ÇELİK, N. “Seyyid Hâmid B. El-Hâc Abdülfettâh El-Paluvî ve Kırâat İlmindeki Konumu” Diyanet İlmî Dergi 57 (2021): 725-748

Araştırma makalesi / Research article

orcid.org/0000-0002-3166-3830

nizamettin.celik@firat.edu.tr

ÖZ

Kur’ân-ı Kerîm’in nüzulünden itibaren Müslümanlar, onun okuyuş keyfiyeti üzerine yoğunlaşmışlardır. İlk dönemden itibaren bu bağlamda eğitim külliyeleri kurulmuştur. Osmanlı döneminde de Kur’ân ve âşere-takrîb eğitiminin verildiği kurumlar, dârulkurrâ olarak isimlendirilmekteydi. Bu dârulkurrâlar, Anadolu’nun belli merkezlerinde bulunmaktaydı. Bu merkezlerden biri de Elazığ’ın ilçesi Palu’da kurulmuştur. Osmanlı Dönemi’nde Palu’da âşere-takrîb eğitiminin verildiği dârulkurrânın varlığı, resmî kayıtlarca bilinmektedir. Bu dârulkurrâ, Palu Kalesi’nin Güneybatı yönünde yer alan Zeve Mahallesi’nde inşa edilmîştir. Dârulkurrânın baş müderrisliğine şeyhülkurrâ unvanıyla anılan Seyyid Hâmid b. el Hâc Abdülfettâh el-Paluvî atanmıştır. Seyyid Hâmid, eğitimini Tokat Hâtuniye Mederesesi’nde tamamlamış ve orada kırâat ilmînde adından söz ettirecek Zübtetü’l-irfân adlı ihtisas kitabını kaleme almıştır. Eserini 1173/1759 yılında tamamlayan Hâmid b. Abdulfettâh’ın dârulkurrânın inşası için Palu’ya geldiği bilinmektedir. Altı yılda tamamlandığı bilinen dârulkurrâda 1179/1765 yılında fiilen eğitime başlamıştır. Bu dârulkurrâ, Palu’nun sakinlerinden olan Seyyid Mustafa b. Seyyid Abdulbakî tarafından inşa edilmîştir.

Anahtar kelimeler: Kur’ân, Kırâat, Dârulkurrâ, Hâmid b. Abdulfettâh, Eğitim, Paluvî.

ABSTRACT

Muslims have focused on the quality of Holy Qur’an qiraah (Qur’an recitation) from the date of divine inspiration started. From the first period, educational complexes were established in this context. In the Ottoman period, the institutions where the Qur’an and ashera-approx education given were named as dârulqurrâ – dârulhuffaz (educational institutions of recitation - educational institutions of recitators). These dârulqurrâ were in certain centers of Anatolia. One of these centers was established in today’s Elazig province, Palu district. It is known by the official records that in the Ottoman Period, higher specialized education in the field of ashera-approx was given institutionally at dârulqurrâ in Palu. This dârulqurrâ was built about Zeve, located in the Southwest of the Palu fortress. Sayyid Hâmid bin al-Hajj Abdulfettâh al-Paluvî, who is known as şeyhulqurrâ (chief of qiraah science) was appointed as the chief professor of this dârulqurrâ. Sayyid Hâmid completed his education in Tokat, Hatuniye Madrasa (university) and wrote his specialization book named Zübtetü’l-İrfân (the essence of wisdom), which will be mentioned in the science of qiraah there. It is known that Hâmid bin Abdulfettâh, who completed his work in 1173/1759, came to Palu for the construction of the dârulqurrâ. He had started education in 1179/1765 at this dârulqurrâ, which is known to be completed in six years. This dârulqurrâ was built by Sayyid Mustafa bin Sayyid Abdulbâkî, one of Palu’s residents.

Keywords: Quran, Qiraah, Dârulqurrâ, Hâmid bin Abd al-Fattâh, Education, Paluvî.

SAYYID HAMID BIN EL-HAJJ Abdulfettâh EL-PALUVÎ AND HIS POSITION IN QIRAAH SCIENCE

SUMMARY

During the Ottoman period, dârulqurrâs (educational institutions of Qur’an qiraah) were found in many parts of Anatolia under different names such as, muallimhane (teacher institution), and mekteb (school). However, the first structures known as dârulqurrâ were the Fatih dârulqurrâ in Trabzon and the Abdullah Pasha and Hatuniyye dârulqurrâ in Tokat. Hâmid bin Abdulfettâh completed his education in Tokat Hatuniye Madrasa who is the subject of the article, and wrote his specialization book named Zubdetü’l-İrfân fi Vücûhi’l-Qur’an (the essence of wisdom in the qiraah of the Qur’an), which will make a name in the field of qiraah (Qur’an recitation). There was not much information about Sayyid Hâmid’s life after his education period. We were able to reach sufficient information about his scientific life after his education life in Harput sharia (Islamic law) Registries inventory number 38244-V, varak (official letter) 25-26.

The Sultan sent an edict to the dârulqurrâ built in Elazığ/Palu district, which included the appointment of Sayyid Hâmid and the provision of the necessary food for the maintenance of the institution. This edict consists of two varaks. In the first varak, Sultan Mustafa 3 informed Naibi Mevlana Muhyiddin who is the Kadi (Muslim judge) of Palu with the edict about Sayyid Hâmid bin Abdulfettâh with his authorization and privilege. The second varak is the command of the Sultan to the governor of Diyarbakır and the Kadi of Amid with the title of “Mucibince Ferman-i Âli” (in compliance with supreme edict ) on the provision of the dârulqurrâ, the appointment of Sayyid Hâmid as the chief professor and so on. It is revealed that the Sultan Mustafa 3 praised al-Paluvî in this edict and gave him authority and privileges because he addressed him with the titles of sayyid (descend from the Prophet Muhammad (saw), kudvetu’l-ulama (the leader of the scholars) and şeyhulqurrâ (chief of qiraah science).

It is clearly understood from the Sultan’s edict that Sayyid Hâmid was from Palu residents and from a well-known family and lived in Palu. Sayyid Hâmid received the title of şeyhulqurrâ after writing Zübdetü’l-İrfân. Dârulqurrâ was built in Palu in accordance with the title of şeyhulqurrâ and Paluvî was de facto head of this institution. Thus, the author, who completed his education life in Amasya, continued his scientific activities in Elazığ/Palu from then. Therefore, there is no information about where he lived and died. According to the information in the Sultan’s certificate dated 1181, it was understood that Hâmid bin Abdulfettâh had given education in the dârulqurrâ built in Elazig/Palu since 1179 and was appointed as the chief professor by the Sultan Mustafa 3 in 1181. The information that the education was de facto done in this dârulqurrâ corresponds to the time six years after Sayyid Hâmid wrote Zübde in Tokat. During this six-year period, Sayyid Hâmid, who came to Elazig from Tokat, built the Dârulqurrâ there with the undertaking of Sayyid Mustafa bin Sayyid Abdulbâkî, one of Palu’s prominent residents, and started education there. It is understood that Sayyid Hâmid teaches both tafsir (detailed meaning of the Qur’an) and qiraat-i seb’â and âsher (seven and ten famous accepted qiraats by Islamic authorities) in this dârulqurrâ.

According to what is understood from the Harput records dated 1181, It is revealed that Hâmid bin Abd al-Fattah continued his scientific activities in Elazığ/Palu after Tokat and went to Diyarbakır from time to time for book press. A foundation was established there for this dârulqurrâ established in Elazig / Palu. For the maintenance and subsistence of this foundation, the head professor has been allocated twenty four Ottoman coins per day, including the transfer of financial resources, Diyarbakır Sancak, Hani District, wheat prize tax. According to the expressions highlighted in the document, it is understood that he was both a scientific person who was respectfully remembered by the people of the region and a person who had an office and position holder in the eyes of Sultan.

We should state that the author’s name is Hâmid, although his nickname is Paluvî, he is famously known by some as Abd al-Fattah. However, Abd al-Fattah is the name of his father and was not referred to by this name either. As a result, there are many biographical works about Sayyid Hâmid’s life and book, written in different countries and introducing himself and his book. However, in the article, important information about the owner of Zübdetü’l-İrfân is presented that is not found in dozens of books. This study, which offers new information about Sayyid Hâmid and his educational activities, can contribute to the scientific life.

