Geliş Tarihi: 06.01.2021 Kabul Tarihi: 11.03.2021

Araştırma makalesi / Research article

GAZİANTEP İSLAM BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ

İSLAMİ İLİMLER FAKÜLTESİ

orcıd.org/0000-0002-3268-1053

muratakkus114@hotmail.com

ZAFER ONUR

ÖĞR. GÖR.

GAZİANTEP İSLAM BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ

ORTAK DERSLER BÖLÜMÜ

orcıd.org/ 0000-0002-6152-3548

zafonu@gmail.com.tr

ÖZ

Bu çalışmada 18. yüzyılda 1703-1780 yılları arasında yaşamış, Türkçe, Arapça ve Farsça olmak üzere üç dilde birçok eser vermiş, Tillo’nun yetiştirmiş olduğu çok yönlü, büyük İslâm âlimlerinden Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (ö. 1194/1780) Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî isimli risalesi ele alınmıştır. Harflerin mahreç ve sıfatlarına uymak suretiyle Kur’ân’ın güzel okunmasını öğreten tecvid ilmiyle ilgili olan risalenin Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen sekiz adet el yazma nüshası bulunmaktadır. Nüshalardan üçü Erzurum’da yazılan Mecmû‘atü’l-me‘ânî’de, üçü ‘Urvetü’l-İslâm’da biri de Mecmû‘atü’l-‘irfân’ın da içinde bulunduğu Mecmu‘a’da yer almaktadır. Diğeri de Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde Tecvîdü’l-Ḳur’ân ismiyle kayıtlıdır. Ayrıca mezkûr eserlerden birkaçının Siirt ve Tillo’da bazı şahısların özel kütüphanelerinde bulunduğu tespit edilmiş ve eserlerin asıllarına ve fotokopilerine çeşitli nedenlerle ulaşılamamıştır. Çalışmada Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi aktarıldıktan sonra Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı Arapça mensûr risalenin Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen el yazma nüshalarının özellikleri incelenip edisyon kritiği yapılacak ve risalede ele alınan konular tahlil edilecektir.

Anahtar Kelimeler: Tecvid, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî, Tahkik, Tahlil.

ABSTRACT

In this study, the treatise of Ibrahim Hakkı Erzurumi (d. 1194/1780) named Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi was discussed. He lived between the years of 1703-1780 in the 18th century and produced many works in three languages, Turkish, Arabic and Persian. He was one of the most versatile and great Islamic scholars who have been raised in Tıllo. The treatise is about the knowledge of tajweed. Tajweed knowledge teaches how to read the Qur’an beautifully by attaching importance to the origins and the attributes of scientific letters. There are eight identified manuscript copies of the treatise in Turkey’s libraries. Three of the copies are included in Macmuatu’l-Maani written in Erzurum, other three in Urvetu’l-Islam and one in Macmua which includes Macmuatu’l-Irfan. The other is registered under the name of Tajweedu’l-Qur’an in The Library of Atatürk University Faculty of Letters Literature. In addition, it was determined that the aforementioned works were in the private libraries of some individuals in Siirt and Tillo, and the original and photocopied versions of the works could not be reached for various reasons. In the beginning, brief information will be given about the life and works of Ibrahim Hakkı Erzurumi. After, the characteristics of manuscript copies detected in Turkey’s libraries of the treatise of named Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi written in Arabic and prose will be examined, and later the critical edition of the issues discussed in the treatise will be analyzed.

Keywords: Tajweed, Erzurumi Ibrahim Hakkı, Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi, Enquiry, Analysis.

THE CRITICAL EDITION AND ANALYSIS OF “TAJWEEDU’L-QUR’AN BI LISANI’L-ARABI” BY IBRAHIM HAKKI FROM ERZURUM

SUMMARY

Ibrahim Hakkı Erzurumi, who lived between 1703 and 1780 and wrote many books in his 77-year life, was a scientist, poet, Sufi, wise man and versatile scholar. Ibrahim Hakkı was an Ottoman author who was popular in different geographies even today. He divided his works into origin and furu. Marifetname, Divan-i Ilahiname and Mecmuatu’l-irfaniyye are some of the original works of Ibrahim Hakkı. Urvetu’l-Islam, Tuhfetu’l-kiram ve Nuhbetu’l-kelam are furu works of him. It has been seen that there are studies on the works of Ibrahim Hakkı. However, some of his works are still waiting to be examined and verified in the libraries, such as his treatise “Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi” which is the subject of the current article. As his work was examined, we came across another aspect that has not been identified. Based on the work named Mecmuatu’l-maani, it can be said that İbrahim Hakkı has many features such as lexicographer, historian, and having written with seci in prose. Macmaatu’l-Maani includes letters of Ibrahim Hakkı and the treatises related to many subjects such as astronomy, mysticism and poetry in Arabic, Persian and Turkish. Again, the treatise named “Tajweedu’l-Qur’an bi Lisani’l-Arabi, which is in the aforementioned Macmua and has not been found to be studied, is extremely important in terms of revealing another aspect of the study such as qari and teaching the Qur’an. In the current study, the mentioned treatise of Ibrahim Hakkı Erzurumi was discussed. The treatise is about the knowledge of tajweed. Tajweed teaches how to read the Qur’an beautifully by attaching importance to the origins and the attributes of scientific letters. There are eight identified manuscript copies of the treatise in Turkey’s libraries. Three of the copies are included in Macmuatu’l-Maani written in Erzurum, other three in Urvetu’l-Islam and one in Macmua which includes Mecmuatu’l-Irfan. The other is registered under the name of Tajweedu’l-Qur’an in The Library of Atatürk University Faculty of Letters Literature. Although this work was reached, it was not examined because it was worn off and was not transferred to electronic media. In addition, it was determined that the aforementioned a few of the works were in the private libraries of some individuals in Siirt and Tillo, and the original and photocopied versions of the works could not be reached for various reasons. In the beginning, brief information was given about the life and works of Ibrahim Hakkı Erzurumi. The treatise made us think that it was written with the aim of teaching some tajweed rules in order to read the Holy Qur’an faultlessly, and the use of a concise and understandable language in the treatise made us think that the reader seeks maximum benefit. In addition, it has a feature like “Easy Tajweed Handbook” that can be easily used by the people to teach those who do not know how to recite the Qur’an. In the treatise, it was seen that the origin of the letters, attributes of the letters, tanveen and sakin nun like these, the topics listed above were discussed respectively. Yet, the subjects such as sakta, ha-i sakt, Qur’an recitation forms (like tahkik-tartil, tadvir), hadr, lip drill and representative reading were not included. In the treatise, the subjects were dealt with systematically, no details were given, and the matters not directly related to the subject were not included. The examination of the subjects in the concise works written in the tajweed is mostly about the method of the treatise. It was seen that there were similar information, expressions and examples in Tajweed scientific sources. This is because the subjects covered were essentially the same. In the treatise, it was determined that some expressions in Ibn al-Jazari’s (d. 833/1429) Muqaddimah were used. In particular, the information given in the sections of maharici huruf and sıfat huruf and the expressions used are almost exactly overlapping. In addition, vakif symbols given in the relevant section are the same as the vakif symbols of Mohammad Ibn Tayfur es-Sacawandi. He is known for his works on qiraah and vakif symbols, and wrote a book whose name is Ilelu’l-vukuf. Thus, it was seen that the previous studies on the science of recitation and tajweed were included in the treatise.

The treatise was based on the narrative of Hafs (d. 180/796) of the recitation of the Imam-i Asim (d. 127/745) and did not include the distinctive recitation characteristics of other qiraat imams and narrators. Today, in the Islamic world and Turkey, the Qur’an is recited and taught mostly by the related rumor. The present study about the treatise has a special importance in this aspect, and it is up-to-date. It is thought that the current study will contribute to those who will do research in the related field.

GİRİŞ

Erzurumlu İbrahim Hakkı, 1703–1780 tarihleri arasında yaşamış bilim adamı, şâir, sûfî, ârif ve 77 yıllık ömrüne birçok eser sığdırmış çok yönlü bir âlimdir. O, günümüzde bile farklı coğrafyalarda rağbet gören bir Osmanlı müellifidir. Eserlerini asıl ve furû olarak ikiye ayırır. Kelâmî ve tasavvufî bilgilerle manevî ilimler kitabı olduğu kadar coğrafya, mineroloji, anatomi ve biyoloji bilgileriyle de pozitif ilimler kitabı olduğu söylenen Mârifetnâme (H. 1170/M. 1757) İbrahim Hakkı’nın asıl eserlerinden biridir.1 Mârifetnâme’den istifade ile 1191’de (1777) hazırlanan, Kur’ân’ın büyüklüğü, Arapça ve Türkçe tecvid kuralları, Kur’ân ve sünnete uyma, esmâ-i hüsnâ, Hz. Peygamber’in hilyesi ve isimleri, itikad, Şâfiî ve Hanefî mezheplerine göre İslâm’ın ve namazın şartları gibi konuların işlendiği on beş bölümden oluşan ve hâtime ile biten ‘Urvetü’l-İslâm ise onun furû eserlerindendir.2

İbrahim Hakkı’nın eserleri üzerinde çalışmalar yapıldığı görülmektedir.3 Ancak makalemize konu olan Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî isimli risalesi üzerine çalışma yapılmadığı tespit edilmiştir.

Onun her bir eseri çalışıldıkça keşfedilmemiş bir yönünün daha olduğu karşımıza çıkmaktadır. Sadece Mecmû‘atü’l-me‘ânî4 isimli eser üzerinden hareketle İbrahim Hakkı’nın sözlük bilimci, müverrih (tarih düşüren), müsecci’(nesirde seci’ ile yazan) gibi birçok özelliklerinin olduğu söylenebilir. Mecmû‘atü’l-me‘ânî, İbrahim Hakkı’nın mektupları ve irili ufaklı Arapça, Farsça ve Türkçe olmak üzere astronomi, tasavvuf, şiir gibi birçok konu ile alakalı risaleleri içermektedir.5 Yine bahsi geçen mecmuada bulunan Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı risale ise onun kârîlik6 ve Kur’ân öğreticiliği gibi başka bir yönünün ortaya çıkarılması bakımından son derece önemlidir. Bu çalışmada ilk önce Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi verilecektir. Daha sonra Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı Arapça mensûr risalenin Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen el yazma nüshalarının özellikleri incelenip edisyon kritiği yapılacak ve risalede ele alınan konular tahlil edilecektir.

1. Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî

1.1. Erzurumlu İbrahim Hakkı

1.1.1. Hayatı

Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın hayatı ile ilgili bilgiler aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

18. yüzyılın büyük ilim adamı, astronomi ve fen âlimi, şair ve mutasavvıfı İbrahim Hakkı Erzurûmî, 18 Mayıs 1703’te (2 Muharrem 1115), Erzurum’un Hasankale (Pasinler) ilçesinde doğmuştur. O, Mârifetnâme’de geçen bir beytinde, kendi doğumuna şu şekilde bir tarih düşürmüştür:

“Hicretin tarihi bin yüz on beş oldu ol bahâr

Kal’a-i ahsen’de İbrahim Hakkı doğdu zâr”

Dedesi misafirperver ve yardımseverliğiyle bilinen Molla Bekir’dir. Babası Osman Hüsnü Efendi’dir. Annesi Kındığı köyünden Seyyid Şeyh oğlu Dede Mahmud’un kızı Hanife Hatun’dur ve İbrahim Hakkı henüz altı yaşında iken vefat etmiştir (1120/1709).

Hakîrullah diye anılan Osman Hüsnü Efendi, 1122/1710 yılında hacca giderken Tillo’ya uğramıştır. O yörenin tanınmış ulema ve şeyhlerinden İsmail Fakîrullah’a intisap etmiş daha sonra buraya yerleşmiştir. Dokuz yaşındayken babasının yanına gelen İbrahim Hakkı, burada babasından naklî ilimleri, babasının arkadaşı Molla Mehmed el-Suhranî’den başta matematik ve astronomi olmak üzere aklî ilimleri tahsil etmiştir.

Tillo’da on yıl yaşadıktan sonra, 1132/1720 Receb/Mayıs ayında babasını kaybedince Erzurum’a dönerek Müftü Hâzık Efendi’den sekiz yıl boyunca Arapça ve Farsça dersleri almıştır. İbrahim Hakkı 1141/1728-29’da babasının şeyhini ziyaret etmek üzere tekrar Tillo’ya gitmiş ve 1147/1734’te şeyhinin ölümüne kadar ona hizmet etmiştir. Daha sonra Erzurum’a dönmüş ve imamlığa başlamıştır. Oğlu İsmail Fehim’in tahsilini tamamlamasından sonra imamlık vazifesini ona bırakıp bir yandan eser telifi, diğer yandan da talebe okutmakla meşgul olmuştur.

1150/1738, 1177/1764, 1181/1768’de üç defa hacca, 1160/1747 ve 1168/1755’te iki defa İstanbul’a gitmiştir. İstanbul’da iken saray kütüphanesinde çalıştığı bilinmektedir. İlk hac ziyaretinden dönüşte Kahire’ye uğramış ve buradaki âlimlerle bilgi alışverişinde bulunmuştur. 1177/1763’te tekrar Tillo’ya giden İbrahim Hakkı, şeyhin oğulları tarafından babalarının halifesi olarak karşılanmıştır. Şeyh İsmail Fakirullah’ın torunu, Şeyh Abdulkadir es-Sânî’nin kızı, şeyh Mustafa el-Fânî’nin kız kardeşi olan Fatıma Azize ile evlenmiştir. 19 Cemaziyelahir 1194/22 Haziran 1780 tarihinde Tillo’da vefat etmiş ve Şeyhi İsmail Fakîrullah’ın yanına defnedilmiştir.

