bir ravi olan Ebü’l-Buhterî Vehb b. Vehb el-Kādî yer aldığından mevzu olduğuna hükmetmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 292 No: 443.

163 Rivayetin senedlerinde yer alan ve yalancı olduklarından dolayı mecrûh olan ravilere dair ayrıntılı bilgi için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/294; Elbânî de rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 5/447, 11/373.

164 Ġumârî, rivayetin farklı tariklerinde yer alan vaddâ ravilerden dolayı mevzu olduğuna hükmetmiştir. el-Muġîr, 292 No: 444. Ancak Elbânî rivayetin zayıf olduğunu belirtmiştir. Elbânî, Silsile, 7/494.

165 Senedinde yer alan Kurra ve Kâsım b. Nasr es-Sâmirî’nin tenkid edildiğine dair bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/301. Elbânî rivayetin mevzu olduğunu söylemiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 864. Ġumârî, rivayette bulunan anlam bozukluğuna dikkatleri çekerek asılsız olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 293 No: 446.

166 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/317. Elbânî’ye göre bu lafızlarla aktarılan rivayet mevzudur. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 870. Rivayetin değerlendirilmesine dair ayrıntılı bilgi için ayrıca bk. Elbânî, Silsile, 5/349.

167 Ġumârî, Rivayetin mahfuz olmadığını ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 294 No: 448. Elbânî ise rivayetin son derece zayıf olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 10/280.

168 Senedinde yer alan ravilerin yalancılıkla itham edildiklerine dair bilgi için bk. Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/353. Elbânî de senedinde yer alan ve yalancılıkla itham edilen bazı ravilerin varlığından dolayı rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Silsile, 10/286. Ġumârî, farklı tariklerinde yer alan ravilerin yalanla itham edilmelerinden dolayı mevzu olduğunu söylemiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 294 No: 449.

169 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/363. Elbânî’ye göre senedi zayıf olmakla birlikte rivayetin metni peygamber kelamından ziyade İsrâîlî bilgiyi anımsatmaktadır. Elbânî, Silsile, 1/462. Dolayısıyla Elbâni’ye göre bu rivayet mevzudur. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 885.

170 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/376. Elbânî rivayetin mevzu olduğuna hükmetmiştir. Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 889.

171 Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/379. Ġumârî, her ne kadar anlamı doğru da olsa rivayetin mevzû olduğunu ifade etmiştir. Ġumârî, el-Muġîr, 296 No: 454. Elbânî bu rivayetin mevzu olduğunu ifade etmiştir. Elbânî, Silsile, 4/157.

172 Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, 501; 590; Münâvî, Feyżü’l-ḳadîr, 6/464; Elbânî, Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, 935.