GİRİŞ

Osmanlı döneminde kırâat-ı seb’â ve âşere eğitiminin verildiği dârulkurrâlar, muallimhâne, mekteb gibi farklı isimler adı altında Anadolu’nun birçok yerinde bulunmaktaydı.1 Dârulkurrâ ismiyle ön plana çıkan ilk yapılar, Trabzon’daki Fatih Dârulkurrâsı ile Amasya’daki Abdullah Paşa ve Hatuniyye dârulkurrâlarıdır.2 Makalede konu edindiğimiz Seyyid Hâmid b. Abdulfettâh; âşere-takrîb eğitimini Tokat’ta tamamlamış ve kırâat alanında adından söz ettirecek Zübdetü’l-irfân adlı ihtisas kitabını yazmıştır. Müellif, eserinde Muhammed Emin et-Tokâdî’nin yanında okuduğunu ve eserini orada yazdığını belirtmiştir.3 Müellif hakkında bilgimiz bununla sınırlıdır. Dolayısıyla Tokat Hatuniyye Dârulkurrâsı’ndan mucaz olan Seyyid Hâmid’in bundan sonraki hayatıyla ilgili fazla bilgi bulunmamaktadır.

Harput Şer’iyye Sicilleri envanter no: 38244-V, Varak 25-26’da bulunan yeni resmi bilgiler neticesinde müellifin şeyhülkurrâ unvanını aldıktan sonraki ilmî hayatıyla ilgili yeterli bilgiye ulaşabildik. Bu belgeden açıkça anlaşılmaktadır ki, bu dârulkurrâlardan biri de Elazığ/Palu ilçesinde kurulmuştur. Belgede, bu dârulkurrâda eğitimin fiîli olarak yapıldığı bilgisi, Seyyid Hâmid’in kitabını Tokat’ta yazdıktan (1173) altı yıl sonraki zamana (1179) denk gelmektedir. Bu altı yıllık zaman sürecinde Tokat’tan Elazığ’a gelen Seyyid Hâmid, Palu’nun önde gelen sakinlerinden Seyyid Mustafa’nın inşa masraflarını üstlenmesiyle orada dârulkurrâyı inşa etmiş ve eğitime başlamıştır. Seyyid Hâmid, bu dârulkurrâda hem Kur’ân eğitimi hem de kırâat-ı seb’â ve ‘âşereyi okutmuştur.

Dârulkurrânın diğer müderrisleri hakkında bilgimiz olmamakla beraber kendisi baş müderris olarak görev yapmıştır; ancak bizzat Padişah tarafından onun baş müderris olarak atanmasından bu dârulkurrâda birçok müderrisin de ders verdiği anlaşılmaktadır. Belgede dârulkurrâda hem kırâat-ı seb’â ve âşere hem de ‘ulûmu’l-Kur’ân eğitiminin verildiğinin vurgulanması, burada çok boyutlu ihtisas düzeyinde bir eğitimin varlığını göstermektedir.4 Padişah 3. Mustafa’nın bölge idarecilerine gönderdiği beratta, el-Paluvî’nin verdiği eğitimle ilgili geçen bilgiler ışığında Palu’da verilen eğitimin devlet bazında ihtisas boyutlu olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, Osmanlı döneminde kırâat-ı seb’â ve âşere eğitiminin Anadolu’da çok yaygın olduğunu göstermektedir. Padişah beratında geçen bu ifadelerden anlaşıldığı gibi “Talabe-i ta’lîmi ‘ûlum-i Kur’ân-ı Âzimü’ş-Şân ve ta’lîmu vücûh-u seb’â ve âşere etmek için…” sık sık kırâat-ı seb’â ile âşere vurgusu yapılmaktadır.5 Arşivlerde Padişah’ın fermanıyla gelen resmî yazışmalarda Palu’da kırâat-ı seb’a ve âşere eğitimini iki yıldır veren Seyyid Hâmid el-Paluvî’ye ta’âmül gereği baş müderris olması hususunda izin ve atama beratı verilmîştir. Bu izin ve berata rağmen vazife karşılığını almada yaşadığı mağduriyet üzerine Paluvî; Padişaha arz-ı hâlde bulunmuştur. Bunun üzerine Padişah, yerel ve bölge idarecilerinden Seyyid Hâmid’in atama ve berat fermanına harfiyen uymalarını fermân-ı hümâyȗn ile istemiştir. Bu çalışmanın örgüsü; arşivlerde geçen bu bilgiler muvacehesinde şeyhülkurrâ müderris el-Paluvî’nin verdiği eğitimin mahiyetinin anlaşılması için fermanda vurgulanan kırâat-ı seb’â ve âşere mefhumuna kısaca değinerek el-Paluvî’nin hayatı, eseri ve dârulkurrâ çerçevesinde oluşturulacaktır. Ayrıca Palu’nun manevi tarihî ve vakıf kültürü de özetle tanıtılacaktır.

Kısaca makalede şu hususlar cevaplandırılacaktır:

• Seyyit Hâmid b. Abdulfettâh’ın nereli olduğu;
• Hayatının çocukluk ve yaşlılık evresini nerede geçirdiği;
• Padişah nezdindeki ilmî konumu;
• Farklı ilim dallarındaki ehliyeti;
• Kırâat ilmînde adından söz ettiren eserlerini ve bu ilmîn gelişmesi adına kurumsal faaliyetlerde bulunup bulunmadığı;
• Âşere-takrîb faaliyetleri;
• Seyyid Hâmid’in isminin Abdulfettâh olarak yanlış bilinmesi; isminin Hâmid mi Abdulfettâh mı olduğu ikilemi.

Seyyid Hâmid’in hayatı ve kitabına dair M. Atilla Akdemir’in bir doktora çalışması vardır; ayrıca farklı ülkelerde yazılmış, kendisini ve kitabını tanıtan birçok biyografik eser de bulunmaktadır. Ancak makalede Zübdetü’l-irfân sahibi hakkında ne doktora çalışmasında ne de onlarca kitapta bulunmayan önemli bilgiler sunulmaktadır. Seyyid Hâmid ve onun eğitim faaliyetleri hakkında yeni bilgiler sunan bu çalışma, ilim hayatına bir katkı sunabilir. Ayrıca müellifin eseri (üzerinde 1988 tarihli notlardan anlaşılmaktadır ki) İstanbul Haseki Eğitim Merkezi’nde âşere-takrîb eğitiminde ders kitabı olarak da okutulmuştur. Bu bağlamda kırâat-ı seb’â ve âşereye kısaca değinmek yerinde olacaktır.

1. KIRÂATI SEB’A VE ÂŞERE

Seyyid Hâmid; Palu’da kurulan dârulkurrâda seb’a ve âşere tarîkini okutmuştur.6 Bu iki kırâat tarikinden seb’a tariki, İmam Ebû Âmir’in (ö. 444) et-Teysîr’i ile İmam Şatibî Kāsım b. Fîrruh’un (ö. 590/1194) Hırzu’l-emânî’sini ihtiva etmektedir.7 Bu iki eser, Yedi Kırâat imamının ve râvîlerinin vecihlerini içermektedir.8 Kırâat-ı âşere ise Muhammed b. el-Cezerî’nin Tahbiru’t-Teysîr’i ile Durre isimli eserlerinde on kırâat imamının ve yirmi râvîsinin vecihlerini ihtiva eden okuyuş şeklidir.9 Seyyid Hâmid, Zübdetü’l-irfân’da özellikle İmam Şatıbî’nin Hırzu’l-emânî ve İmam Cezerî’nin (ö. 833) “Durre” isimli eserlerini esas alarak seb’a ve âşere tariklerini bir araya getirmiştir.10

1.1. Kırâatı Seb’â

Hicrî birinci asrın sonlarından başlamak üzere muttasıl-sahih rivâyetleri ve güvenilir kârîlerin okuyuşlarını esas alan farklı kırâat tasnifleri yapılmıştır. Bu ilmî yoğunlaşma, daha çok Hz. Osman’ın istinsah ettiği mushafların, gönderildiği merkezlerde olmuştur.11 Kırâat ilmîne dair te’lif edilen eserlerde, güvenilir kırâatların otuzu aştığını görmekteyiz. Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, el-Kırâat adlı eseri, otuz iki kırâatı içermiştir.12 Ahmed b. Cübeyr (ö. 258) Kitâbü’l-Hamse adlı eserinde her merkezden bir kırâatı seçerek beş kırâatı cem etmiştir. İsmâîl b. İshâk (ö. 282/895), Kitâbü’l-Kırâat adlı eserinde ise yedi kırâat imamının da içinde olduğu yirmi imamın kıratını toplamıştır. Taberî yirmiden fazla kırâat imamımın okuyuşunu el-Camî adlı eserinde bir araya getirmiştir.13