Osmanlıca çoğunlukla olmakla beraber, eserlerinde Arapça ve Farsça’yı da akıcı bir şekilde kullanan İbrahim Hakkı, astronomi, matematik, eğitim, itikad, tasavvuf, tecvid, dilbilgisi, şiir, sözlük ve felsefe gibi pek çok konuda eser yazmıştır. Bazı mensur eserlerini seci’ ile yazan, bir kısım eserlerini de manzum kaleme alan İbrahim Hakkı genellikle “Hakkî”, “Fakîrî”, bazen de “Fakîrî Hakkî” mahlasını kullanmıştır. 7

1.1.2. Eserleri

Velûd bir yazar olan Erzurumlu İbrahim Hakkı, muhtelif konularda manzum ve mensur olmak üzere birçok eser yazmıştır. İlmî, dinî ve tasavvufî görüşlerini, yazdığı kaside, gazel, musannef, rubaî ve kıtalarda manzum olarak dile getiren İbrahim Hakkı’nın, zaman zaman başka şairlerin şiirlerini de iktibas etmiştir. İbrahim Hakkı, Sefînet el-nûh’un (Sefînet el-nûh min vâridât el-futûh) ellinci sahifesine yazdığı münacatın sonu ile İnsaniyye’nin (Mecmû‘at el-insâniyye fî ma‘rifet el-vahdâniyye) sonunda eserlerini bizzat kendisi şöyle sıralar:

“Fakîrî der ki, telîfâtımız on beş kitap olmuş. Usûlü beş, furûu adlarıyla on hisâb olmuş. İlahinâme nazmımdır ü nesrim Ma‘rifetnâme ve ‘İrfâniyye vü İnsâniyye, Mecmû‘a yazıp hame. Bu beşten on kitap aldım ki cümle lubb-i meânidir. Beşi ilm-i şeriattir, beşi ilm-i ledünnîdir.”

Buna göre, İbrahim Hakkı’nın zikrettiği eserleri şunlardır:

( Asıl Eserleri )

1. Divân-ı İlâhînâme (H. 1168 / M. 1755)
2. Mârifetnâme (H. 1170 / M. 1757)
3. Mecmû‘atü’l-‘irfâniyye (H. 1174 / M. 1761)
4. Mecmû‘atü’l-insâniyye (H. 1176 / M. 1763)
5. Mecmû‘atü’l-me‘ânî (H. 1178 / M. 1765)

( Furû Eserleri )

1. Tuḥfetü’l-kirâm (H. 1180 / M.1767)
2. Nuḥbetü’l-kelâm (H.1782 / M. 1768)
3. Meşârikü’l-Yûh (H. 1185 / M. 1771)
4. Sefîne-i Nûḥ (H. 1187 / M. 1773)
5. Kenzü’l-fütûḥ (H. 1188 / M. 1774)
6. Defînetü’r-rûḥ (H. 1189 / M. 1775)
7. Ruḥu’s-şurûḥ (H. 1190 / M. 1776 )
8. Ülfetü’l-en‘âm (H. 1190 / M. 1776 )
9. ‘Urvetü’l-İslâm (H. 1191 / M.1777 )
10. Hey’etü’l-İslâm (H. 1191 / M. 1777)8

1.2. Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî

İlgili risalenin başında isim olarak bazı nüshalarda “تجويد القران بلسان العربي ” Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî yazdığı gibi bazı nüshalarda “تجويد القران العظيم” Tecvîdü’l-Ḳur’âni’l-‘Azîm yazmaktadır. Makalede, ilk verilen isim kullanılmıştır. Tecvid, Kur’ân-ı Kerîm’i harflerin mahreç ve sıfatlarına riayet edip vakıf, vasıl, sekte vb. tilâvet kurallarına uyarak güzel ve hatasız okumayı öğreten ilimdir.9 İlgili risalenin yazılması da Kur’ân’ı Kerîm’in hatasız okunması için birtakım tecvid kurallarının genel hatlarıyla anlatılması amacı taşıdığını düşündürmektedir. Çünkü risalenin yazılış sebebini söylemek için risalede özel bir başlığın ya da ayrı bir bölümün olmadığı görülmektedir. Ancak bununla birlikte konuya işaret eden bazı cümleler mevcuttur. ‘Urvetü’l-İslâm yazmalarının birinde şöyle geçmektedir: “İbrahim Hakkı der ki; bu ‘Urvetü’l-İslâm kitabımı oğlum Şakir Muhammed Efendi için bin yüz doksan bir (M.1777) tarihinde telif etmiştim. Elân görüşmek müyesser olduk da bunu kendisine hediye vermişimdir. Hak Teâla ona mübarek eylesin. Âmin sümme âmin bi hürmet-i seyyidi’l mürselîn.10

Risalenin elimizdeki nüshalarının başındaki فیقول الفقیر الحقیقی ابراهیم الفقیری الحقی ifadesiyle Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya ait olduğu görülmektedir. Onun, Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı risalesini 1183/1770 tarihinde kaleme aldığı risalenin son kısmındaki في تاريخ غقفج11 بالحساب 1173 yazımıyla belirtilmektedir.

Erzurumlu İbrahim Hakkı Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî’de konuları bölümlere (bâblara) ayırmış, başlıklandırılan bölümlere numara vermiş ve konulara “ma‘lum ola ki/bil ki” ifadesiyle başlamıştır. Müellif, tecvidle ilgili temel konuları anlatırken fazla detaya girmeden özlü ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Böyle bir üslûbu benimsemesi okuyucu için azami fayda temini gözettiğini düşündürmektedir. Bunun yanında tecvid konularındaki ihtilaflardan bahsetmeden birkaç cümleyle konuları açıklamıştır. Çoğu zaman anlattığı tecvid kuralı ile birlikte örnekler de vermiştir.

1.2.1. Yazma Nüshaları

Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî’nin Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen sekiz adet el yazma nüshası bulunmaktadır. Nüshalardan üçü Erzurum’da yazılan Mecmû‘atü’l-me‘ânî’de (H. 1178/ M. 1765), üçü ‘Urvetü’l-İslâm’da biri de Mecmu‘a’da yer almaktadır. Ayrıca mezkûr eserlerinden birkaçının Siirt ve Tillo’da bazı şahısların özel kütüphanelerinde bulunduğu tespit edilmiş ve talep edilen eserlerin aslına ve fotokopisine çeşitli nedenlerle ulaşılamamıştır.

Mecmû‘atü’l-me‘ânî’nin üç adet nüshası şunlardır:12 İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., [Diyarbekirli Said Paşa ] Nr: 576; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Ktp., Nr: T 145; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Ktp., Nr: T 11734.

‘Urvetü’l-İslâm’ın üç adet nüshası şunlardır:13 Süleymaniye Kütüphanesi, [Hacı Mahmud ], Nr: 1462; Atatürk Üniversitesi, Merkez Ktp., [Seyfettin Özege] Nr: 0138686; Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Ktp., Nr: E0014814.

Mecmu‘a nüshası ise İBB Atatürk kitaplığı, [Osman Ergin] Nr: 0541 de yer almaktadır.14

Bir de Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde (Edebiyat Kütüphanesi Nr: E12907) Tecvîdü’l-Ḳur’ân ismiyle kayıtlanan esere ulaşılmış olmasına rağmen eserin yıpranmış olmasından ve elektronik ortama aktarılmadığından incelemeye alınmadığı bilgisi verilmelidir.

Elektronik ortamda elimizde bulunan nüshalardan hareketle ilgili eserlerden ve içinde bulunan risalelerden kısaca bilgi aktarılacaktır.

1.2.1.1.Mecmû‘atü’l-me‘ânî

1178/1765’te kaleme alınan bu eser, Erzurum’da yazılmış olan eserlerin sonuncusudur. Arapça, Farsça ve Türkçe karışık bir eserdir. Her üç nüshanın fihristine göre muhtelif konularda toplam (86) seksen altı tane başlık bulunmaktadır. İbrahim Hakkı’nın mektupları, doğum, ölüm ve yolculuk gibi tarih düşürülen şiirlerini saymazsak irili ufaklı altmış üzerinde risale bulunmaktadır.

Mecmû‘atü’l-me‘ânî içerisinde bulunan bazı risaleler şunlardır:

Tertîbü’l-‘ulûm, Cilâ‘u’l- ḳulûb, Tezkiretü’l-ahbâb fi menâkib-i kutbi’l-aktâb, Tarîk-i Nakşibendiyye, Hısnu’l-Ârifin, Ülfetu’l-kulûb, el-A’malü’l-felekiyye, Vuslatnâme, Sükürnâme, Uzletnâme, Vahdetnâme, Fakirnâme, Hayrannâme, Sabırname, Duhûlnâme, Selâmnâme, Raznâme, Gönülnâme, İkbalnâme, Vasiyetnâme, İbretnâme, Avamilü’n-nahviyye, Tecvidü’l-Kur’âni’l-‘Azîm, Kavâid-i Fârisiyye, Kut-i cân, Nûş-i cân, İnsanü’l-kâmil, Kenzü’l-futuh, Nebzetün min luğati elsineti’s Selase15…

İlgili eserin üç adet nüshası ve özellikleri başlıklar halinde şöyle tanıtılabilir:

1.2.1.1.1. İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., [Said Paşa ] Nr: 576 (A Nüshası)

Arkeoloji Müzesi kütüphanesindeki Diyarbekirli Said Paşa Vakfı kitaplığında 576 numarayla kayıtlı ‘Mecmu‘â-i Resâil adlı el yazma içinde bulunmaktadır. Daha çok Mecmû‘atü’l-Me‘ânî ismiyle ünlenen Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın bu eseri -onlarca risaleden müteşekkil olduğuna yukarıda değinilmişti- Hısnü’l-‘Arifin ile Nebzetü’n min lugât-i elsineti’s-selâse adlı risalelerin arasında bulunmaktadır. İlgili risalenin adı da Tecvîdü’l- Ḳur’âni’l-Azîm olarak geçmektedir. Risale 123b ile 126a varakları arasında olup toplamda 4 varaktır.

203x153 ebadında, miklebli, kırmızı meşin, sırtı yıkık, ön kapak baskı zencirek ve cetvelli; cetvel, köşe ve kenarlarda ve şemsede olmak üzere 9 adet yapıştırma çiçek motifi yer almaktadır. Arka kapak, Sertap ve mıklep ön kapakla aynı şekilde süslüdür. Nesih yazı ile on sekiz satır olarak yazılmıştır. Yalnız yazısı taliki andıran bir nesihtir ve diğer nüshalara göre okunması güçtür. Kabı farklı olup yazı ve kâğıtlardan müteşekkil kimi hasarlı yapraklar kabaca restore edilmiştir.

Erzurumlu İbrahim Hakkı, ilgili risalenin telif tarihini sonundaki غقفج kelimesi üzerinden ebcet hesabıyla 1183/1770 olarak vermiştir. Mecmû‘a’nın son sayfasında Hamid’in istinsah ettiği yazılmaktadır ve müstensih yazmanın son kısmında kendisinin hem İsmail Fakîrullah hem de İbrahim Hakkı’nın torunu olduğunu, Mecmû‘a’yı da Tillo Ulu Camii haziresinde, İsmail Fakîrullah’ın ibadet ve uzlet yeri olan ‘Hücr-i İsmail’ diye bilinen yerde tamamladığını ifade etmektedir. Teẕkiretü’l-Aḥbab risalesinin sonunda ise Mecmû‘a’nın istinsah tarihini 1283/1866 olarak vermektedir.

1.2.1.1.2. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Ktp., Nr: T 145 (N Nüshası)

Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın ilgili eseri İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe yazmalar bölümünde T145 numarayla ismiyle kayıtlıdır. İlgili risale ise Mecmû‘atü’l-me‘âni adlı el yazma içinde Kitâbü Tecvîdü’l-Ḳur’âni’l-Azîm adıyla bulunmaktadır. Vişneçürüğü, meşin ciltli mukavva cilt içinde, 226x127 cm ebadındadır. Zencirekli, şemseli, miklebli, 3 salbek nesih yazı ile on beş satır olarak ve metinler siyah, başlıklar kırmızı mürekkeble yazılmıştır. Serlevha tezhipli, sayfa kenarları kırmızı mavi cetvellidir. Tecvid risalesinin kaydı diğer nüshalarda olduğu gibi ebcet hesabıyla 1183/1770 olarak verilmiştir. Mecmû‘a’nın sonunda müstensih ve istinsah tarihi; Mustafa Sıdkı ١٢٨4/1867 olarak verilmiştir. Mecmû‘a’nın her hangi bir yerinde mühür veya vakıf kaydı da bulunmamaktadır.

1.2.1.1.3. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Ktp., Nr: T 11734 (T nüshası)

İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’ndeki Türkçe Yazmalar kitaplığında 1734 numarayla kayıtlıdır. Mecmû‘atü’l-me‘âni içindeki tecvidle ilgili risale Tecvîdü’l-Ḳur’âni’l-Azîm adında ve Nebzetü’n min lugât-i elsineti’s-selâse ile Ḳavâid-i Fârisiyye risaleleri arasında yer almaktadır. 84a ile 86a varaklarını kapsayan nüsha toplamda 3 varaktır.

Mukavva ciltli ve kırmızı mürekkep ile çerçevelidir. Nesih yazı ile 21 satır ve metinler siyah, başlıklar kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Sayfa kenarlarına yer yer notlar düşülmüştür. Nüshanın son kısmında telif tarihi 1183/1770 olarak verilmiş ve bu nüsha Osman Fazlı tarafından 1271/1764 yılında istinsah edilmiştir.