Ebû Bekir b. Mücâhid’e (ö. 324/936) gelinceye kadar bu minval üzere her âlim kendi içtihadı nispetinde kırâatları farklı sayılarla sınırlandırmıştır. Kırâatları yedi ile sınırlandırma düşüncesi ilk olarak İbn Mücâhid tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Kitâbu’s-Seb’a isimli eserinde meşhur yedi kırâat imamının (Nâfi’, İbn Kesîr, Ebû Amr, İbn Amr, Âsım, Hamza ve Kisaî’) okuyuşlarını bir araya getirmiş ve hem kırâatları sınırlandırmasının sebebini hem de makbul kırâatın şartlarını açıklamıştır.14 Birçok âlim İbn Mücâhid’in yedi sınırlaması üzerine kitap telif etmiştir. Mekkî b. Ebû Tâlib (ö. 437/1045), et-Tebṣıra fi’l-ḳırâʾâti’s-seb’;15 Osman b. Said ed-Danî (ö. 444/1053), Câmiu’l-beyân fî’l-Kırââti’s-seb’ ve et-Teysîr fî’l-Kırâati’s-seb’; adlı eserleri kaleme almışlardır. Kāsım b. Fîrruh eş-Şatibî de, ed-Dânî’nin, et-Teysîr adı kitabını Ḥırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî fi’l-kırâati’s-seb’i’ li’s-sebi’l-mesânî ismiyle manzum şekline çevirmiştir. Hirzu’l-emânî üzerine de birçok şerh yazılmıştır. Birkaçı şunlardır: Muhammed Şu‘le’nin (ö. 656/1258) Kenzü’l-meʿânî fî şerḥi Ḥırzi’l-emânî; Ebû Şâme’nin (ö. 665/1267), İbrâzü’l-meʿânî min Ḥırzi’l-emânî ve İbnü’l-Kāsıh’in (ö. 801/1399) Sirâcü’l-ḳāriʾi’l-mübtedî adlı eserleridir.

1.2. Kırâat-i Âşere

İbn Mücâhid’in eserinde kırâatleri yedi ile sınırlandırılması ve sonrasında yedi kırâat üzerine birçok eserin yazılması, yedi kırâat dışında sahih kırâat yoktur gibi yanlış anlaşılmaya sebebiyet veren bir algı oluşmaya başladı. Bunun üzerine Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Cezerî (ö. 833/1429), Ebû Âmir ed-Dânî’nin “et-Teysîr” adlı kitabına Ebû Ca’fer, Ya’kub ve Halefü’l-Aşir’in kırâatlerini de ekleyerek “Tahbîru’t-Teysîr’i” yazmıştır. Aynı zamanda el-Cezerî’nin on kırâatı içeren iki kitabı daha vardır: Bunlardan biri; “En-Neşr fi’l-ḳırâʾati’l-ʿaşr”, diğeri ise Tayyibetü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾati’l-ʿaşr, en-Neşr’in manzum hali olarak telif edilmîştir. Bu iki eser üzerine onlarca şerh yazılmıştır.16

2. EL-PALUVÎ’NİN HAYATI, ESERLERİ VE DÂRULKURRÂ

2.1. Hayatı

Seyyid Hâmid bugünkü Elazığ Palu ilçesinde doğmuştur. Eğitim dönemini Tokat’ta geçirmiştir. Hayatının çocukluk ve yaşlılık evresi ise Palu’da geçtiği için hakkında fazla bilgiye ulaşılamamıştır. Padişah nezdinde büyük bir mevkiye sahip olan Seyid Hâmid, başta Kırâat olmak üzere birçok ilim dalında temâyüz etmiştir. Kırâat ilmînde adından söz ettiren eserini yazınca bu ilmîn gelişmesi adına kurumsal faaliyetlerde bulunmuş ve bugünkü Elazığ Palu İlçesi’nde ‘âşere-takrîb dârulkurrâsını açmıştır. Seyyid Hâmid, geçmişin köklü ruhundan hareketle gelecek inşa etmenin en doğru yol ve yöntem olduğunu eserinin önsözünde ifade etmiş ve bu ilme kayıtsız kalanları kınamıştır.17 Zira geçmiş, geleceğin özüdür. Bundan ötürü geçmiş ile gelecek arasında sağlam bir bağlantı kuramayanlar, geleceklerini imar edemezler.

İsmi Hâmid, lakabı Paluvî olmasına rağmen Abdülfettâh olarak bilinmektedir. Araştırdığımız biyografik kitapların hiçbirinde Abdulfettâh ismi geçmemesine rağmen farklı çevrelerce öyle bilinmektedir. Nitekim Hilal ve Hanefiyye yayınları eserin tıpkıbasımı yapmalarına rağmen kapak ismini Abdülfettâh el-Paluvî şeklinde yazmışlardır. Aynı şekilde Diyanet İşleri Başkanlığı, “Tarihten Günümüze Kırâat İlmî” başlığı altında 16-18 Kasım 2012 İstanbul’da düzenlenen Uluslararası Kırâat Sempozyumu’nun açılış konuşmasında ismi Abdulfettâh Paluvî olarak zikredilmîştir.18 Hâlbuki Abdulfettâh onun babasıdır ve babasının ismiyle de meşhur olmamıştır.

Seyyid Hâmid b. Abdulfettâh el-Paluvî, hicrî 12; miladi 18. yüzyılda yaşamış el-Paluvî lakabıyla şöhret bulmuş Osmanlı âlimlerinden biridir. Harput Şer’iyye Sicili, Envanter no: 38244-V, Varak 25 nolu sicil defterinde geçen Padişah beratında kendisinden muhakkik ulemanın önderi (Kudvetu’l-Ülemâi’l-Muhakkikin) olarak bahsedilmîştir.

Belgede ismin başında “es-Seyyid” lakabına defaatle vurgu yapılması ehl-i beyt’ten geldiği ve “İbnü’l-Hac Abdulfettâh” hitabıyla babasının bölgede “Hacı” unvanıyla tanınan ve “Zîde îlmuhu” kaydıyla babasının ilim ehli olduğu anlaşılmaktadır.19 1915 yılında İstanbul’da Osmanlı Müellifleri adlı eserini telif eden Mehmet Tâhir Efendi, Paluvî hakkında şu bilgileri kaydetmiştir: “Diyarbekir vilâyetine bağlı (Palu) kasabalı Hâmid îbni el-Hac Abdülfettah Efendinin de Kırâat ilmînden “Zübdetü’l- İrfân” isminde Arapça matbu bir eseri vardır.”20 Bu eserde geçen bilgiler bağlamında Seyyid Hâmid’in Palulu olduğu sarahaten vurgulanmıştır. Ulaştığımız belgedeki resmi kayıtlarda Seyyid Hâmid’in Tokat’ta eğitim dönemini tamamladıktan sonraki ilmî hayatını Palu’da sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Hakkında fazla bilgi olmamasının temel sebebi de eğitim hayatından önce ve sonraki hayat devresini Palu’da geçirmesidir. Bu yüzden eseri tanınmış ama hayatı hakkında fazla bilgi aktarılmamıştır.

Teracim kitaplarında adına özel başlık açılmış ve Paluvî’nin ilmî kişiliği hakkında “en-Nahvî, el-luğevî, el-müfessir, el-mukri’, alimun bi’l-kırâat, min füdala-i Rûm” (Rum diyarının seçkinlerinden) şeklinde unvanlar geçmektedir.21 Seyyid Hâmid, birçok alanda temâyüz etmiş Tokat Müftüsü M. Emin Efendi’nin yanında tahsilini tamamlamıştır. Kendisi de sadece Kırâat alanında değil; nahiv, tefsir gibi alanlarda da ön plana çıkmıştır. Nitekim belgedeki bu ifadeden -talabe-i tâ’lîmi ûlum-i Kur’ân-ı Âzim’üş-Şân ve tâ’lîmu kırâat-ı seb’â ve âşere etmek için- anlaşıldığı üzere Seyyid Hâmid b. Abdulfettâh, dârulkurrâda hem Kur’ân ve ulûmu’l-Kur’ân dersleri hem de vücûh-u seb’â ve âşere eğitimi vermiştir.

Seyyid Hâmid, âşere-takrîb eğitimini, Hâtuniye Medresesi’nde birçok alanda temeyyüz etmiş Muhammed Emin Efendi’den; o da Yusuf Efendizade’den almıştır.22 el-Paluvî, âşere-takrîb tariklerini okuyup icazetini aldıktan sonra eserini kaleme almıştır.23 Paluvî, eserini yazdıktan sonra Tokat’ta kalmadığı anlaşılmaktadır. Belgede; vücȗh-u seb’â ve âşere talimi veren şeyhülkurrâ unvanıyla anılan Seyyid Hâmid el-Paluvî’nin günlük hizmet karşılığı yirmi dört akçe olarak belirlenmiştir. Ayrıca belgede Padişah onu; yöre ahalisinin medarı iftiharı, ulemâ ve sülahâdan olan ve vücûhat-i seb’a ve âşere icazetli olan şeyhu’l-kurrâ olarak taltif etmiştir.

Paluvî, Zübde’yi Tokat’ta 1173 yılında tamamlamıştır.24 Hicrî 1183’te tashih ederek Diyarbakır’da tekrar baskıya vermiştir.25 Elde ettiğimiz resmi bilgiler, onun bundan sonraki hayatının seyriyle ilgili tatmin edici bir bilgi sunmaktadır. Osmanlı Padişahı 3. Mustafa’nın bölgenin idarecilerine gönderdiği 1181 tarihli belgede Paluvî’nin bir fiil Palu’da kurulmuş dârulkurrâda eğitim verdiği anlaşılmaktadır. Bu belgede geçen bilgilere göre Padişah, Palu sakinlerinden olan Seyyid Mustafa’nın yeni yaptırdığı anlaşılan dârulkurrâda görev yapan Hâmid b. Abdulfettâh el-Paluvî’den övgüyle (Şeyhülkurrâ, zîde ilmuhu) bahsetmiş ve bu dârulkurrâya baş müderris olarak atamıştır.

Bu belgede bu resmi görev kendisine tevdi edilmeden iki yıl fiili olarak Palu’nun Zeve Mahallesi’nde kurulan dârulkurrâda eğitim verdiği Padişah tarafından vurgulanmıştır. 1173 tarihinde adından söz ettirecek Zübde’yi yazmakla bu ilmîn zirvesine ulaşmış ve Reisu’l-Kurra unvanını almıştır. Resmi belgede 1179 senesinde Palu’da eğitim verdiği anlaşılan Seyyid Hâmid hakkında bu bilgiden yola çıkarak denilebilir ki Tokat’ta eserini tamamladıktan sonra doğrudan Palu’ya gelmiş ve bu dârulkurrâyı Seyyid Mustafa’nın masrafları üstlenmesiyle altı yıllık bir süre zarfında tamamlamış ve burada eğitim vermeye başlamıştır.

Paluvî’nin hicrî 1173 yılında Tokat’ta tamamladığı eseriyle padişah fermanı arasında sekiz yıl bulunmaktadır. Ayrıca bu fermandan iki yıl önce Reisu’l-Kurra Seyyid Hâmid’in Palu’da ilm-i kırâat derslerini verdiği anlaşılmaktadır. 1173-1179 tarihleri arasında Palu’da olduğu ve dârulkurrânın inşası için uğraştığı anlaşılmaktadır. Bu kısa sürede Palu halkının desteğini alarak dârulkurrâyı inşa ettirmesi onun Palu’da çok iyi tanındığını ve Palu halkının teveccühüne mazhar olduğunu göstermektedir.

Padişah 3. Mustafa’nın “Pau kasabası’ndan Şeyh Hâmid Efendi’nin Beratı”26 başlığıyla Hâmid b. Abdulfettâh ve Kırâat kurumunun işleyişi hakkındaki beratı, ekler bölümünde verilmîştir.

2.2. Eserleri

Müellifin Zübdetü’l-irfân adlı eseri yurt içinde ve yurt dışında yazılmış birçok eserde konu edinmiştir. Misal olarak Bursalı Mehmet Tahir Efendi (ö. 1920), Osmanlı Müellifleri; Riyad’da yayınlanan 25 ciltlik ansiklopedi olan Hizânetü’t-türâs, fihristi mahtûtat; İsmail Paşa el-Bağdadî (ö. 1920), Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn ve Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn; Hayruddin b. Mahmud b. Ahmed b. Ali b. Fâris ez-Ziriklî (ö. 1976), el-Aʿlâm kamusi’t-terâcim; Velid b. Ahmed el-Hüseyin Ebû Abdillah ez-Zübeyrî v.dğr., el-Mevsûatü’l-müyessere fi teracimi’l-eimmeti’t-tefsir ve’l-ikrâ ve’n-nahvî ve’l-Lüga, adlı kitaplarda adına başlık açılarak kendisi ve eseri hakkında bilgi verilmîştir.

Mustafa Atilla Akdemir de doktora çalışmasında Paluvî’nin üç eserinin tanıtımını yapmaktadır. Bunlar:

2.2.1.Tuhfetu’l-cevab bi’l-mekâlet’s-sevâb

18 varaklık bu eseri Diyarbakır’da bir ilmî şahsiyetin evinde misafirken kaleme almıştır. Bu kitabın kaleme alınmasının sebebi az da olsa halen devam eden sadece Kırâatı Seb’â’nın mütevatir oluşu düşüncesini düzeltmeye yönelik olmuştur. O bu kitabında Kırâat-ı Âşere’nin de Kırâat-ı Seb’â gibi mütevatir şartlarını taşıdığını dile getirmiştir.27

Müellifin bu varakları yazarken Diyarbakır’da misafir statüsünde oluşundan anlaşılmaktadır ki Müellif Tokat’tan sonra Palu’ya yerleşmiş ve zaman zaman Diyarbakır’a uğramıştır. Zira Padişah fermanından açıkça anlaşıldığı gibi bu tarihlerde Palu’da bulunmaktadır.

2.2.2.Muhtasar fî Kırâati’s-Sitte

Kırâat ilmînde şeyhülkurrâ unvanına sahip Hâmid el-Paluvî, ilmî yetkinliğini bu kitabına da yansıtmıştır. O, bu kitabında kırâat-ı seb’â dışında altı sahih kırâatı konu edinmiştir. Bu eserin varlığını Tuhfetu’l-Cevap’ta ona yapılan atıftan anlamaktayız. Fakat eserin nerede olduğuna dair bir bilgiye şuana kadar ulaşılamamıştır.28

2.2.3. Zübdetü’l-irfân fî Vücûhi’l-Kur’ân 29

Paluvî, Zübde’yi30 Tokat’ta Hatuniyye medresesinde 1173 yılında tamamlamıştır. Paluvî Zübdeyi hicrî 1183’te tashih ederek Diyarbakır’da tekrar baskıya vermiştir. Muhammed Emin Efendi’nin Umdetü’l-Hullân isimli eseri, Zübde’nin en önemli şerhidir.

Paluvî bu eserinin başında rumuzları vermiş, istiâze ve besmele vecihleriyle eserine giriş yapmıştır. Ardından Fatiha sûresinden başlamak üzere kırâat vecihlerini sûre sûre ilmî ehliyetini gösterir şekilde izah etmiştir. Bu vecihleri aktarırken o anda geçen kırâatla ilgili kavramları da açıklamıştır. Paluvî, yedi kırâat imamları için İmam Şâtibî’nin Hirzu’l-emânî ve üç kırâat imamı için de Füyûdu’l-İtkan adlı eserlerde geçen rumuzları tercih etmiştir.31 Vakıf-ibtida konusunda da Muhammed b. Tayfûr’un (ö. 560/1165) yöntemini esas almıştır. Misal olarak Fatiha Sûresi’ni ele alış üslubunu analiz edelim:

Müellif, Babu Ümmi’l-Kur’ân şeklinde ana başlığı açtıktan sonra (مالك) kelimesinin okunuşu hususunda sahih kırâatları, rumuz kullanarak aktarmıştır. Altı imamın bu kelimeyi Elif’siz (ملك) şeklinde okuduğunu, rumuzlarını (أ، د، ح، ك، ف، جع) göstererek açıklamıştır. Bunlardan (أ) Nafî’nin, (د) İbn Kesîr’in, (ح) Ebû Âmir’in, (ك) İbn Amir’in, (ف) Hamza’nın ve (جع) de Ebû Ca’fer’in rumuzudur. Salih b. Ziyâd es-Sûsî’nin de (ى) üçüncü ve dördüncü âyetlerindeki mim harflerini idğâm ederek okuduğunu sadece rumuzu göstererek aktarmaktadır. İki (الصراط) kelimesini de (السراط) şeklinde kırâat eden İmam İbn Kesîr’in râvîsi Künbûl lakabıyla meşhur olan Muhammed b. Abdurrahman el-Mekkî (ز) ve İmam Ya’kub’un râvîsi olan Ruveys lakabıyla meşhur olmuş Muhammed b. Mütevekkil el-Basrî (يس) olduğunu rumuzlarını kullanarak açıklamıştır. Ayrıca bu iki kelimenin (ص) harfinde Kur’ân’ın tüm yerlerinde marife olsun nekre olsun işmâm ile okuyan İmam Hamza’nın râvîsi Halef b. Hişâm’ı (ض) rumuzuyla göstermiştir. Marife olan birinci kelime yalnız işmam olacağını söyleyen İmam Hamza’nın ikinci râvîsi Hallâd’ı da (ق) rumuzuyla göstermiştir. Halef ve Hallâd’ın kastettiği işmam’ın ne olduğunu beyan etmek için işmam faslını açmakta ve bu konu hakkında bilgi vermektedir.32 Kitabın işlenişiyle ilgili şu hususu ifade edebiliriz ki müellif kırâat farklılıklarını izah ederken geçen usul kavramlarını da açıklamış, tecvid ilmîyle ilgili özlü bilgileri, kırâat imamlarının okuyuşları sadedinde veciz bir şekilde işlemiştir.33

2.2.3.1. Zübde’nin Kırâat Eğitim Tarihindeki Önemi

Zübdetü’l-irfân, yazıldığından bu yana Kırâat ilmînde başucu kitabı olarak yer edinmektedir. Zübde, İstanbul’da basımı yapılan ilk kırâat kitabı olma özelliğini taşımaktadır. İstanbul’da basımı yapılan ikinci kitap ise yine Zübde’nin şerhi olan Mehmed Emîn Efendi’nin kaleme aldığı Umdetü’l-Hullân fî Îzâh-ı Zübdeti’l- İrfân adlı kitaptır.34 Osmanlı Dönemi’nde Daru’l-Hilafeti’l-Aliye, Ali Rıza Efendi ve Arif Efendi matbaalarında dört farklı baskısı yapılmıştır.35 Türkiye Cumhuriyeti döneminde ise Hilal (1969) ve Hanefiyye Yayınları eserin tıpkıbasımını yapmışlardır. Mustafa Atilla Akdemir, doktora çalışması olarak eserin tanıtımı ve tahkikini yapmıştır. Son olarak Halil İbrahim Ören tarafından neşr edilen Zübdetü’l-İrfân kitabı, Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı tarafında 2020 yılında basımı yapılmıştır.