1.2.1.2. ‘Urvetü’l-İslâm

İbrahim Hakkı 1191/1777 tarihinde oğlu Muhammed Şakir için hazırladığı bu eseri Arapça ve Türkçe olarak kaleme almıştır. Eser Kur’ân’ın büyüklüğü, hatim duası, Arapça ve Türkçe tecvit kuralları, Kur’ân ve sünnete uyma, Allah’ın ve Hz. Peygamber’in isimleri, itikad, Hanefî ve Şâfiî mezheplerine göre İslâm’ın ve namazın şartları gibi konuların işlendiği on beş bölümden oluşan ve hâtime ile biten eserin içerisinde yer alan risaleler şunlardır:

1. Bab: el-İhtida bi’l- Ḳur’ân
2. Bab: Du‘aü’l-hatmi’l- Ḳur’ân
3. Bab: Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi lisâni’l-Arabiyyi
4. Bab: Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi lisâni’t-Türkiyyi
5. Bab: el-İktidâ bi’n-Nebiyyi
6. Bab: Esmâü’n-Nebî
7. Bab: Na‘tuhu ve âdâtuhu
8. Bab: Tashîhi’l-‘itikât bil-Arabiyyi lil-emâliyy
9. Bab: Tashihi’l-‘itikat bit-Türkiyyi
10. Bab: Şurûti’l-İslâm ve’l-ferâid li’ş-Şâfiî bi’l-Arabiyyi
11. Bab: Şurûti’l-İslâm ve’l-ferâid li’l-Hanefiyyi bi’t-Türkiyyi
12. Bab: Ṣıfatü’s-selâtî li’ş-Şâfiî bi’l-Arabiyyi
13. Bab: Ṣıfatü’s-selâtî li’l-Hanefî bi’t Türkiyyi
14. Bab: el-Ed‘iyetü ve’l-ahlâki’l-hâmide ve’z-zemîme
15. Bab: Afâtü’l-A‘zâi’s-seba‘ ve’l-beden

Hâtime: Esbâbi’l- ḥıfzi ve’n-nisyân-i ve’l-faḳr-i ve’l-fenâ

İlgili eserin üç adet nüshası ve özellikleri hakkındaki bilgiler şöyledir:

1.2.1.2.1. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud, Nr:1462 (M Nüshası)

Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud koleksiyonunda ‘Urvetü’l-İslâm ismiyle kayıtlıdır. Nesih yazı ile 15 satır olarak yazılmıştır. Başlıklar kırmızı olup bir sonraki sayfa için anahtar kelimeler verilmiştir. Toplamda 89 varaktan oluşmaktadır. Müstensihi bilinmemekle birlikte istinsah tarihi 1257/1842 olarak verilmiştir. Bu risale bir mukaddime on beş bab ve bir hatime üzerine tertib olunmuştur. Çalışılan Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı Arapça tecvid risalesi 10a-14b sayfaları arasında olup 5 varaktır ve telif tarihi ebced hesabıyla 1183’tür. Mezkûr nüshada diğer nüshalara göre fazlaca eksiklik göze çarpmaktadır.

1.2.1.2.2. Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Ktp., Nr: E0014814 (C Nüshası)

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde bulunan bu nüsha ‘Urvetü’l-İslâm yerine yanlışlıkla ‘Uryetü’l-İslam olarak kayıtlanmıştır. İlgili tecvid risalesi ise Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adıyla geçmektedir. Meşin mukavva ciltli, sırtı yıkık, ön kapak baskı zencirek ve serlevha ve çiçek motiflidir. Sayfalar cetvelle çizilmiş olup nesih yazı ile 15 satır olarak ve başlıklar, yer yer alt başlıklar ve cümle sonlarındaki noktalar kırmızı mürekkeb ile yazılmıştır. Yer yer sayfalar nem almış, bazıları da yırtılmıştır. Zahriye kısmında anlaşılması güç Osmanlıca yazılar içermektedir. Diğer ‘Urvetü’l-İslâm nüshalarından farklı olarak Havas ilmine dair ١٠ varak müstensih tarafından eklenmiştir. İçindeki tılsımlar yer yer Farsça olarak yazılmıştır. Derviş Halil tarafından Tillo’da istinsah edilmiştir. İstinsah tarihini Farsça olarak ١٢٠٨ şevval ayı pazartesi günü olarak belirtilmiştir. Yani müellifin vefatından 14 sene sonra istinsah edilmiştir.

1.2.1.2.3. Atatürk Üniversitesi, Merkez Ktp. Seyfettin Özege Nr: 013886 (S Nüshası)

Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Seyfettin Özege koleksiyonunda ‘Urvetü’l-İslâm ismiyle kayıtlıdır. Nesih yazı ile 15 satır olarak yazılmıştır. Başlıklar kırmızı olup bir sonraki sayfa için anahtar kelimeler verilmiştir. Toplamda 109 varaktan oluşmaktadır. Tecvîdü’l- Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî adlı tecvid risalesi ise 6 varaktan müteşekkildir. Bu nüsha ‘Urvetü’l-İslâm’ın telif tarihinden bir sene sonra İbrahim Hakkı hayatta iken yazılmış ve İbrahim Hakkı’nın öğrencilerinden Lütfullah Halil tarafından 25 Cemâziye’l-Âhir 1192/21 Temmuz 1778 tarihinde istinsah edilmiştir. Nüshalar arasında en eski olanıdır. Bu yüzden bu nüsha tahkikte esas alınmıştır. Ayrıca sadece bu nüshada kitabın telif tarihi ve telif sebebi yazıldığı görülmektedir:

“İbrahim Hakkı der ki; bu ‘Urvetü’l-İslâm kitabımı oğlum Şakir Muhammed Efendi için bin yüz doksan bir (M:1777) tarihinde telif etmiştim. Elân görüşmek müyesser olduk da bunu kendisine hediye vermişimdir. Hak Teâla ona mübarek eylesin. Amin sümme âmin bi hürmet-i seyyidi’l mürselîn.”

Sonraki iki varakta ise İbrahim Hakkı hayat hikayesini kısa bir anekdot olarak anlatmıştır.16

1.2.1.3. Mecmu‘a

Bahse konu olan Mecmua birçok risaleyi ihtiva etmektedir.

Eser içindeki risaleler şunlardır:

Mecmû‘atü’l-‘irfân17, Hey’etü’l-İslâm İşrâkî, Cilâ‘u’l-ḳulûb, Hutbe, Cedvel istihrâci’l-a’mali’l-felekiyye, Hısnü’l-Ârifîn, Tecvîdü’l-Kur’âni’l-Azîm, Tezkiretü’l-ahbâb, Munâcât, Şürûtu Akîdeti’l-iman, el-Edi’ye, Mir’âtü’l-Kevneyn.

1.2.1.3.1. İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Nr: 0541_07 (B Nüshası)

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kütüphanesi Osman Ergin Koleksiyonunda 541 numaralı demirbaş ile kayıtlıdır. Nesih yazı ile 16 satır olarak yazılmıştır. Kırmızı mürekkep ile iki defa çerçevelenmiştir. Başlıklar kırmızı olup bir sonraki sayfa için anahtar kelimeler verilmiştir. Toplamda 176 varaktan oluşmaktadır. Üç varaktan oluşan risale 0541_07 numarayla kayıtlanmıştır. İlgili yerde risalenin adı Tecvîdü’l- Ḳur’âni’l-Azîm geçmekte olup 116b-119a varakları arasında yer almaktadır. Bu eser, baba tarafından İsmail Fakîrullah’ın, anne tarafından İbrahim Hakkı’nın torunu olan Molla Ahmed Tillovî eliyle istinsah edilmiştir. Molla Ahmed Tillovî istinsah tarihini ebcet hesabı ile 1315/1898 olarak vermiştir. Ancak diğer nüshalarda olduğu gibi Tecvid risalesinin telif tarihini vermemiştir. Mecmû‘a’nın son varakında Medine-i Münevvere’de Muhammed b. Salih ed-Dımaşkî el-Hanefî ed-Diyârbekirlî el-Amidî ile Muhammed Ahmed b. Alevî eş-Şankîtî tarafından 1316/1899 tarihli takrizleri bulunmaktadır. Bu da bizleri, müstensihin istinsah ettiği nüshayı kendisi için yaptığı ve bir sene sonra Medine-i Münevvere’ye yanında götürdüğü sonucuna götürmektedir. 119. varakın hamişinde Seyyid Abdulkadir el-Edhemî’nin takrizi ve mührü yer almaktadır.

1.2.1.4. Tecvîdü’l-Kur’ân

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde (Edebiyat Kütüphanesi Nr: E12907) Tecvîdü’l-Ḳur’ân ismiyle kayıtlanan esere ulaşılmış olmasına rağmen eserin yıpranmış olmasından ve elektronik ortama aktarılmadığından eser incelenmeye alınmamıştır.

1.2.2. Risalenin Tahkikinde İzlenen Yöntem

Eserin tahkiki Türkiye kütüphanelerinde tespit edilen sekiz nüshadan, ilgili sebepten yedisi üzerinden mukabelesiyle gerçekleştirilmiştir. Tahkikte, nüshalar arasında en eski nüsha olan S nüshası (Atatürk Üniversitesi, Merkez Ktp. Seyfettin Özege Nr: 013886) esas alınmıştır. Bu nüsha İbrahim Hakkı hayatta iken istinsah edilmiştir. Metinde tercih edilen ifadeye yer verilmiş, farklı olan ifade, yer aldığı nüshayla birlikte dipnotta gösterilmiştir. Asıl nüsha S nüshası olmakla birlikte ilgili nüshada yer almayan metinle ilişkili yer yer diğer nüshalardan ilaveler yapılmıştır. Eserin nüshaları arasındaki ibare farkları gösterilmiş fakat yazım farklarını göstermeye gerek görülmemiştir. Metinde örnek olarak getirilen Kur’ân âyetleri dipnotta gösterilmiştir. Metnin yazımında günümüz Arapçası için kullanılan imla esas alınmıştır. Yazılan kelimelerin çok bilinenlerine hareke konmayıp, sadece iltibas olabilecek kelimelerdekilere hareke konmuş, bunun yanında okunması zor olabilecek Arapça ibareler harekelenmiştir. Kelimelerdeki şeddeler ise gerekli görüldüğü yerlerde gösterilmiştir.

1.2.3. Risalenin Tahkiki

رسالة

في بيان تجويد القرآن بلسان العربيّ

تأليف:

إبراهيم حقّي الاَرضرومي

الباب الثّالث18 في بيان تجويد القرآن بلسان العربيّ19

لإبراهيم20 الحقّي الفقيرى21 رحمه الله22

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لله رب العالمين والصّلاة والسّلام علي سيّد المرسلين23 نبينا محمد و آله وصحبه اجمعين.

أما بعد24 فیقول الفقیر25 الحقیقی26 ابراهیم الفقیری27 الحقّی28 إعلم أيها القاري أن التّجويدَ29 واجبٌ لكلاىم الباري فأبين لك مخارجَ الحروف والصّفات وأحكامَها المحفوظة من الثّقات. فرتّبتُ هذا الكتاب علي عشرة ابواب متوكّلا على ربّ العباد وهو الهادي30 للرّشاد.

الباب الأول في بيان مخارج الحروف

إعلم أن مخارجَها سبعة عشر. الألِفُ؛ مخرجُها الهواءُ الخارج من الجوف. والهمزةُ والهاءُ؛ من أقصى الحلق31. والعينُ والحاءُ من وسطه32 والغينُ والخاءُ من فوقه. والقافُ من عقب اللسان33. والكافُ من فوقه34. والجيمُ والشّينُ والياءُ من وسَطه. والضّادُ من جنبه وَمِنْ الأضراس ايّ35 جنب36 كان. واللّامُ من رأس اللّسان من فوق.37 والرّاءُ من ظَهْره قريبَ اللّام. والنّونُ من رأسه من تحت. والطّاءُ والتّاءُ والدّالُ من رأسه ومن عُليا الثّنايا. والصّادُ والسّينُ والزّاءُ من رأسه ومن فوق الثنايا السفلى.38 والظّاء والذّال والثّاء من رأسه ومن طرف الثنايا العليا39. والفاءُ من بطن الشّفة مع40 أطراف41 تلك الثّنايا. والباءُ والميمُ والواوُ من الشّفتين والغُنة من الخيشوم.,

الباب الثّاني في بيان صفات الحروف

إعلم أنّ شديدها42 لفظُ "اَجِدْ قَطٍ بَكَتْ". ومَهموسَها43 لفظُ "فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ. وإستعلاؤها لفظ "خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ". و مَطبقَها الصَّادُ والضَّادُ والطَّاءُ والظَّاء،ُ و فَخيمَها حروفُ الاستعلاء. والرّاءُ إذا مُدّت مع الالف والواو، ورقيقَها معهما الباقية من حروف الهجاء. وصفيرَها44 السّينُ والصَاد والزاءُ، ولينَها الواوُ والياءُ45 اذا سكنتا46 وانفتح ما قبلهما. و قلقلتَها لفظُ "قُطْبُ جَدٍ"

اما حكم حروف القلقلة فتحريكها في مخارجها اذا كانت ساكنة سواء كان السكون لازما47 او عارضا. مثل؛ الفَقْرَ48، والفَطْرِ، والجَبْرِ، والمجْدِ، حمالةَ الحَطَب49، من مسد50.