Diyanet İşleri Başkanlığı Kırâat merkezlerinde Zübdetü’l-İrfân ve şerhi Umdetü’l-Hullân, 1976 yılında bu yana ders kitabı olarak okutmaktadır. Bu iki kitap kırâat eğitiminde temel başvuru kaynağı olmuştur. Bu özelliğini halen korumaktadır. 2014 yılında düzenlenen Kırâat (Âşere-Takrîb) Eğitim Programı ders müfredatında Zübdetü’l-İrfân ve şerhi Umdetü’l-Hullân, kırâat çözümlemeleri başlığı altında kaynak kitap olarak belirlenmiştir.36 Kırâat farklılıklarının çözümlenmesi ve öğreniminin daha pratik hale getirip kolaylaştırılmasında Zübdetü’l İrfân, vazgeçilmez bir kaynak olarak durmaktadır. Ülkemizde Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından 1976 yılından bu yana İstanbul-Haseki Eğitim Merkezi’nde; 2009 yılından bu yana da Rize Müftü Yusuf Karali Eğitim Merkezi’nde âşere-takrib eğitimi verilmektedir.37 Diyanet İşleri Başkanlığı, otuzaltı ay süreli olan bu kursa; hafız personel arasından sınavla kursiyer seçimi yapmaktadır. Âşere-takrib kursu açıldığından beri Zübdetü’l-irfân, takip edilen temel kaynaklar arasında yer almaktadır.38

2.3. Dârulkurrâ

Palu kasabasındaki dârulkurrânın varlığı, eğitimi ve işleyişiyle ilgili Harput Şer’iyye Sicili, envanter no: 38244-V, Varak 25-26, sicil defterinde Padişah 3. Mustafa Beratı39 mevcuttur. Belgede açıkça görülen odur ki dârulkurrâyı inşa eden sâhibu’l-hayrât, Palu sakinlerinden Seyyid Mustafa b. Seyyid Abdulbâkî’dir. Belgede külliyenin işleyişi ile ilgili detaylı bilgiler verilmîştir. Beratta, Salı ve Cuma günleri dışında “ulûmü’l-Kur’ân” ve “vücûh-u seb’â ve âşere” talimi olmak üzere farklı iki alanda eğitim verilen dârulkurrâda, her türlü imkânın sunulması emri yer almaktadır.40

Bu külliyede, vücûh-u seb’â (yedi kırâat) ve vücûh-u âşere (on kırâat) talimi yapılması için Palu’da bir vakfiye kurulmuştur. Bu vakfiyenin idame ve iaşesi için mali kaynak aktarımı Diyarbakır Sancağı Hani Kazası, buğday öşür vergisinden olmak üzere baş müderrise günlük yirmi dört akçe vazife karşılığı tahsis edilmîştir. Belgede vurgulanan ifadelere göre hem bölge halkının nezdinde saygıyla anılan bir ilmî şahsiyet hem de Padişah nezdinde makam ve mevki sahibi bir zat olduğu anlaşılmaktadır.41 Bu dârulkurrâda kırâat-ı seb’â ve âşere talimi veren şeyhülkurrâ unvanıyla anılan Hâmid el-Paluvî’nin günlük hizmet karşılığı da yirmi dört akçe olarak belirlenmiştir.42 Kendisinden “Vakfiye ve yöre ahalisinin medârı iftiharı ve ulemâ ve sülahâdan vücûhat-u seb’a ve âşere icazetli, ilim erbabının öncüsü, baş müderris Hâmid el-Paluvî’nin Padişah-ı Hakanî tarafından nasb ve tayin edilmesi uygun görülmüştür.”43 şeklinde bahsedilmîştir.

Belgede geçen bilgilere göre bu Kırâat Eğitim Merkezi’nde şeyhülkurrâ olan Hâmid el-Paluvî, Padişah beratından önce, vakfiyenin şartlarına uygun gayr-i resmi ve vazife ücreti olmaksızın iki sene bil-fiil eğitim vermiştir.44 Belgede iki seneden beri vakfiyede baş müderrislik yapan Seyyid Hâmid’e verilen beratın teamül gereği verilmesinin belirtilmesi, bu işe namzet başka kurrâların da var olduğunu göstermektedir.

Şeyhülkurrâ Hâmid b. Abdulfettâh’ın bu tayin ve terfisi dönemin Palu Kazası kadısı naibi Mevlana Muhyiddin’e arz edilmîştir. Bu belgede Seyyid Hâmid için berat olan bu tayin ve terfinin Padişah’tan emir ve ferman olduğu, ilgili yetkililerden son derece bu emre riâyet ve intisap etmeleri istenmiştir. Padişah beratının verilme tarihi, hicrî 1181 senesi olduğu anlaşılmaktadır.45 Aynı belgenin ikinci bendinde Diyarbakır valisi ve Amid kadısı’na vakfiyenin işleyişiyle ilgili bilgi verilmekte ve padişah beratına itina gösterilmesi istenmektedir.46

Belgede geçen bilgilere göre Padişah, hem Diyarbakır valisi ve kadısına hem de Palu kadısına Seyyid Hâmid’in maaşının ödenmesiyle ilgili resmi fermanı göndermiştir. Bu fermanda geçen berata titizlikle riâyet edilmesinin istenme sebebi; vakıf mütevellisi olan Abdullah isimli kimse Palu beylerinden Hüseyin Bey’e istinaden bir sene boyu dârulkurrânın müderrisi şeyhülkurrâ el-Paluvî’nin bir senelik ücretini ödememesi ve vakıf adına gelen geliri kendi zimmetlerine geçirmeleridir. Ayrıca vakfın gelirine hiçbir vecihle kimsenin müdahale etme ve beratın aksine hareket etme olanağı yok iken bu kişilerin menfi durumu tespit edildiğinden yöre idarecilerine uyarı yapılmış ve buna hiç kimsenin müdahale yetkisinin olmadığına vurgu yapılmıştır. Bu bağlamda şu hususu ifade edebiliriz ki 3. Mustafa’nın en ücra köşedeki bir dârulkurrâya doğrudan müdahalesi, padişahın ilim irfân eğitimine ne derece önem verdiğinin de göstergesidir. Mesele ilim olunca Padişah, asla müsamaha göstermemiş; âşere-takrîb eğitiminin yaygınlaşması için mali imkânlar temin etmiştir. 3. Mustafa ve ailesi, Kur’ân eğitimine büyük önem vermekle bilinmektedir. Nitekim 3. Mustafa’nın kızı Şah Sultan, Kur’ân eğitimi ve öğretimine olan teveccühü bilinmektedir.47

3. PALU

Elazığ’ın Palu İlçesi, maneviyatla özdeşleşmiş; siyasi, kültürel, içtimaı ve birçok yönden ön plana çıkmış kadim bir şehirdir. Palu, müellifin yaşadığı dönemde Zeve, Çarşıbaşı ve Aşağı Mahalle olmak üzere üç semtten oluşmaktaydı. Günümüzde de önemini koruyan ve Palu’nun en önemli mahallesi olan Zeve’de 1179/1765 yılında dârulkurrâ kurulmuştur.

Palu, siyasi olarak farklı süreç ve aşamalardan geçmiştir. 16. yüzyılın başlarında Doğu Anadolu şehirleri gibi Palu da Safevîlerin eline geçmiştir.48 Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılda Palu’dan hükümet olarak bahsedilmektedir.49 Bazen sancak statüsündeyken bazen de kaza olmuştur. Salnamelerde Harput’un sınırları belirtilirken bir taraftan Palu ile sınırlandırılmıştır. Palu, Osmanlı Devleti’nin son döneminde Diyarbakır sicil defterleri50 ve salnamelerinde Diyarbakır’a bağlı kaza olarak kaydı geçmektedir.51 Ayrıca maden-i hümayun kazaları içerisinde de adı geçmektedir.52

Osmanlı merkezi hükümeti bazı eşkıya ve isyanların önlenmesinde Palu hükümetine emirnamelerin yazılmasından konuya baktığımızdan, Palu’nun, bölgede merkezi hükümete sadık bir beylik olduğu anlaşılmaktadır. Arşivlerde göze çarpan Palu’nun vergi tahsilatında yükümlülüğünü sürekli tam olarak yerine getirdiği anlaşılmaktadır. Kayıtlarda bu bağlamda şu ifade geçmektedir: “Kaza-i mezbûreden zimmetlerinde bir habbe baki kalmamıştır.”53

Palu’nun bölgesel önemi ve İslâmî ilimlerdeki konumu arşivlerde açıkça görülmektedir. Palu, Kırâat ilmînde öncü olduğu gibi medrese geleneğindeki ilmî tedrisatla da öne çıkmıştır. Örneğin Diyarbakır sicil defterlerinde Palu’da ikamet eden Müderris Yusuf Efendi b. Abdussamed’den “Fahrü’l-Müderrisi’l-Kiram”54 ünvânı ile bahsedilmektedir. Palu geçmişten geniş bir vakıf kültürüne sahiptir. Nitekim 16. yüzyılda Palu Sancağı Yönetici olan Cemşid Bey, Palu’da kendi adına bir cami ve vakfını, külliye halinde yaptırmıştır. Cemşid bey bu külliye dışında günümüzde Alacakkaya ilçesi sınırları içinde bir menzilhâne ve tekke inşa etmiş, Diyarbakır Dağkapı Mahallesinde bir hamam yaptırıp gelirini de buraya vakfetmiştir.55 Cemşid Bey, Harput’ta varlığı hala devam eden bir hamam da yaptırmıştır.56 Palu aynı zamanda evlatlık vakıfları bağlamında da merkez konumda olmuştur.57

SONUÇ

Makalede Zübdetü’l-irfân sahibi hakkında önemli bilgiler sunulmuştur. Seyyid Hâmid b. Abdulfettâh, âşere-takrîb eğitimini Tokat’ta tamamlamış ve ilm-i kırâatte Zübdetü’l-irfân adlı ihtisas kitabını orada yazmıştır. Kırâat-ı seb’â ve âşere üzerine yazdığı Zübdetü’l-irfân eseriyle alanda uzmanlaşıp şeyhülkurrâ unvanını almıştır. Bunlar, kitaplarda ve şu ana kadar yapılan çalışmalarda müellif ve eseri hakkında ulaşabilen bilgilerdir. Bunlara ek olarak çalışmada hiçbir kitapta olmayan aşağıdaki hususlar tespit edilmîştir:

1181/1767 yılına ait Harput Sicilleri envantar no: 38244-V, Varak 25-26’da geçen resmî verilere göre Palu Kalesi’nin güneybatı tarafında Zeve Mahallesi’nde dârulkurrâ inşa edilmîştir. Bu ihtisas kurumunun inşa masraflarını Palu sakinlerinden olan sahibu’l-hayrât Seyyid Mustafa üstlenmiştir. Dârulkurrânın baş müderrisliğine Padişah fermanıyla Seyyid Hâmid el-Paluvî getirilmîştir. Bu bağlamda şu hususu ifade etmeliyiz ki, Seyyid Hâmid’in kitabını Tokat’ta yazdıktan (1173) altı yıl (1179) sonra Elazığ/Palu’da inşa edilen dârulkurrâda eğitime başlamış, iki yıl sonra da 1181’de resmi ataması gelmiştir. Böylece 1179 yılından beri Palu’da eğitim veren Paluvî, 1181 yılında Padişah 3. Mustafa tarafından baş müderris olarak atanmış ve kendisine seyyid, kudvetu’l-ülama ve şeyhülkurrâ unvanlarıyla hitap edilmîştir. Padişah Berat’ının ana başlığı ve girişinde “Palu Kasabası’ndan şeyhülkurrrâ Hâmid Efendi’nin Beratı” denilmesi ile Padişah tarafından kendisine yetki ve imtiyazlar verildiğini göstermektedir.

3. Mustafa, Seyyid Hâmid’in atanması ve kurumun idamesiyle ilgili fermanı gönderdikten sonra Hâmid el-Paluvî, vakıftan sorumlu kişilerin keyfi hareketlerinden mağduriyet yaşamış ve durumu Padişaha bildirmiştir. Bunun üzerine Padişah, bölgesel ve yerel yöneticilere ikaz ve uyarı mahiyetinde “Mûcibince Ferman-ı Âli” başlığıyla ikinci fermanını göndermiştir. Ayrıca şu hususa dikkat çekmemiz gerekir ki, Seyyid Hâmid b. Abdulfettâh, 1183 yılında eserinin son tashih ve tensihini Diyarbakır’da yapmıştır. Ancak kitabın tensihi için nereden Diyarbakır’a geldiğine dair bir bilgi bulunmamaktaydı. Bu belgeyle Hâmid b. Abdulfettâh’ın ilmî faaliyetlerini Tokat’tan sonra Elazığ/Palu’da sürdürdüğü ortaya çıkmaktadır. Bu itibarla Seyyid Hâmid’in, Palu’da eğitim ve öğretim faaliyetlerini devam ederken kitap basım işlemleri için dönemin ilim ve irfân merkezi olan Diyarbakır’a zaman zaman gittiği anlaşılmaktadır.

Netice itibariyle Hâmid b. Abdulfettâh’ın, padişah nezdinde övgüyle anılan itibar sahibi biri olduğu; kırâatle beraber nahiv, tefsir, tarih gibi farklı ilim dallarında temâyüz ettiği ortaya çıkmaktadır. Buna ilaveten gerek Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi “dârulkurrâ” maddesinde gerekse bu alanda yazılmış diğer kitaplarda bu bölgede faaliyet gösteren bir dârulkurrâdan söz edilmemiştir. Bu Padişah fermanıyla Elazığ/Palu İlçesi’nde hem “ulûmü’l-Kur’ân” hem de “Kırâat-ı seb’â ve âşere” eğitiminin verildiği dârulkurrânın varlığı ortaya çıkmaktadır. Öte yandan Seyyid Hâmid’in ismi, galat-ı meşhur olarak bazılarınca hâlen Abdulfettâh olarak zikredilmektedir. Nitekim Hilal ve Hanefiyye Yayınları’nda da görüldüğü gibi kitabının kapağında dahi buna dikkat edilmemiştir. Ancak Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı tarafından yayınlanan baskıda müellifin ismi doğru olarak yazılmıştır.

Tokat Hatuniye Medresesi’nden mücaz olan Seyyid Hâmid, Palulu olduğundan hocası Muhammed Emin Efendi’nin emriyle aynı usulde eğitim silsilesini Doğu’ya da taşıdığı anlaşılmaktadır. Son olarak Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Elazığ’ın tarihî şehri Harput’ta el-Paluvî anısına Kırâat İhtisas Merkezi’ni açması tarihî misyonu ihya adına önem arz emektedir.

KAYNAKÇA

Akakuş, Recep. “Kırâat İlmînde İcazet Geleneği, Reisü’l-Kurra Makamının Kurumsallaşması ve İşlevi”. Tarihten Günümüze Kırâat İlmî Sempozyumu. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2012.

Akaslan, Yaşar. “Türkiye’de Kırâat İlmî Eğitim-Öğretimi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1081-1107.

Akdemir, Mustafa Atilla. Hâmid b. Abdulfettâh el-Paluvî’nin Hayatı,

İlmi Şahsiyeti, Eserleri ve Zübdetü’l-irfân Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu okümantasyon Merkezi, 1999.

Ata, Ulvi. “Diyanet İşleri Başkanlığı Hizmet içi Eğitim Kurslarında Kırâat Eğitimi”. Tarihten Günümüze Kırâat İlmî Sempozyumu. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2012.

Bağdadî, İsmail Paşa b. Muhammed Emin b. Mîr Selim el-Bâbânî. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.

Bağdadî, İsmail Paşa b. Muhammed Emin b. Mîr Selim el-Bâbânî. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn. 2 cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.

Bayraktutan, Osman. “Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi”. Iğdır Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2018), 121-144.

Birışık, Abdulhamit. Kırâat ilmî ve tarihi. Bursa: Emin Yay., 2018.

Bozkurt, Nebi. “Dârülkurrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/545. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.

Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yay. ts.

Çelik, Kürşat. R.1284/M.1868-1869 “Tarihli Muhasebe-i Evkaf-ı Hümayun Defteri’ne göre Mamuratülaziz Vakıfları”. Vakıflar Dergisi 40, (2013).

Fırat, Yavuz. “Kırâat İlmî ve Tarikler”. İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2011), 37-55.