واماحكم اللّام؛ فان اللّام في51 لفظة الله52 تفخّمُ اذا كان ما قبلها مفتوحا او مضموما، و ترقّقُ ان كان مكسورا مثل``انَّ الله53، نصرُ الله54، فیى دین الله55``

و اما حكم الرّاء فتُفخّمُ اذا كانت مفتوحة او مضمومة، وتُرقّقُ ان كانت مكسورة مثل؛ الرّحیم56، رُحماء57، رِحلة الشّتاء58. و کذالك تُفخمُ الرّاء اذا كانت ساكنة وما قبلها او ما قبل قبلها59 مفتوحا او مضموما، و ترقّق ان كانت ساكنة وهما مكسوران ان لم یكن بعدها حرفُ60 الاستعلاء مفتوحة او مضمومة وان كانت كذلك فلا ترقّق بل تفخم تبعا لما بعدها مثل؛ ترمیهم61، ترزقون62، فرعون63، ستّار، غفور64، قدیر65، مرصاد66، فرق67.

الباب الثاّلث فی بیان حكم النّون السّاكنة والتّنوین68

اعلم انّ النّون السّاكنة او التّنوین69 إذا دخلتا على الباء تقلبان70 ميماً مثل؛مِنْ بَعْدِ71، عليمٌ بما تعملون . وإذا دخلتا على الرّاء واللّام تدغمان في الرّاء واللّام بلا غنّة. الغُنّة هي الصوت اللذي يخرج من الأنف72، والإدغام هو إدخال حرف في حرف بعدها و إعطاءُ التّشديد بدلا للمدغم مثل؛ عن ربك73، من لدنك74، رؤوف رحيم75، لطيف لما يشاء76. وإذا دخلتا77 على الميم اوالنّون او الواو اوالياء78؛ جمعُها79 منويّ، يدغمان فيها مع الغنة مثل؛ من مسد80 ، من نور81، من وال82، من يوم83، سراج منير، بشير نذير، سراجا وهاجا84، قلوب يومئذ85، الّا إذا إجتمعت النّون الساكنة مع الواو اوالياء86 في كلمة واحدة لا تدغم87 فيهما88 مثل؛ قنوان89، والدّنيا90. وإذا دخلتا على احدى حروف الحلق91 وهي؛ أ، ه، ع، ، ح، غ،خ يقرآن92 بالإظهار93 والقطع عن هذه الحروف94 مثل؛ من آمن95، من هاد96، من عِلمه97، من حكمه، من غيره، من خيره، مكين امين98، مهين همّاز99، سميع عليم100، غفور حليم101، عفوّ غفور102، حليم103 خبير. وإذا دخلتا على خمسة عشر حرفا104. وهي؛ ت، ث، ج، د، ذ، ز105، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ف، ق، ك يقرآن بالإخفاء مع الغنّة مثل؛ من تراب106، رزاق كريم. الاخفاء حالة بين الاظهار والادغام عارية عن التّشديد مع بقاءالغنة107.

الباب الرّابع فی بیان حكم الميم السّاكنة وإدغام المثلين والمتجانسين والشّمسيّة والقمريّة

إعلم انّ الميم السّاكنة اذا دخلتْ على الباء تكون إخفاءً مع الغُنّة108. مثل؛ هُمْ بِهِ109. و اذا دخلتْ على الميم أيضا تكون إدغام المثلين مع الغنة مثل110؛ عليهم من111، وإذا دخلت على الفاء او الواو تكون إظهارا شفويا مثل هُم فيه112، دينكم ولي دين113. وإذا دخلت حرف ساكنة على حرف مثلها تدغم فيها و تكون إدغام المثلين. مثل؛ ربحت تجارتهم114، بل لهم115، آووا ونصروا116 .

وإذا دخلت حرف ساكنة على حرف من جنسها تدغم فيها و تكون إدغام المتجانسين وهو ثلاثة اجناس. الأول؛ التّاءُ والطّاءُ والدّالُ. والثّانى؛ الثّاءُ والظّاءُ والذّالُ. والثّالث؛ القاف والكاف. مثل ودّت طائفة117 ، يلهثْ ذلك118، الم نخلقكم119. و اذا دخلت لام التعريف على أربعة عشر حرفًا تدغم فيها وتسمّى إدغاما شمسيّا وهي؛ ت، ث، د، ذ، ر، ز، س، ش ، ص، ض، ط، ظ، ل، ن. مثل؛ والشمس120. وإذا دخلت على الحروف الباقيّة الأربع العشرة121 تظهر، و تسمّى إظهارا قمريّا وهي؛ ا، ب، ج، ح، خ، ع، غ، ف، ق، ك، م، و، ه، ي. مثل؛ والْقَمر122.

الباب الخامس فی بیان حروف123 المدّ

إعلم أنّ حروف124 المدّ125 ثلاثة. وهي؛ الواو، والياء والألف. امّا الواو إذا كانت ساكنة وما قبلها مضموما126 فحنئذ تكون الواوُ127 حرفَ المدّ128. وامّا الياء إذا كانت ساكنة وما قبلها مكسورا ففي تلك الحالة تكون الياء129 حرفَ المدّ. وامّا الألف فمِن شأنها أن تكون ساكنة مع فتح ما قبلها دائما، فهي حرف المدّ أبدا.

الباب السّادس فی بیان سبب المدّ والمدّ130 الطبيعيّ131

إعلم أنّ سبب المدّ إثنان، احدُهما الهمزةُ والآخرُ132 السّكونُ. امّا المدّ فهو ستّة: مدّ طبيعيّ، و مدّ متصل، و مدّ منفصلٌ، و مدّ لازم، و مدّ عارض، و مدّ لين. وإذا وجد حرف133 المدّ دون سببه فهو مدُّ طبعيّ؛ لا يُمدُّ إلا مقدار ألف134 واحد. وذلك مقدار زمان رفع الأصبع135، مثل؛ غفور136، حليم137، ستّار.

الباب السّابع في بيان المدّ المتّصل والمنفصل138

إعلم اَنّ سبب المدّ إذا كانت همزةً واجتمعت بحرف المدّ في كلمة واحدة فهو مدّ139 متّصل. ومرتبته مقدار أربعة ألِفات. و حكمُه واجبٌ. مثل؛ جاء140، وجئ141، وسوء142. وإن كان143 سبب المدّ همزة ووجدت في اوّل كلمة144 وحرفُ المدّ في آخر كلمة قبلها فهو مدّ منفصل، ومرتبتهُ مقدار اربع الفات. وحكمه جائز. مثل؛يا ايُّهَا النّاسُ145. وقد تكون146 حرف المدّ واوا مقدرة او ياء مقدرة. مثل؛معه147، به148، عنده إلا بإذنه149، من علمه إلا بما شاء150.

الباب الثّامن في بيان المدّ اللازم والعارض

إعلم انَّ سبب المدّ إذا كان سكونا لازما وهو ما كان ثابتا في حال151 الوقف والعبور فهو مدّ لازم. ومرتبته مقدار اربع اَلِفات. وحكمه واجب. مثل؛ اَلم152، ضالّا فهدى153. امّا المدّ العارض فهو ان يكون السّكون عارضا اعنى ثابتا فىي الوقف وساقطا في العبور كنهاية الآية. وحكمه جائز. و له مراتب معدودة. فإن كانت الحروف154 الأخيرة من الآية مفتوحة فيجوز في تلك المرتبة ثلاثة أوجه: الطّول، والوسط155 والقصر. مثل؛ يعملون156. وإن كان الأخير مكسورا157 فاربعة أوجه: الطّول، والوسط، والقصر، والرّوم. وهو طلب الحركة بصوت خفيّ. مثل؛ يوم الدّين158. وإن كان الأخير159 مضموما160 فسبعة أوجه: الطّول، والوسط، والقصر، والطّول مع الإشمام، والوسط معه161، والقصر معه162، والرّوم. مثل؛ نستعين163. الإشمام هو ضمّ الشّفتين مع مدّهما164 بعد السّكون.

الباب التّاسع في بيان مدّ165 اللّين

إعلم انّ الواو والياء إذا كانتا ساكنتين وما قبلهما مفتوحا فتكونان كما ذكرنا حرفا166 لين. وان كان بعدهما سكون لازم167 فحنئذ تكونان مَدّين168 لينا. ومدّهما لازم؛ مقدار اربع الفات . مثل؛ عين169. وإن كان السّكون بعدهما سكونا عارضا فمراتبهما 170كمراتب المدّ العارض المذكور من الطّول، والوسط، والقصر، والرّوم، والإشمام. مثالهما؛ قوم171، من خوف172، والصّيف173، نوم174.

الباب العاشر في بيان الوَقَفات

إعلم انّ الوقفَ لايجوز الّا على السّكون. فإذا175كان آخر الآية منوّنا فيسقط176 التنوين، كالحركات الثّلاث ليحصل الوقف على الحرف السّاكن الّا إذا كان التّنوين مع الالف فحنئذ يكون الوقف على الألف بالمدّ الطبعيّ177 فقط. مثل؛ توابا178. والتّاء المكتوبة بصورة الهاء تقرأ هاء عند الوقف عليها. مثل؛ ما القارعة179. واما الحروف180 الّتي تكتب فوق الخطوط بالأحمر فهي إشارات181 للوقف182 وتركه. فالطاّءُ 183علامة لمطلق الجواز. والجيم لترجيح الوقف184 على العبور. والزّاءُ لترجيح العبور على الوقف. و الميمُ للوقف اللازم185. والصّاد للوقف المرخّص ضرورة186 . وحرف اللام الف187 لنهي188 الوقف هناك، ولكن الوقف عند نهاية كل آية سُنّة مرويّة عن النبيّ الهُمّام عليه افضل189 الصّلاة واتم190 السلام.

تم191 تاليف الكتاب بعون رب الارباب في تاريخ غقفج192 بالحساب في م193 سنة ١١٨٣194

1.2.4. Risalenin Tahlili

Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-’Arabî isimli risale, Kur’ân kelimelerinin telaffuz keyfiyetlerini Hz. Peygamber’den alındığı şekliyle muhafaza ederek, Kur’ân tilavetinde hata yapılmasını önlemeyi hedefleyen tecvid ilmiyle ilgilidir.

Risale bir mukaddime ve on ana bölümden (bâblardan) meydana gelmektedir. Risalenin muhtevası sıralı bir şekilde kısaca şöyle sunulabilir:

Mukaddime besmele, hamdele ve salvele ile başlar. İlgili kısımda Kur’ân’ın tecvidli okunmasının gerekliliği belirtilir ve mehâric-i hurûf ve sıfât-ı hurûfun açıklanacağından ve risalenin on bölüme ayrıldığından söz edilir.

1. Bölüm: Mehâric-i Hurûf: Kur’ân harflerinin çıkış yerlerinden bahsedilir.
2. Bölüm: Sıfât-ı Hurûf: Her bir harfin mahrecinde telaffuz edilirken kazandığı keyfiyet olan sıfatlarından konu edilir.
3. Bölüm: Tenvin ve Sâkin Nûn’un Hükümleri: Bu bölümde tenvin ya da sâkin nûn’dan sonra gelen harfe göre kıraatin nasıl gerçekleşeceği örneklerle birlikte açıklanır.
4. Bölüm: Sâkin mîm’in hükümleri ve idğam-ı misleyn, mütecâniseyn, şemsî ve kamerî harfler ve hükümleri örnekleriyle birlikte anlatılır.
5. Bölüm: Harf-i Medler: Vâv, yâ ve elif harflerinin med olma durumları izah edilir.
6. Bölüm: Sebeb-i Med ve med çeşitlerinden Medd-i Tabiî: Hemze ve sükûnun med sebeb-i olmasından ve med çeşitlerinden bahsedilir ve medd-i tabiînin durumu ve miktarı örneklerle birlikte açıklanır.
7. Bölüm: Medd-i Muttasıl ve Medd-i Munfasıl: Hangi durumlarda medd-i muttasıl ve medd-i munfasıl olacağı örneklerle birlikte açıklanır ve ilgili medlerin hükümlerine yer verilir.
8. Bölüm: Medd-i Lâzım ve Medd-i Ârız: Harf-i medden sonra sebeb-i medden lâzım veya ârız sükun gelirse med çeşidinin değişebileceği örneklerle izah edilir ve hükümleri belirtilir.
9. Bölüm: Medd-i Lîn: Medlerin son konusu olan medd-i lîn’in hangi durumda lâzım, hangi durumda ârız kısmı olacağı örneklerle ve med ölçüleriyle birlikte anlatılır.
10. Bölüm: Vakıf ve İşaretleri: Vakıf konusu son bölümdür ve âyet sonunda vakfın nasıl gerçekleşeceğine ve vakıf işaretlerine yer verilir ve Resûlullâh’a salatü selam ile biter.

Mukaddime

Erzurumlu İbrahim Hakkı risaleye besmele,195 hamdele196 ve salvele197 ile başlar. 198 Böyle bir girişi Kur’ân’a uygun bir şekilde ve hadis-i şeriflerde varid olan tatbikata uyarak yaptığı düşünülmektedir.199 Mukaddimenin başında risalenin فیقول الفقیر الحقیقی ابراهیم الفقیری الحقی ifadesiyle Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya ait olduğu ve onun bu risalede “Fakîrî200-Hakkî” mahlasını kullandığı görülmektedir.

Tecvid ilminin önemi bu ilmi öğrenmenin ve uygulamanın gerekliliğinden kaynaklanmaktadır. Zira İbrahim Hakkı bununla ilgili olarak Allah kelâmı olan Kur’ân-ı Kerîm’in doğru okunması için okuyana tecvidin vacip olduğunu söylemektedir. Bu noktada da tecvid ilmini bütün kaideleri ile bilmenin ve öğrenmenin farz-ı kifaye olduğu; Kur’ân-ı Kerîm’i lahn-i celîden kurtaracak kadar tecvid ilmi ile amel etmenin her mükellef Müslümana farz-ı ayn olduğu kaynaklarda geçmektedir.201 İbrahim Hakkı daha sonra hükümleri güvenilir, sağlam kaynaklara dayalı mehâric-i hurûf ve sıfât-ı hurûfu açıklayacağından ve risaleyi on bölüme ayırdığından ve kullarını doğru yola ileten Allah’ın rab olduğundan söz etmektedir. Erzurumlu İbrahim Hakkı tecvid ilmiyle ilgili bölümde وهو هادي لرشاد ifadesini kullanması, “ مَنْ يُحْسِنِ التَّجْوِيدَ يَظْفَرْ با الرَّشَد /Kim tecvidi güzelleştirirse doğruya (iki dünya mutluluğuna) ulaşır.” sözünü akla getirmekte ve tecvid ilminin faydasına işaret ettiğini düşündürmektedir.202

1.2.4.1. Mehâric-i Hurûf

Bu bölümde Kur’ân harflerinin çıkış yerlerinden bahsedilmektedir. Tecvid ilminde harflerin çıkış yerine mahreç denir. Mahreçlerin sayısı hususunda ihtilaf olup, temelde konuyla ilgili üç görüş vardır: İlki, Ferrâ (ö. 207/822), Kutrub (ö. 210/825), el-Cermî (ö. 225/840), İbn Keysân (ö. 299/912) ve İbn Dureyd (ö. 321/933) gibi âlimlerin söylediği 14’tür. İkincisi, Sibeveyh (ö. 180/796) ve nahiv âlimlerinin ve kurrânın çoğuna göre 16 olmasıdır. Üçüncüsü ise Halil b. Ahmed (ö. 130/747), Mekkî b. Ebî Tâlib (ö.437/1045), Ebü’l-Kâsım el-Hüzelî (ö. 465/1073), İbnü’l-Cezerî (ö. 833/1429) ve bunlara tâbi olanlara ait olan görüşü olup, 17’dir.203 Sonuncusunun muhakkik kurrânın görüşü olduğunu İbnü’l-Cezerî ifade etmiştir204 ve genel olarak ondan sonra tecvid ve kıraat kitaplarında bu mahreç sayısı yer almıştır.205 İbrahim Hakkı’ya göre de mahreçlerin sayısı on yedidir. Ortaya çıkan farklılık cevfin (boğaz ve ağız içindeki boşluğun) ayrı bir mahreç bölgesi olarak sayılmaması ve “nûn (ن) , “lâm” (ل) ve “râ” (ر) harflerinin tek mahreç olarak kabul edilmesinden kaynaklanmaktadır.206 İbrahim Hakkı mahreç sayısını verdikten sonra her bir harfin mahreç yerini anlatmaktadır. İlk önce med harflerinin mahreci olan cevfe ve boğaz harflerinin (أ-ه، ع-ح، غ-خ) mahreçlerine ikişerli gruplar halinde yer vermektedir. Daha sonra dil (ق، ك، ج-ش-ي، ض، ل، ر، ن، ط-ت-د، ص-س-ز، ظ-ذ-ث) ve dudak (ف، و- م- ب) bölgesine ait diğer harflerin mahrecini ele almaktadır. İlgili bölümün son kısmında ğunnenin (geniz kovuğundan gelen ses) mahreci olan hayşûm’u vermektedir. Verilen bilgilerden hareketle İbrahim Hakkı’ya göre mahreç bölgeleri cevf, boğaz, dil, dudak ve hayşûm olmak üzere 5 kısımda incelenmektedir. Cevf (1), Boğaz (3), Dil (10), Dudak (2) ve Hayşûm (1) olmak üzere mahreç sayısı 17 olmaktadır. Böyle bir ayrımı İbnü’l-Cezerî’nin sisteminde de görmek mümkündür.207

1.2.4.2. Sıfât-ı Hurûf

Erzurumlu İbrahim Hakkı bu bölümde harflerin sıfatlarından bahsetmektedir. Tecvid ilminde sıfat, mahreçten çıkışı esnasında harfin kazandığı özelliklere denmektedir. Harflerin sıfatlarının sayısı hususunda ihtilaf edilmiştir. 14 ile 44 arasında değişmektedir.208 İbrahim Hakkı sıfatların sayısı hususunda herhangi bir söz söylememiştir. Ancak risalede en meşhur olan sıfatlara yer vermektedir. Sıfatlar kuvvet, lâzime ve ârıza ve zıtlık yönünden kısımlara ayrılır. Risalede sıfatlardan şiddet, hems, isti‘lâ ve itbâk gibi türlerinin verilmesi İbrahim Hakkı’nın zıtlık yönünden bir ayrım yaptığını göstermektedir. Böyle bir ayrım İbnü’l-Cezerî’nin Mukaddime’sinin “Harflerin Sıfatları Bâbı”nın ilk dört beytini akla getirmektedir.209 Böylelikle sıfatları söyleyerek zıtlarını karşılaştırmalı olarak bulma yöntemi uygulanacaktır. İbrahim Hakkı sıfatların isimlerine yer verirken ilgili harflerden de bahsetmektedir. Şiddet sıfatlı harfleri أجد قط بكت, hems sıfatlı harfleri فحثه شخص سكت , isti‘lâ sıfatlı olanları خص ضغط قظ cümleleriyle göstermektedir. Ayrıca o, “Ṣâd” (ص) , “Żâd” (ض), “Ṭâ” (ط) ve “Ẓâ” (ظ) harflerini itbâk sıfatlı harfler olarak verirken; isti‘lâ sıfatlı harfler ve “râ” harfi, harfi med olan “elif” (ا)ve “vâv” (و) ile uzatılırsa tefhîm sıfatlı okunacağını söylemektedir. Bunların yanında safir sıfatlı harfler olarak “Ṣâd, zây, sîn” (ص-ز-س) harflerinin verilmesi ve kalkale sıfatlı harflerin قطب جد olarak gösterilmesi İbnü’l-Cezerî’nin kullanıma karşılık gelmektedir.210 Erzurumlu İbrahim Hakkı verilen bilgilere ilaveten bu bölümde kalkale konusunu ve Lafzatullâh’taki (ألله , Allah lafz-ı şerifindeki) “lâm” harfi ve “Râ” (ر)harfinin kalın ya da ince okunma durumlarını örneklerle birlikte izah etmektedir.

1.2.4.3. Tenvin ve Sâkin Nûn’un Hükümleri

İbrahim Hakkı, tenvin ve sâkin nûn’un hükümleri başlığı altında, iklâb, idğâm (iki kısımdan oluşuyor), izhâr ve ihfâ konularına yer vermektedir. İlk olarak iklâbı, tenvin ya da sâkin nûn’dan sonra “ba” (ب)harfi geldiğinde tenvini ya da sâkin nûn’u “mim” (م)harfine çevrilmesi olarak tanımlamakta ve konuyla ilgili örnekler serdetmektedir. Daha sonra idğâm’ı, idğâm-ı bilâ gunne ve idğâm-ı meal gunne olarak kısımlara ayırmaktadır. Konuyu anlatırken ilk önce gunneyi “Genizden (burundan) gelen ses” ve idğâmı “Bir harfi kendisinden sonra gelen diğer bir harfe katma” olarak tanımlamaktadır. İdğâm-ı bilâ gunne harfleri olarak “lâm” ve “râ” yı (ل-ر); idğâm-ı meal gunne harfleri olarak “mim”, “nûn”, “vâv” ve “yâ”yı ( (م، ن، و، ي vermektedir. Tenvin ya da sâkin nûn’dan sonra “lam” ve “râ” harfleri gelirse ğunnesiz idğam; “mim”, “nûn”, “vâv” ve “yâ harfleri gelirse gunneli idğamın yapılışını örneklerle açıklamaktadır. İdğâm-ı meal ğunne konusuyla bağlantılı olan izhâr-ı kelime-i vâhide kuralında gunneli idğamın yerine izharın gerçekleşeceğine değinmekte ve konuyla ilgili iki örnek vermektedir. Daha sonra izhar konusunu ele almaktadır. Tenvin ya da sâkin nûn harfinden sonra altı boğaz harfinden biri geldiğinde izhâr olacağını söylemekte ve boğaz harflerini de ( (أ-ه-ع-ح-غ-خşeklinde sıralayarak örnekler vermektedir. Bu bölümün en son konusu ise ihfâdır. İbrahim Hakkı tenvin ya da sâkin nûn’dan sonra on beş ihfâ harfinden (ت-ث-ج-د-ذ-س-ش-ص-ض-ط-ظ-ف-ق-ك) biri geldiğinde gunneli bir şekilde ihfâ yapılacağından bahsetmekte ve konuyla ilgili örnekler vererek bölümü sonlandırmaktadır. İbrahim Hakkı’nın konularla ilgili verdiği örnekler tablo halinde şöyle gösterilebilir:

KURALLAR	HARFLER	TENVİN	SÂKİN NÛN
İklâb	ب	عَليمٌ بِمَا تَعْمَلُونَ	مِنْ بَعْدِه211
İdğâm-ı Bilâ Gunne	ر- ل	رَؤُفٌ رَحِيمٌ212 – لَطِفٌ لِما يَشَاء213	عَنْ رَبِّكَ214 - مِنْ لَدُنْكَ215
İdğâm-ı Meal Gunne	م – ن- و- ي	سِراجٌ مٌنِير- بَشِيرٌ نَذِير- سِرَاجًا وَهَّاجًا216- قُلُوبٌ يَومَئِذٍ217	مِنْ مَسَدٍ218 - مِنْ نُورٍ219- مِنْ وَالٍ220- مِنْ يَوْمٍ221
İzhâr-ı Kelime-i Vâhide	م – ن- و- ي	-	قِنْوَانٌ222 - والدُّنْيَا223
İzhâr	أ-ه-ع-ح-غ-خ	مَكينٌ اَمِينٌ224- مَهينٌ هَمَّاز225- سَمِيعٌ عَليمٌ226- غَفُورٌ حَليمٌ227- عَفُوٌّ غَفُورٌ228- حَليمٌ خَبِيرٌ	مَنْ امَنَ229- مِنْ هَادٍ230- مِنْ عِلْمِهِ231- مِن حُكْمِهِ- مِنْ غَيرِه- مِنْ خَيْرِه
İhfâ	ت-ث-ج-د-ذ-س-ش-ص-ض-ط-ظ-ف-ق-ك	رَزَّاقٌ كَريمٌ	مِنْ تُرَابٍ232

1.2.4.4. Sâkin Mîm, İdğâm-ı Misleyn, Mütecâniseyn, (Lâm-ı Târifin) Şemsiyye ve Kameriyye’nin Hükümleri

Bu bölümde İbrahim Hakkı, ilk önce sâkin mîm’in ihfâ, idğâm ve izhâr durumlarını ele almaktadır: O, sâkin mîm, 233(هُمْ بِهِ) örneğinde olduğu gibi “bâ” harfinden önce geldiğinde ihfa; (عَلَيْهِمْ منْ)234 örneğindeki gibi “mim” harfine uğrarsa idğâm-ı misleyn meal ğunne ve (هُمْ فِيه235- دِينُكُمْ وَلِي دِين236) örneklerinde olduğu gibi “fe” ve “vâv” harfine uğrarsa izhâr-ı şefevî olacağını söylemektedir. Ancak sâkin mîm’den sonra verilenlerin dışındaki harflerden birinin gelmesindeki duruma ve örneğine yer vermemektedir.237

Sâkin mîm’in hükümlerini verdikten sonra harflerin (mahreç ve sıfatları itibariyle) birbirleri ile olan idğâmı konusunu ele almaktadır. (Mahrec ve sıfatları aynı) misl/mütemâsil harflerin birbirine idğâmını, idğâm-ı misleyn (رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ238- بَلْ لَهُمْ239- اوَوْا وَنَصَرُوا240) ve (mahreçleri bir, sıfatları başka) cins/mütecânis harflerin birbirine idğâmını, idğâm-ı mütecâniseyn olarak tanımlamaktadır. İdğâm-ı mütecâniseynin üç kısım olduğunu söylemekte ve harflerine yer vermektedir. İlk kısım harfler “te”, “ṭâ” ve “dâl” (ت- ط- د) dir ve örneği 241وَدَّتْ طَائفَة dür. İkinci kısım harfler “ẓâ”, “ẕâl” ve “sâ” (ظ- ذ- ث) dır ve örneği يَلْهَثْ ذَلِك242 dir. Üçüncü kısım harfler ise “ḳâf” ve “kef” (ق- ك) tir. Örneği ise 243اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ dür. Burada dikkati çeken husus İbrahim Hakkı’nın “ḳâf” ve “kef” (ق- ك) harflerinin birbirlerine idğam edilmesini idğâm-ı mütecâniseyn başlığı altında örneklendirmesidir. Ancak tecvid kitaplarında ilgili harflerin birbirlerine idğam edilmesi idğâm-ı mütekaribeyn (mahreçlerinde veya sıfatlarında yakınlık bulunan iki harften sâkin olan birincisinin ikincisine katılması) başlığı altında incelenmektedir. Çünkü “ḳâf” ve “kef” (ق- ك) harfleri arasında mahreç ve sıfat yönünden yakınlık vardır.244 İbrahim Hakkı bu bölümün son konuları olarak el takısının (lâm-ı târifin) hece harflerinden önce gelmeleri durumunda idğâm veya izhâr olmasını ele almaktadır. Lâm-ı târif isimlerin başına gelen belirsiz (nekre) bir kelimeyi, belirli hâle (marife) getiren “hemze” ve “lâm”dan oluşan ve (ال) şeklinde yazılan bir takıdır. El takısından sonra gelen harfler de şemsî ve kameri olarak iki kısma ayrılmaktadır. 245 İbrahim Hakkı, lâm-ı târif’in ت- ث- د- ذ- ر- ز- س- ش- ص- ض- ط- ظ- ل- ن verilen bu on beş harften birine idğam edilmesi durumunda idğâm-ı şemsiyye olarak adlandırıldığını söylemektedir. Örnek olarak da والشَّمْسِ246 kelimesini vermektedir. Lâm-ı tarifin (yazılanların dışında) geri kalan harflere

(ا- ب- ج- ح- خ- ع- غ- ف- ق- ك- م- و- ه- ي ) katılması durumunda ise izhâr olduğunu ve izhâr-ı kamerî olarak adlandırıldığını ifade etmektedir. Örnek olarak 247وَالْقَمَرِ kelimesini vermektedir.