Gök, Nejdet. “Osmanlı Beratları Kapsamında Kudüs’teki Gayr-i Müslimlere Verilen Ahidnameler ve Diplomatika Açısından Özellikleri”. Osmanlı’dan Günümüze Filistin Sempozyumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.

Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârülkurrâlar ve Sıbyan Mektepleri”. Edebali İslamiyat Dergisi 1/2 (2017), 43-61.

Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kırâat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13/1 (2019), 90-124.

Harput Şer’iyye Sicili, Envanter no: 38244-5, Varak 25-26

Hizânetü’t-Türâs, Fihristi Mahtutat, 125 cilt. Riyad: Merkez Meliki Faysal, ts.

İbn Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. Neşru’l-kırâati’l-âşr. thk: Eymen Ruşdî Süveyd. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-Ğavsanî, 2018.

Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemu’t-Tarihu’t-Türasi’l-İslamî fi Mektebâti’l-Alemi’l-Mahtûtât ve’l-Metbûat. Kayseri: Daru’l-Akabe, 2015.

Ören, Halil İbrahim. Zübdetü’l-irfân fî vucûhi’l-Kur’ân. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2020.

Öz, Davut. 352 Nolu Diyarbakır Şer’iye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, (h. 1136-1264/M. 1724-1848), Diyarbakır: 2013.

Pehlivan, Abdulhamid. “Hâmid b. Abdul Fettah El-Paluvi’nin Hayatı, Zübdetü’l-İrfân Adlı Eseri ve Kıraat İlmîndeki Yeri”. Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu. (14-16 Mayıs 2015). Elazığ: Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi, 2015.

Paluvî, Hâmid b. Abdulfettâh. Zübdetü’l-İrfân. İstanbul: Hilal Yayınları, ts.

Salname-i Vilâyet (Diyarbakır), Def’a: 20, 1323/1905.

Salname-i Vilâyet-i Ma’mure-i el-Aziz, Def’a, 5, 1307.

Salname-i Vilâyet-i Ma’mure-i el-Aziz, Türkiye Diyanet Vakfı Kütüphanesi.

Salname-i Vilâyet-i Ma’mure-i el-Aziz, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, Belediye Kütüphanesi, Def’a: 9, 1325.

Şa’ban, Muhammed İsmail. el-Medhel ilâ İlmî’l-Kırâat. Mekke: Mektebetu Salim, 2003.

Tanman, M. Baha. “Dârülkurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/545. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.

Tızlak, Fahrettin. “18. Yüzyıl Sonu ile 19. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Çevresinde Madencilik Faaliyetleri”. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu. Elazığ: b.y., 2013.

Ünal, Mehmet Ali. “16. Yüzyılda Palu Hükümeti”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 7/1 (2014), 241-265.

Yıldırım, Mustafa. Kırâat İlmîne Giriş. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2013.

Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud b. Ahmed b. Ali b. Fâris. el-Aʿlâm kamusi’t-terâcim. 9 cilt. Beyrut: Daru’l-İlm, 2002.

Zübeyrî, Velid b. Ahmed el-Hüseyin Ebû Abdillah v.d. el-Mevsû atü’l-müyessere fî meracimi’l-eimmeti’t-tefsir ve’l-ikrâ ve’n-nahvî ve’l-lüga. 2 cilt. Medine: Silsiletu İsdara, 2003.

Ek

Birinci belgede Padişah 3. Mustafa, Seyyid Hâmid b. Abdulfettâh’a yetki verdiğini ve imtiyaz sağladığı hususunda Palu Kadısı Naibi Mevlana Muhyiddin’e fermanını bildirmiştir. İkinci belge ise Padişah’ın, dârulkurrânın iâ’şesi, Seyyid Hâmid’in baş müderris olarak atanması vb. hususlarda Mucibince Ferman-i Âli başlığı ile Diyarbakır Valisi ve Amid (Diyarbakır) Kadısı’na buyruğudur.

Harput Şer’iyye Sicilleri, Varak 25.

Palu Kasabası’ndan Şeyhülkürrâ Hâmid Efendi’nin Beratı

Diyarbakır Sancağı’ndan Palu nam kasabası sükanından Seyyid Mustafa b. Seyid Abdulbakî nam sahibü’l-hayrın Palu dahilinde Zâviye (Zeve) mahlesinde bina eylediği dârulkurrâ yevmü’s-sülasâ ve yevmü’l-cumâdan ma âda eyyamda talabe-i tâ’lîmi ûlum-i Kur’ân-ı Âzimü’ş-Şân ve tâ’lîmu kırâat-ı seb’â ve âşere etmek için kasaba-i mezkurda vakî’ vakfi mezbur Hani ğellesinden almak üzere yevmi yirmi dört akçe vazife ile şeyhulkurrâ ciheti şart ve tayin etmekle vakfi merkum ve cümle ahalinin iftiharı (bütün toplumun medari iftiharı) ve ülemâ ve sulehâdan vücûhat-u seb’â ve âşere’den mezun iş bu rafî’ tevkî’ refî’uş-şen-i hakanî (padişah nezdinde üstün makam sahibi ve değerli) kudvet’ül-ülemâi’l-muhakkıkin (muhakkik alimlerin önderi) Seyyid Hâmid b. el-Hac Abdülfettâh zîde îlmuhu cihet-i mezbureye şart-i vakıf üzere (vakfiyenin kuruluş şartları üzerine) iki seneden beri bi berat mutasarrif olmağın (iki seneden beri beratsız ders verdiği) mücerreân (doğrudan ve şifahen) tevcih ve mehelle keyd ve yedine berati şerif verilmek ricasına Palu kadısı…

Mûcibince Ferman-ı Âli

Destur mükerrem muşir-i mufehhem nizamül âlem müdebbiri… Mevlana Amed kadisi zide fadluhû tevki’î refi’ humayuna vasıl olacak malum ola ki kudvet’üs-süleha-i sâlikîn Seyyid Hâmid zîde salahehû divani humayunuma arz-î hâl edip Diyarbakır Sancağı’nda Palu Kasabası dâhilinde Zaviye Mahallesi’nde vaki eshabı hayrattan Seyyid Mustafa b. Seyyid Abdulbâkî’nin dârulkurrâsında Hanî (Diyarbakır İlçesi) ğellesi (öşür) mahsulundan olmak üzere yevmi yirmi dört akçe ile eyyami selâse ve Cuma’dan ma êda sair eyyamda ba berati alişan ve ba işareti aliye şeyhulkurrâ olup hizmette bir kedru kusuru olmayıp ahirden bir vecihle dahl ve taarruz iktiza etmez iken vakfi mezburun mütevellisi olan Abdullah nam kimsene Palu Begleri’nden Hüseyin Beg’e istinaden bir seneden beri vazifesini vermeyip…

Belgenin son kısmı, Harput Şer’iyye Sicilleri, 38244-v- 26/a

Hazine-i âmiremde mahfuz Anadolu muhasebesi defterlerine nazar olundukta vakfi mezburun Han ğellesi mahsulundan olmak üzere yevmi yirmi dört akçe ile şeyhulkurrâlık ciheti mezkûr Seyid Hamit b. Hac Abdulfettâh zîde salâhehûnun üzerinden mestur ve mukayyed olduğu der kenar olunduktan imdi yedinde olan beratı mucibince ciheti mezbure zabt ettirilip ve mustahik olduğu vazifesini ayurup muğayyir-i berat dahi mudahhale ettirilmemek babında ferman-ı alişanım sadır olmuştur. Buyurdum ki hükmü şerifim vardıkta bu babda sadır olan emrim üzere amel edip dahi merkum es-Seyyid Hâmid- zide salahehu’nın yedinde olan berati alişanım mucibince cihet-i mezburu zabt ve rabt ve mustehik olduğu vazifesini alürüp (hak ettiği ücreti verilip) muğayiri berat-i alişan, ahiri (berati alişan sonrası kendisine) mudahhale ve taarruz ettirmeyesiz. Şöyle bilesiz, alameti şerife itimad kılasız tahriren fil yevmil îşrin Rebiülâhir sene ihda ve semanin ve miete ve elf. (1181).

1 M. Baha Tanman, “Dârülkurrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 8/545.

2 Tanman “Dârülkurrâ” 8/545; Ahmet Gökdemir, “Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârülkurrâlar ve Sıbyan Mektepleri”, Edebali İslamiyat Dergisi, 1/2 (2017), 43-61, 52-53.

3 Mustafa Atilla Akdemir, Hâmid b. Abdulfettâh el-Paluvî’nin Hayatı, İlmî Şahsiyeti, Eserleri ve Zübdetü’l-irfân Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki, (İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi, 1999), 44; Abdulhamid Pehlivan, “Hâmid b. Abdul Fettah El-Paluvi’nin Hayatı, Zübdetü’l-İrfân Adlı Eseri ve Kıraat İlmîndeki Yeri”, Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu, (14-16 Mayıs 2015), (Elazığ: Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi, 2015), 59-84, 73.