1.2.4.5. Hurûf-u Med

Erzurumlu İbrahim Hakkı bu bölümde vâv, yâ ve elif harflerinin med olma durumlarını izah etmektedir. Ona göre harf-i med üç tane olup “vâv”, “yâ” ve “elif” (و- ي- ا ) tir. “Vav” sakin olur kendisinden önce ötreli bir harf gelirse; “yâ” sakin olur kendisinden önce esreli bir harf gelirse ve kendisi daima sakin olan “elif”ten önce üstünlü bir harf gelirse med harfi olurlar. İbrahim Hakkı konuyla ilgili bu bölümde örnek vermemektedir.

1.2.4.6. Sebeb-i Med ve Medd-i Tabiî

Tecvîdü’l-Kur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî’nin altıncı bâbı med sebeplerine, çeşitlerine ve medd-i tabiî’ye ayrılmıştır. İbrahim Hakkı, med sebebinin hemze ve sükûn olmak üzere iki olduğunu söylemekte ve med çeşitlerinin de medd-i tabiî, medd-i muttasıl, medd-i munfasıl, medd-i lâzım, medd-i ârız ve medd-i lîn olmak üzere altı kısım olduğuna işaret etmektedir. Daha sonra medd-i tabîî’nin tanımına, ölçüsüne ve örneklerine yer vermektedir. Ona göre harf-i med bulunur da sebeb-i med bulunmazsa medd-i tabîî olur. Medd-i tabiî’nin uzatma ölçüsü bir elif miktarıdır. O da bir parmak kaldıracak kadar geçen süredir. غَفُورٌ248- حَلِيمٌ249- سَتَّارٌ örneklerinde medd-i tabiîler gerçekleşmektedir.

1.2.4.7. Medd-i Muttasıl ve (Medd-i) Munfasıl

İbrahim Hakkı bu bölümde hangi durumlarda medd-i muttasıl ve medd-i munfasıl olacağını örneklerle birlikte açıklamakta ve ilgili medlerin hükümlerine yer vermektedir: Şayet sebeb-i medden hemze, med harfiyle tek kelimede bir araya gelirse o zaman medd-i muttasıl olur. Medd-i muttasılın uzatma ölçüsü dört elif miktarıdır. Hükmü vaciptir. Müellif bu bilgilere yer vermekte ancak medd-i muttasılın hükmünün niçin vacip olduğu hususuna değinmemektedir.250 Medd-i muttasıla örnek olarak da جَاء251- جِيئ252- سُوء253 kelimelerini vermektedir. Müellif, harf-i medden sonra sebeb-i medden hemzenin gelmesi ve bu iki harfin ayrı ayrı kelimelerde bulunması durumunda medd-i munfasılın gerçekleşeceğini ifâde etmektedir. Medd-i munfasılın meddinin dört ve hükmünün câiz olduğunu söylemektedir. Yine medd-i muttasılın hükmünün vacipliğinin nedenini açıklamadığı gibi medd-i munfasılın meddinin câizliğinin sebebinden de bahsetmemektedir.254 Medd-i munfasıla örnek olarak da 255يَا اَيُّها النَّاسُ terkîbini vermektedir. İbrahim Hakkı ilgili bölümün son kısmında harf-i med olan “vâv” ve “yâ” nın (bazı yerlerde) mukadder olabileceğini (yazıda görünmez, takdir edilir, var sayılır) söylemekte ve konuyla ilgili مَعَه256- بِهِ257- عِنْدَهُ الّا بِاذْنِهِ258- مِنْ عِلْمِهِ اِلّا بِمَا شَاء259 örneklerini vermektedir.

1.2.4.8. Medd-i Lâzım ve (Medd-i) Ârız

Bu bölümde Erzurumlu İbrahim Hakkı, (harf-i medden sonra) sebeb-i medden lâzım veya ârız sükûn gelirse med çeşidinin değişebileceğini örneklerle izah etmekte ve hükümlerini belirtmektedir. İlk önce medd-i lâzım konusunu anlatmaktadır. Sükûnu lâzım-ı, vakıfta ve vasılda sâbit olan sükûn olarak tanımlamaktadır. Şayet (harf-i medden sonra) sebeb-i medden sükûnu lazım gelirse medd-i lâzımın gerçekleştiğini ve med miktarın ölçüsünün dört elif ve hükmünün vacip olduğunu söylemektedir. Örnek olarak da الم260- ضَالّاً فَهَدَي261 kelimelerini vermektedir. Burada dikkati çeken husus medd-i lâzımın çeşitlerine girilmemesi ve konunun dar tutulmasıdır.262 Müellif, ikinci olarak medd-i ârız konusunu anlatmaktadır: Şayet (harf-i medden sonra) sebeb-i medden sükûnu ârız olursa medd-i ârız gerçekleşmektedir. Sükûnu ârız ise âyetin sonunda durulduğunda ortaya çıkan, geçildiğinde (peşinden gelen ayete bağlanınca) düşen sükûn anlamına gelmektedir. Medd-i ârızın hükmü caiz ve mertebeleri çeşitlidir.

• Eğer, âyetin son kısmındaki (sükûnu ârızın bulunduğu) harfin harekesi üstün ise üç vecih263 vardır: Tûl, tevassut ve kasr. Örnek 264يَعْمَلٌونَ kelimesidir. Müellif tûl, tevassut ve kasr’ın ölçülerinden ilgili yerde bahsetmemektedir.265
• Âyetin son kısmındaki harfin harekesi esre ise dört vecih vardır: Tûl, tevassut, kasr ve revm. Revm ise “طَلَب الحَرَكَةِ بِصوْتٍ خَفِيٍّ Harekeyi hafif bir sesle belli etmektir.” Müellifin revmle ilgili verdiği tanım Karabâş tecvidindeki tanımın aynısıdır.266 Verilen örnek ise 267يَوْم الدِّينِ terkîbidir.
• Şayet son harfin harekesi ötreli ise yedi vecih vardır: Tûl, tevassut, kasr, tul ile işmâm, tevassut ile işmâm, kasr ile işmam ve revm. İşmâm “Sükûndan sonra dudakları ötrelemektir.” Verilen örnek ise 268نَسْتَعِينُ kelimesidir.

1.2.4.9. Medd-i Lîn

İbrahim Hakkı bu bölümde medd-i lîn konusunu iki madde halinde ele almaktadır: İlki, şayet “vav” (و) ve “ya” (ي) sakin olur, kendilerinden önceki (harf) üstün olursa o zaman “vav” ve “ya” harf-i lîn olur. Kendilerinden sonra da sükûnu lazım gelirse medd-i lîn gerçekleşir ve bu da medd-i lîn’in lâzım kısmıdır. Med ölçüsü 4 elif miktarı olup örneği 269عين kelimesidir.270 İkinci olarak, eğer sâkin “vav” ve “ya” dan sonra sükûn-u ârız gelirse medd-i ârızın mertebelerine benzer hükümler gerçekleşir. Tûl, tevassut, kasr, revm ve işmâm vecihleri vardır. Örnekleri ise 271 قَوْم272- مِنْ خَوْفٍ273- وَالصَّيْف274- نَوم kelimeleridir.

1.2.4.10.Vakıflar (ve İşaretleri)

Erzurumlu İbrahim Hakkı risalenin son bölümünü vakıf ve işaretleri konusuna ayırmaktadır. Vakıf, kıraate tekrar başlamak niyetiyle, nefes alacak kadar bir kelime üzerinde sesi kesmekten ibarettir.275 Müellif vakıf yaparken sükûn üzere vakıf yapmak gerektiğini söylemektedir. Ona göre ayetin sonu tenvinli ise vakıf yapılacağı zaman iki harekede (ötre ve esre) tenvin düşer ve tenvinli harf sakin kılınarak vakıf yapılır. Ancak tenvin elifli ise (üstün harekeli tenvin) o zaman vakıf, elif üzere sadece medd-i tabîî olarak gerçekleşir276 ve örneği تَوَّابًا277 kelimesidir. Daha sonra müellif tâ-i merbuta denilen yuvarlak tâ (ة) üzerinde durulunca “he” (ه) olarak okunacağından bahseder ve örnek olarak مالقارعة278 kelimesini verir. Vakıf bölümünün diğer bir konusu ise Kur’ân tilâvet ederken vakfetmek veya vasletmek için ilgili yerlere kırmızı hatlarla yazılan vakıf işaretleridir. Erzurumlu İbrahim Hakkı vakıf işaretleri olarak ط - ج - ز- م - ص- لا harflerini vermekte ve bu işaretlerle konuyu açıklamaktadır. Ona göre “ṭa” (ط)vakf-ı mutlak olup caiz; “cîm” ) (ج vakfetmek vasletmeye göre ve “zay” (ز) vasletmek vakfetmeye göre tercih edilir. “Mim” vakf-ı lâzım olup, “ṣâd” (ص) ise vakf-ı murahhas zarûreten’dir. “Lâm elif” (لا) işaretinin bulunduğu yerde ise vakıf yapılmaz. Ancak ayet sonunda olursa Resûlullah’tan (s.a.s.) mervî olduğu için vakıf yapılabilir. İbrahim Hakkı’nın verdiği vakıf işaretlerinin dışında değinmediği birtakım vakıf işaretleri de vardır.279 Ancak onun verdikleri çoğunlukla kullanılanlardır.

İbrahim Hakkı’nın verdiği bu bilgiler, konuyla ilgili kitaplarda geçen bilgilerle280 bir araya getirildiğinde tablo halinde şöyle gösterilebilir:

Vakıf Adı	Vakıf İşaretleri	Vakfetmek (Durmak)	Vasletmek (Geçmek)	Durumu
Vakf-ı Lâzım	م	✅		Vakfetmek Gerekli
Vakf-ı Mutlak	ط	✅	✅	Vakfetmek Evlâ (Tercih edilen)
Vakf-ı Câiz	ج	✅	✅	Vakfetmek Evlâ
Vakf-ı Mücevvez	ز	✅	✅	Vasletmek Evlâ
Vakf-ı Murahhas Zarûreten	ص	✅	✅	Vasletmek Evlâ
Vakf-ı Lâ	لا	X (Âyet sonu hariç)	✅	Vasletmek gereklidir. Ancak durulmuşsa geriden alınır. Âyet sonlarında ise geriden alınmaz.

Hâtime

Erzurumlu İbrahim Hakkı risaleyi Resûlullah’a salatü selam ederek ve telifinin Allah’ın yardımıyla gerçekleştiğini söyleyerek bitirir. Bu bölümde risalenin yazıldığı tarih ebced hesabına göre في تاريخ غقفج بالحساب ١١٨٣ şeklinde 1183 olarak verilmiştir.

SONUÇ

Çeşitli alanlarda eserler telif etmiş olan Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın pek çok eseri araştırmacılar tarafından incelenerek ilim dünyasına kazandırılmıştır. Onun kaleme almış olduğu eserlerden biri de tecvid ile ilgili Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî isimli risalesidir. Ne var ki bu risale, sadece isim olarak kaynaklarda geçmiş, fakat çalışmalara konu edilmemiştir. O bakımdan çalışmamızda gün yüzüne çıkarılması amacıyla söz konusu risale ele alınmış ve hem şekil hem muhteva hem de üslup özellikleri açısından incelenmiştir. Bu çerçevede eserin yedi nüshasının edisyon kritiği yapılmış ve metinde yer alan tecvid örneklerinin Kur’ân-ı Kerîm’deki yerleri tespit edilerek dipnotlarda gösterilmiştir. Fakat Kur’ân’da bulunmayıp salt ta’lim amacına yönelik risalede yer verilmiş örnekler ile ilgili herhangi bir dipnot verilmemiştir. Bunun yanı sıra çalışmada tecvid ilmiyle ilgili kavramlara ve konulara da yer yer işaret edilmiştir.

Müellifin ilgili risalesinin tahkik ve tahlili neticesinde elde edilen sonuçlar ve değerlendirmeler şöyle özetlenebilir:

Bu risalenin amacı, müellifi tarafından açık bir şekilde ifâde edilmemiştir. Fakat işlenen konular incelendiğinde Kur’ân’ı Kerîm’in hatasız okunması için birtakım tecvid kurallarının genel hatlarıyla öğretilmesi amacına dayalı yazıldığını göstermektedir. Risalede özlü ve anlaşılır bir dilin kullanılması, okuyucu açısından azami fayda temininin gözetildiğini düşündürmektedir.

Risalenin Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde Tecvîdü’l-Ḳur’ân ismiyle (E12907 numaralı) kayıtlı nüshasının yıpranmış olmasının yanı sıra elektronik ortama aktarılamaması, birtakım imkân ve şartlar değerlendirilerek ilmi birer miras olan mahtut eserlere daha fazla önem verilmesi gerektiğini göstermektedir.

Adı geçen Üniversitenin Edebiyat Fakültesi’nde bulunan (E0014814 numaralı) nüshasının, ‘Urvetü’l-İslâm yerine yanlışlıkla ‘Uryetü’l-İslam ismiyle kayıtlara geçmesi, kütüphane tasnifinin ve eser isimlerinin doğru kaydedilmesinin ayrı bir öneme sahip olduğunu ortaya çıkarmaktadır.

Çalışmada konu edilen Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî isimli risale, ‘Urvetu’l-İslâm isimli eserin üç mahtut nüshasında, Mecmû‘atü’l-me‘ânî isimli eserin keza üç mahtut nüshasında ve Mecmu‘a isimli eserde yer almıştır. Bütün bu eserlerin nüshaları bir araya getirilip incelendikten sonra risalenin mezkûr eserler içerisinde ‘Urvetu’l-İslâm’da daha tertipli ve insicamlı durduğu gözlemlenmiştir. Bu da risalenin diğer iki eserin nüshalarına daha sonraları derç edildiği izlenimini uyandırmaktadır.

Risalede sırasıyla mehâric-i hurûf, sıfât-ı hurûf, tenvin ve sâkin nûn, sâkin mim’in durumları, idğâm-ı misleyn ve idğâm-ı mütecaniseyn, med harfleri, sebepleri, çeşitleri ve hükümleri, vakıf ve işaretleri gibi konular ele alınmıştır. Sekte, hâ-i sekt, Kur’ân-ı Kerîm’in okunuş şekilleri (tahkik ve tertil, tedvir, hadr), dudak talimi ve temsilî okuma gibi konular ise ele alınmamıştır. Eserde konular sistematik bir şekilde işlenmiş, fazla detaylara girilmemiş, konularla doğrudan ilgisi olmayan hususlara yer verilmemiştir.

Risalede yer alan bilgilerin, ifadelerin ve örneklerin benzerleri önceki kıraat ve tecvid ilmi ile ilgili kaynaklarda da bulunmaktadır. Bunun nedeni ise işlenen konuların temelde aynı olmasıdır. Mesela Tecvîdü’l-Ḳur’ân bi Lisâni’l-‘Arabî’de, İbnü’l-Cezerî’nin Mukaddimesi’nde yer alan bazı ifadelerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Özellikle mehâric-i hurûf ve sıfât-ı hurûf kısmında verilen bilgiler ve kullanılan ifâdeler neredeyse birebir örtüşmektedir. Bunun yanında risalede zikredilen vakıf işaretleri, Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî’nin (ö. 560/1165) ‘Ilelü’l-vuqûf isimli eserindeki vakıf işaretleriyle aynıdır.

Günümüzde olduğu gibi risalenin yazıldığı dönemde de başta Türkiye olmak üzere İslâm dünyasının çoğu bölgelerinde Kur’ân-ı Kerîm, İmam Âsım (ö. 127/745) kıraatinin Hafs (ö. 180/796) rivayetiyle okunduğundan müellif, risalede bu rivayeti esas almış, diğer kıraat imamları ve ravilerinin belirgin kıraat özelliklerine ise yer vermemiştir. Dolayısıyla günümüze hitap etme açısından risale güncelliğini korumaktadır.

KAYNAKÇA

Altıntaş, Hayrani. “Büyük Türk Düşünürü Erzurumlu İbrahim Hakkı Görüşleri ve Eserleri”. Diyanet Dergisi 18/3 (Mayıs-Haziran 1979), 149-156.

Altıntaş, Hayrani. Marifetname’de Tasavvuf. İstanbul: İbrahim Hakkı Külliyesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği Külliyesi Yay., 1981.

Aydemir, Abdullah. “Besmele”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 10/106-107 (Mart-Nisan, 1971), 82-89.

Bağdadlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Tsh. Muallim Kilisli Rıfat Bilge-İbnü’l-Eman Mahmut Kemal İnal. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1950-1955.

Binark, İsmet - Sefercioğlu, Nejat. Erzurumlu İbrahim Hakkı Bibliyografyası. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1977.

Birgivî. Dürr-i Yetim (Resâil fî İlmi’t-Tecvîd İçinde). İstanbul: Asitane, ts.

Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. sad. A. F. Yavuz - İ. Özen. İstanbul: Meral Yayınları, 1334-1343.

Cirîsî, Muhammed Mekkî Nasr. Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd fî ‘ilmi’t-tecvîd. thk. Ahmed Ali Hasen. Kahire: Mektebetü’l-Adâb, 1432/2011.

Çağrıcı, Mustafa. “İbrâhim Hakkı Erzurûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/305-311. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.

Çelebioğlu, Amil. Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1988.

Çetin, Abdurrahman. Kur’ân Okuma Esasları. Bursa: Emin Yayınları, 2005.

Çollak, Fatih. “Reîsü’l-Kurrâlık Müessesesi ve Esâmî-i Kurrâ Defteri”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV (Kıraat İlmi ve Problemleri). ed. Bedrettin Çetiner. 179-240. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.

Debrelî, Hâce Abdülkerim. Mîzânü’l-hurûf ve şifâül ebdân (Resâil fî ilmi’t-Tecvîd içinde 2 cilt). İstanbul: Asitane, ts.

Diclehan, Şakir. Çeşitli Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: 1980.

Ensârî, Zekerriyâ. ed-Dekâiku’l-muhkeme fî şerhi’l-mukaddime. Mısır: 1335.

Erzurum Hasankaleli İbrahim Hakkı. Marifetname. sad. Turgut Ulusoy. İstanbul: Ahmet Said Matbaası, 1974.

Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018.

Göker, Lütfi. “Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetname”. Diyanet Dergisi 17/2 (Mart-Nisan 1978), 95-109.

Hamza Hüdâî. Tecvid-i Edâiyye (Resâil fî İlmi’t-Tecvîd İçinde 2 Cilt). İstanbul: Asitane, ts.

İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.

İbnü’l-Cezerî. et-Temhîd fî ilmi’t-tecvîd. thk. Ganim Gaddûrî Hamed. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1986.

İbnü’l-Cezerî. Mukaddimetü’l-Cezerî. haz. Muhammed Sadi Çöğenli. İstanbul: Asitane Kitabevi, ts.

İbrahimhakkıoğlu, Mesih. Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: Gül Matbaası, 1973.

Karabâşî, Abdurrahman. Karabâş Tecvidi. İstanbul: 1323.

Karagöz, İsmail (ed.). Duâlar. İstanbul: DİB Yay., 6. Baskı, 2017.

Mer‘aşî, Saçaklızade Mehmet Efendi. Cühdül’-Mukill. thk. Sâlim Gaddurî Hamed. Amman: Dâru İmare, 2008.

Mercanlıgül, Muharrem. Ebced Hesabı. Ankara: Doğuş Matbaası, 1960.

Mertoğlu, M. Suat. “Salâtüselâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/23-24. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.

Onur, Zafer. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Nebzetun min lugati elsineti’s-selâse Adlı Eseri (Tenkitli Metin ve İnceleme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.

Pakdil, Ramazan. Tâ‘lim, Tecvid ve Kıraat. 3. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.

Revnakoğlu, Cemaleddin Server. Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi. İstanbul: Harf Yayınları, 2001.

Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İbrahim Hakkı Erzurûmî’nin Urvetü’l-İslâm Adlı Eseri Hakkında Bir Değerlendirme”. Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Cengiz Gündoğdu. 515-521. Erzurum: 2012.

Şimşek, Selami. “303. Doğum Yıldönümünde İbrahim Hakkı (1115/1703-1194/1780) Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme”. Kutadgu Bilig Felsefe ve Bilim Araştırmaları Dergisi 11 (Mart-2007), 277-301.

Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. 2. Baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.

Tezcan, Tuğrul. “Bir Klişenin Şerhi: Hamdele, Salvele ve Ba’dü İfadesinin Davud el-Hanefî el-Karsî el-Birgivî’de Çağrıştırdıkları”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 3/1 (2019), 56-72.

Uzun, Mustafa İsmet. “Ebced”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/68-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.

Yakıt, İsmail. Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme. İstanbul: Ötüken Neş. 1992.

Yavuz, Yusuf Şevki. “Hamdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/448-449, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.

Zebîdî, Muhammed Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.

1 Hayrani Altıntaş, “Büyük Türk Düşünürü Erzurumlu İbrahim Hakkı Görüşleri ve Eserleri”, Diyanet Dergisi 18/3 (Mayıs-Haziran 1979), 152; amlf, Marifetname’de Tasavvuf, (İstanbul: İbrahim Hakkı Külliyesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği Külliyesi Yay., ١٩٨١). Erzurum Hasankaleli İbrahim Hakkı Hz., Marifetname, sad. Turgut Ulusoy, (İstanbul: Ahmet Said Matbaası, 1974). Ayrıca bk. Lütfi Göker, “Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetname”, Diyanet Dergisi 17/2 (Mart-Nisan 1978), 95-109.

2 Bk. Mustafa Çağrıcı, “İbrâhim Hakkı Erzurûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/310. Ayrıca Urvetü’l-İslâm ile ilgili bir çalışma için bk. Mehmet Mahfuz Söylemez, “İbrahim Hakkı Erzurûmî’nin Urvetü’l-İslâm Adlı Eseri Hakkında Bir Değerlendirme”, Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Cengiz Gündoğdu, (Erzurum: 2012), 515-521.

3 Erzurumlu İbrahim Hakkı ile ilgili Türkiye ve yurt dışında yapılan çalışmalara yer veren bir araştırma için bk. Selami Şimşek, “303. Doğum Yıldönümünde İbrahim Hakkı (1115/1703-1194/1780) Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme”, Kutadgu Bilig Felsefe ve Bilim Araştırmaları Dergisi 11 (Mart-2007), 277-301.

4 İlgili eser için bk. Amil Çelebioğlu, Erzurumlu İbrahim Hakkı (Ankara: Kültür Bakanlığı, 1988), 33-36.

5 Eser hakkında bilgiye ilerleyen sayfalarda yer verilecektir.

6 Kârî, bellî bir seviyede Kur’ân kıraat eden kimseye denmektedir. İlgili kavram vb. kavramlar için bk. Fatih Çollak, “Reîsü’l-Kurrâlık Müessesesi ve Esâmî-i Kurrâ Defteri”, Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV (Kıraat İlmi ve Problemleri), ed. Bedrettin Çetiner (İstanbul: Ensar Neşriyat, ٢٠٠٢, ١٨٢-١٨٣.

7 Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın hayatı ve eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, tsh. Muallim Kilisli Rıfat Bilge-İbnü’l-Eman Mahmut Kemal İnal (İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, ١٩٥٠-١٩٥٥), ١/٣٩; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, sad. A. F. Yavuz-İ. Özen (İstanbul: Meral Yay.,1334-1343), 1/90; Cemaleddin Server Revnakoğlu, Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi (İstanbul: Harf Yay.), 2001; Mesih İbrahimhakkıoğlu, Erzurumlu İbrahim Hakkı (İstanbul: Gül Matbaası ١٩٧٣); İsmet Binark-Nejat Sefercioğlu, Erzurumlu İbrahim Hakkı Bibliyografyası, (Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1977); Şakir Diclehan, Çeşitli Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı, (İstanbul: ١٩٨٠); Çağrıcı, “İbrâhim Hakkı Erzurûmî”, 21/305-311.

8 Eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Zafer Onur, Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Nebzetun min lugati elsineti’s-selâse Adlı Eseri (Tenkitli Metin ve İnceleme), (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 18-28.

9 Abdurrahman Çetin, Kur’ân Okuma Esasları (Bursa: Emin Yay., 2005), 78. Ayrıca tecvidin sözlük tarifleri için bk. İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab (Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts), 3/135; Muhammed Murtaza Zebîdî, Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs (Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts), 3/327. Tecvid ilminin ıstılah tanımları için bk. İbnü’l-Cezerî, et-Temhîd fî ilmi’t-tecvîd, thk. Ganim Gaddûrî Hamed (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1986), 59; Zekerriyâ el-Ensârî, “ed-Dekâiku’l-muhkeme fî şerhi’l-mukaddime”, (Mısır: 1335), 8; Birgivî, Dürr-i Yetim, (Resâil fî İlmi’t-Tecvîd İçinde), (İstanbul: Asitane, ts), ٢; Saçaklızade Mehmet Efendi el-Mer‘aşî, Cühdül’-Mukill, thk. Sâlim Gaddurî Hamed (Amman: Dâru İmare, 2008), 109.

10 Bk. Urvetü’l-İslâm, Atatürk Üni. Merkez Küt. Seyfettin Özege, Demirbaş no:13886. Vrk:107-108.

11 Ebced hesabıyla غقفج harflerinin [ “غ: 1000”+ “ق : 100”+ “ف : 80”+ “ج : 3”] toplamıyla 1183 etmektedir. Bk. Ebced harflerinin sayı değerleri için bk. İsmail Yakıt, Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme (İstanbul: Ötüken Neş., ١٩٩٢); Muharrem Mercanlıgül, Ebced Hesabı, (Ankara: Doğuş Matbaası), 1960; Mustafa İsmet Uzun, “Ebced”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, ١٩٩٤), ١٠/٦٨-٧٠.

12 Örnek olması açısından ilgili nüshalardan birinin ilk ve son sayfası EK 2’ de yer almaktadır.

13 İlgili nüshalardan S nüshası temel nüsha kabul edilmiş ve ilk ve son sayfası EK 1’de yer almıştır.

14 İlgili nüshanın ilk ve son sayfası EK 3’te yer almıştır.

15 İlgili eser için bk. Çelebioğlu, Erzurumlu İbrahim Hakkı, 33; Onur, Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Nebzetun min lugati elsineti’s-selâse Adlı Eseri (Tenkitli Metin ve İnceleme), 23-24.

16 Urvetü’l-İslâm, Atatürk Üni. Merkez Küt. Seyfettin Özege, Demirbaş no:13886. Vrk:107-108.

17 İlgili eser Mecmûatü’l-vahdâniyye fî ma‘rifeti’n-nefsi’r-rabbâniyye olan kısaca İrfâniyye olarak bilinen Türkçe eserin Molla Ahmed Tillovî tarafından Arapça’ya çevrilmiş halidir.