4 Belgede bu bağlamda geçen ifadeler: Talabe-i tâ’lîmi ûlum-i Kur’ân-ı Âzimü’ş-Şân ve tâ’lîmu vücûh-u seb’â ve âşere etmek için; ülemâ ve sulehâdan vücûhat-u seb’â ve âşere’den mezun… Harput Şer’iyye Sicilleri, Envanter no: 38244-5, Varak 25.

5 Harput Şer’iyye Sicilleri, Envanter no: 38244-5, Varak 25.

6 Harput Şer’iyye Sicilleri, Envanter no: 38244-5, Varak 25.

7 Yavuz Fırat, “Kıraat İlmî ve Tarikler”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13/2 (2011), 37-55, 43; Ahmet Gökdemir, “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 13/1 (2019), 90-124, 96.

8 Mustafa Yıldırım, Kıraât İlmîne Giriş, (İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2013), 21.

9 Yıldırım, Kıraât İlmîne Giriş, 20.

10 Akdemir, Hâmid, Zübdetü’l-irfân, 393.

11 Osman Bayraktutan, “Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi”, Iğdır Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2018), 121-144, 131.

12 Abdulhamit Birışık, Kıraat İlmi ve Tarihi, (Bursa: Emin Yay., 2018), 99.

13 Şa’ban Muhammed İsmail, el-Medhel ilâ İlmî’l-Kıraât, (Mekke: Mektebetu Salim, 2003), 49.

14 Muhammed İsmail, el-Medhel, 50.

15 İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf, Neşru’l-kırâati’l-âşr, thk: Eymen Ruşdî Süveyd, (Beyrut: Daru’l-Ğavsanî, 2018), 1/274.

16 Muhammed İsmail, el-Medhel, 55.

17 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 81.

18 2012 yılında Diyanet İşleri eski Başkanı Prof. Dr. Mehmet Görmez’in yaptığı açılış konuşmasının satır aralarında Zübdetü’l-irfân Müellifi Abdulfettâh Paluvî’yi… minnetle yâd ediyoruz şeklinde bir cümle bulunmaktadır. İslâm Medeniyeti’nde, birçok ilim dalında ön plana çıkan şahsiyetlerin isimlerini yaşatmak adına isimleri sınıflara verilmektedir. Bu itibarla Harput Eğitim Merkezi’nde açılan sınıfa“Abdulfettâh el-Paluvî Sınıfı” adıyla babasının ismi verilmîştir; ancak kastedilen Zübde sahibi Hâmid b. Abdulfettâh el-Paluvî’dir.

19 Harput Şer’iyye Sicilleri, Varak 25.

20 Mehmet Tâhir Efendi, 1915 yılında İstanbul’da telif ettiği bu eserinde Osmanlı döneminde farklı ilim dalında eser veren müellifleri ele almaktadır. Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, Haz: A Fikri Yavuz, İsmail Özen, (İstanbul: Meral Yay. ts.), 1/400.

21 Velid b. Ahmed el-Hüseyin Ebû Abdillah ez-Zübeyrî v.d., el-Mevsû atü’l-müyessere fî meracimi’l-eimmeti’t-tefsir ve’l-ikrâ ve’n-nahvî ve’l-lüga, (Medine: Silsiletu İsdara, 2003), 1/636; Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud b. Ahmed b. Ali b. Fâris, el-Aʿlâm kamusi’t-terâcim, (Beyrut: Daru’l-İlm, 2002), 2/163; Ali Rıza Karabulut, Ahmet Turan Karabulut, Mu’cemu’t-Tarihu’t-Türasi’l-İslamî fi Mektebâti’l-Alemi’l-Mahtûtât ve’l-Metbûat, (Kayseri: Daru’l-Akabe, 2015), 1/796.

22 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 44.

23 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 43, 486.

24 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 486.

25 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 487.

26 Berat: kişi veya kişilere yetki ve imtiyaz sağlayan, uyulması zorunlu olan ve resmi tuğra taşıyan Padişahın buyruğudur. Bu madde ile ilgili bk. Nejdet Gök, “Osmanlı Beratları Kapsamında Kudüs’teki Gayr-i Müslimlere Verilen Ahidnameler ve Diplomatika Açısından Özellikleri”, Osmanlı’dan Günümüze Filistin Sempozyumu, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013), 85.

27 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 44-45.

28 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 45.

29 İlim dünyasında çok meşhur olan bu eser bazen “Zübdetü’l-irfân fi Tecvîdi’l-Kur’ân” şeklinde farklı isimde zikredilmîştir. İsmail Paşa b. Muhammed Emin b. Mîr Selim el-Bâbânî el-Bağdadî, Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, (Beyrut: Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.), 1/611. Aynı müellif, Hediyyetü’l-Arifin adlı kitabında Paluvî’nin vefat tarihini (1152) de yanlış vermektedir. Hâlbuki Paluvî, bu tarihten sonra yaklaşık kırk yıl daha yaşamıştır. Bağdadî, Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn, 2 cilt. (Beyrut: Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1951), 1/172.

30 Bu eseri Muhammed Emin Abdullah Efendizade, “Umdetü’l-Hullân fî Îdâhi Zübdetü’l-irfân” ismiyle şerh etmiştir. Hizânetü’t-türâs, fihristi mahtutat, (Riyad: Merkez Meliki Faysal, ts.), 101/437.

31 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 84.

32 Hâmid b. Abdulfettâh el-Paluvî, Zübdetü’l-irfân, (İstanbul: Hilal Yayınları, ts), 7-8.

33 Kitabın içeriği için bk. Halil İbrahim, Zübdetü’l-irfân fî Vucûhi’l-Kur’ân, (Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2020).

34 Recep Akakuş, “Kıraat İlmînde İcazet Geleneği, Reisü’l-Kurra Makamının Kurumsallaşması ve İşlevi”, Tarihten Günümüze Kıraat İlmî Sempozyumu (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2012), 529.

35 Akdemir, Zübdetü’l-irfân, 81.

36 Eğitim Hizmetleri Genel Müdürlüğü (Program Geliştirme Daire Başkanlığı) Kırâat (Âşere-Takrîb) Eğitim Programı, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı 2014), 12.

37 Ulvi Ata, Diyanet İşleri Başkanlığı Hizmet İçi Eğitim Kurslarında Kıraat Eğitimi, Tarihten Günümüze Kıraat İlmi Sempozyumu (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2012), 482.

38 Yaşar Akaslan, “Türkiye’de Kıraat İlmî Eğitim-Öğretimi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1081-1107, 1103.

39 Bu belge Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır.

40 Harput Şer’iyye Sicili, Envanter No: 38244-5, Varak 25.

41 Harput Şer’iyye Sicili, 1767-1774 (H. 1181-1188) Envanter No: 38244-5, Varak 25.

42 Harput Şer’iyye Sicili, Envanter No: 38244-5, Varak 25.

43 Harput Şer’iyye Sicili, Envanter No: 38244-5, Varak 25.

44 Harput Şer’iyye Sicili, Varak 25, Zahr.

45 Harput Şer’iyye Sicili, Varak 25, Zahr.

46 Harput Şer’iyye Sicili, Varak 26.

47 Nebi Bozkurt, “Dârülkurrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 8/545.

48 Salname-i Vilayet-i Ma’mure-i el-Aziz, Def’a, 5, (1307), 67.

49 Mehmet Ali Ünal, “16. Yüzyılda Palu Hükümeti, 16. Yüzyılda Palu Hükümeti”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 7/1, (2014), 241-265, 246.

50 Davut Öz, 352 Nolu Diyarbakır Şer’iye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi Yüksek Lisans Tezi, (h. 1136-1264/M. 1724-1848), Diyarbakır: 2013, 58.

51 Harput Şer’iyye Sicili, 1767-1774 (H. 1181-1188) Varak 25, Zahr; Salname-i Vilayet (Diyarbakır), Def’a: 20, 1323/1905, 148

52 Fahrettin Tızlak, “18. Yüzyıl Sonu ile 19. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Çevresinde Madencilik Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu (Elazığ: b.y., 2013), 353-354.

53 Öz, 352 Nolu Diyarbakır Şer’iye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, 59.

54 Öz, 352 Nolu Diyarbakır Şer’iye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Hüküm,4; 66.

55 Kürşat Çelik, “R.1284/M.1868-1869 Tarihli Muhasebe-i Evkaf-ı Hümayun Defteri’ne göre Mamuratülaziz Vakıfları”, Vakıflar Dergisi 40, (2013), 147. (143-162)

56 Ünal, “16. Yüzyılda Palu Hükümeti, 16. Yüzyılda Palu Hükümeti”, 246.

57 Çelik, “Muhasebe-i Evkaf-ı Hümayun Defteri’ne göre Mamuratülaziz Vakıfları”, 147.