18 ا، ب، ت، ن- الباب الثالث.

19 ا، هذا تجويد القرآن العظيم ؛ ب، ن: هذا كتاب تجويد القرآن العظيم ؛ ت: هذه تجويد القرآن العظيم.

20 ج، س، م- إبراهيم.

21 ا، ج، س، م- الفقيرى. وهي نسبة الى شيخه إسماعيل فقير الله.

22 ا: قدس سّره رضي الله عنه و لوالديه اجممعين؛ ب: رضي الله عنه وعن والديه؛ ت: قدس سره؛ م: عليه رحمة الله؛

ن: رضي الله وعن ولوالديه.

23 ا- سيد المرسلين.

24 م: و بعد.

25 ا ، ب: الفقيرى.

26 م -الحقيقي.

27 ا: الفقير. والفقيري نسبة الي شيخه اسماعيل فقير الله.

28 م+ رحمة الله عليه.

29 ا+ القرآن.

30 م: هادي.

31 م: خلق.

32 م: من وسط الخلق.

33 م- والقاف من عقب اللسان.

34 م- والكاف من فوقه.

35 م: من ايّ.

36 ا،ت، ن: جانب.

37 ب: فوقه.

38 م: ومن طرف الثنيا العليا.

39 م- والظاء والذال والثاءمن رئسه ومن طرف الثنايا العليا.

40 ن: من اطراف.

41 ب: طرف.

42 م: تشديدها.

43 م: فلا غموسها.

44 ا، م: صغيرها.

45 ا- ولينها الواو والياء.

46 م: اسكنتا؛ ن: سكتنا.

47 م- لازما.

48 البقرة، ٢/٢٦٨.

49 تبّت، ١١١/٤.

50 تبّت، ١١١/٥.

51 ا، ب، م، ت، ج: من.

52 ن: وامّا حكم اللام من لفظة الله.

53 آل عمران، ٣/٥.

54 البرقة،٢/٢٠٤.

55 نصر، ١١٠/٢.

56 الفاتحة، ١/١.

57 الفتح، ٤٨/٢٩.

58 قريش، ١٠٦/٢.

59 م: ما قبلها.

60 م: حروف.

61 م- ترميهم. وهو في سورة فيل، ١٠٥/٤.

62 م: وهم ترزقون.

63 البقرة، ٢/٤٩.

64 البقرة، ٢/١٧٣.

65 البقرة، ٢/٢٠.

66 نبأ (مرصادا)، ٧٨/٢١.

67 الشعراء، ٢٦/٦٣.

68 م: أو التّنوين.

69 م- اعلم انّ النّون السّاكنة والتّنوين؛ ب، ن:او التّنوين.

70 م: ينقلبان؛ ب: انقلبت.

71 بقرة،٢/٢٧.

72 م: من الخيشوم أي الانف.

73 يونوس، ١٠/٦١.

74 آل عمران، ٣/٨.

75 توبة، ٩/١٧.

76 يوسف، ١٢/١٠٠.

77 م: واذا ادخلتا علي الميم والنّون والواو والياء.

78 ب: والياء.

79 م: جمعا.

80 تبّت، ١١١/٥.

81 نور، ٢٤/٤٠.

82 رعد، ١٣/١١.

83 جمعة، ٦٢/٩.

84 نبأ، ٧٨/١٣.

85 نازعات، ٧٩/٨.

86 ت، م، ن : والياء.

87 ب- لا تدغم فيهما.

88ن، م: فيها.

89 انعام، ٦/٩٩.

90 بقرة،٢/ ٢٨٥.

91 م: الخلق.

92 م- يقرآن.

93في هامش ت: الاظهار هو الانفصال تباعدا بين الحرفين.

94 ا، ب، ت، ن+السّتة

95 بقرة،٢/ ٦٢.

96 رعد ،١٣/٣٣.

97 بقرة،٢/ ٢٥٥

98 يسوف، ١٢/٥٤

99 قلم،٦٨/١٠-١١.

100 بقرة،٢/ ١٨١

101 بقرة،٢/ ٢٣٥.

102 بقرة، ٢/٦٠.

103 ن: حكيم.

104 ب: احرف.

105 م- ز.

106 آل عمران،٣/٥٩.

107 ا، ب، ج، س، م، ن- الاخفاء حالة بين الاظهار والادغام عارية عن التّشديد مع بقاءالغنة. و في نسخة ت: في الهامش.

108ج، س، م- مع الغنة.

109 نحل، ١٦/١٠٠.

110 ب- مثل.

111 نساء. ٢/٦٩.

112 اعراف، ٧/١٣٩.

113 كافرون، ١٠٩/٦.

114 بقرة،٢/١٦.

115 كهف،١٨/٥٨.

116 انفال، ٨/٧٨.

117 آل عمران، ٣/٦٩.

118 اعراف، ٧/١٧٦.

119 مرسلات، ٧٧/٢٠.

120 شمس، ٩١/١.

121 م: الأربعة العشرة؛ ا،ج: الأربعة عشر؛ ب، ن: الاربع عشر.

122 رحمان، ٥٥/٥.

123 م، ن، ج- حرف.

124 ن: حرف المدّ.

125 م- اعلم انّحروف المدّ.

126 م: مظموما.

127 م- الواو.

128 ن: وحرف المدّ.

129 م- الياء.

130 ب- والمدّ.

131 ا، ج، س، م، ن: الطبيعى.

132 ن: الاخرة.

133 ن: حرفا.

134 ت: لا يمدّ الا مقدارا لالف واحد؛م: لايمدّ الامقدار الالف الواحد.

135 م: الأصل.

136 بقرة،٢/١٧٣.

137م: رحيم.

138 ب- والمنفصل.

139 م- مد.

140 نصر، ١١٠/١.

141 زمر، ٣٩/٦٩.

142 بقرة ، ٢ /٤٩.

143 م: كانت.

144 م: الكلمة.

145 بقرة، ٢/٢١.

146 م: وقد يكون.

147 بقرة، ٢/٢١٤.

148 بقرة، ٢/٢٢.

149 بقرة، ٢/٢٥٥.

150 بقرة، ٢/٢٥٥.

151 ن: الحال.

152 بقرة، ٢/١.

153 دحي، ٩٣/٧.

154 م- الحرف؛ ا: الحروف.

155 ب: التّوسط.

156 بقرة، ٢/٩٦.

157 س: مكسورة؛ م: وان كانت الأخيرة مكسورة؛ ج: وان كان الأخيرة مكسورة.

158 فاتحة، ١/٤.

159 م: وان كانت الأخيرة مظومة؛ ج: وان كانت الأخيرة مضمومة.

160 ج: وان كانت الأخيرة مضمومة.

161 م: مع الاشمام.

162 م: مع الاشمام.

163 فاتحة، ١/٥.

164 ب: مدها.

165 ب: المدّ.

166 م: حرف.

167 ا، ن: سكونا لازما.

168ا،ب، ت، ج، م ،ن: مدّا.

169 مريم، ١٩/١.

170 فمراتبها.

171 مائدة، ٥/١١.

172 قريش،١٠٦/٤.

173 قريش، ١٠٦/٢.

174 بقرة، ٢/٢٥٥.

175 ب: فان كان.

176 م: فتسقط.

177 م، ب: الطبيعيّ.

178 نصر، ١١٠/٣.

179 قارعة، ١٠١/٢.

180 ا، ب، ن- اماّ.

181 م، ب: إشارة.

182 ب: الموقف.

183 ت: فالفاء.

184 ن-الوقف.

185 ج، س، م- والميم للوقف اللازم.

186ج، س، م- والصّاد للوقف المرخص ضرورة.

187 ن: اللازم؛ م: الام الالف.

188 م: نهي.

189 ب، ن- افضل.

190 ا- افضل الصّلاة واتمّ؛ ب، ت، ن-واتمّ.

191 ب: تمّت وبالخير عمّت.

192 بالحساب الابجديِ: غ+ق+ف+ج&١٠٠٠+١٠٠+٨٠+٣=١١٨٣

193 ا، ب، ج، س، م، ن- م. م: محرّم.

194 الموافق لسنة ١٧٥٩ الملاديّة.

195 Besmele, “Rahmân ve rahîm olan Allah’ın adıyla” anlamına gelen “Bismillâhirrahmânirrahîm” cümlesinin adıdır. Ayrıca geniş bilgi için bk. Abdullah Aydemir, “Besmele”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 10/106-107 (Mart-Nisan, 1971), 82-89.

196 Hamdele, “Her türlü övgü Allah’a mahsustur.” anlamına gelen, “Elhamdülillâh” şeklindeki dua ve zikir cümlesinin kısaltılmış şeklidir. Bk. Yusuf Şevki Yavuz, “Hamdele”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, ١٩٩٧), ١٥/٤٤٨-٤٤٩.

197 Allah’a hamd ve senâ ettikten sonra Hz. Peygamber (sav) hakkında “... ve’s-Salâtü ve’s-selâmu alâ Seyyidinâ Muhammedin ve alâ âlihî ve sahbihi ecma‘în” şeklinde yapılan duadır. Salvele, “dua, tâzim, rahmet” gibi anlamlara gelen salât ile (çoğulu salavât) “esenlik” mânasındaki selâm kelimelerinden oluşan salât ü selâm’ın, “aleyhi’s-salâtü ve’s-selâm” veya “sallallāhü aleyhi ve sellem” şeklindeki Hz. Peygamber’e yapılan dua cümlelerinin kısaltmış halidir. Geniş bilgi için bk. Bk. M. Suat Mertoğlu, “Salâtüselâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, ٢٠٠٩), ٣٦/٢٣-٢٤.

198 “Bismillâhirrahmanirrahîm, Elhamdülillâhi Rabbilâlemîn vessalâtü vesselâmü alâ Muhammedin ve alâ âlihî ve ashâbihî ve sellim” şeklindeki ibtidâ cümlesine dair bilgilerin kaynaklarımızda ne zaman yer almaya başladığına dair bir çalışma için bk. Tuğrul Tezcan, “Bir Klişenin Şerhi: Hamdele, Salvele Ve Ba’dü İfadesinin Davud el-Hanefî el-Karsî el-Birgivî’de Çağrıştırdıkları”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 3/1 (2019), 57.

199 Duâ’nın gerekliliği için Kur’ân’dan ve Hadis-i şeriflerden deliller için bk. İsmail Karagöz (ed.), Duâlar, 6. Baskı, (İstanbul: DİB Yay., 2017), 10.

200 Buradaki “Fakîrî” mahlasını kullanması kanaatimizce hocası İsmâil Fâkîrullâh Hazretlerine bağlılığını göstermektedir.

201 Mar‘aşî, Cühdü’l-Mukill, 109-110; Muhammed Mekkî Nasr el-Cirîsî, Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd fî ‘ilmi’t-tecvîd, thk. Ahmed Ali Hasen (Kahire: Mektebetü’l-Adâb, 1432/2011), 18; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 84.

202 Cirîsî, Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd, 24.

203 İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr, 1/198.

204 İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr, 1/198.

205 Hamza Hüdâî, Tecvid-i Edâiyye, (Resâil fî İlmi’t-Tecvîd İçinde), (İstanbul: Asitane, ts), 1/32. 34; el-Mer‘aşî, Cühdü’l-Mukıll, 121-122; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 111.

206 Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 98.

207 İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr, 1/198-201.

208 Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 113-114.

209 Beyitler için bk. İbnü’l-Cezerî, Mukaddimetü’l-Cezerî, hzn. Muhammed Sadi Çöğenli (İstanbul: Asitane Kitabevi, ts), 5.

210 İbnü’l-Cezerî, Mukaddime, 5-6.

211 el-Bakara 2/51.

212 et-Tevbe 9/117.

213 Yusuf 12/100.

214 Yûnus 10/61.

215 Âl-i İmrân 3/8.

216 en-Nebe 78/13.

217 en-Nâziât 79/8.

218 Tebbet 111/5.

219 Nûr ٢4/40.

220 er-Ra’d 13/11.

221 el-Cuma 62/9.

222 el-En’âm6/99.

223 el-Bakara 2/85.

224 Yûsuf ١٢/٥٤.

225 el-Kalem 68/10-11.

226 el-Bakara 2/181.

227 el-Bakara 2/235.

228 el-Hac 22/60.

229 el-Bakara 2/62.

230 er-Ra’d 13/33.

231 el-Bakara 2/255.

232 Âl-i İmrân 3/59.

233 en-Nahl 16/100.

234 en-Nisâ 4/69.

235 el-A’râf 7/139.

236 el-Kâfirûn 109/6.

237 Sâkin mîm’den sonra (م- ب) harflerinin dışındaki harflerden birinin gelmesi durumuna izhâr-ı sâir huruf denmektedir. Örneği ise انْ كُنْتُمْ صَادِقِيىنَ terkîbidir. Bk. Hâce Abdülkerim Debrelî, Mîzânü’l-hurûf ve şifâül ebdân, (Resâil fî ilmi’t-Tecvîd içinde 2 cilt), (İstanbul: Asitane, ts) , 39.

238 el-Bakara 2/16.

239 el-Kehf 18/58.

240 el-Enfâl 8/78.

241 Âl-i İmrân 3/69.

242 el-A’râf 7/176.

243 el-Mürselât 77/20.

244 Birgivî, Dürr-ü yetim, 4; Hamza Hüdâyi, Tecvid-i edâiyye, 45-46; el-Mer‘aşî, Cühdü’l-mukıll, 191; Debrelî, Mîzânü’l-huruf, 40.

245 Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 243.

246 eş-Şems ٩١/١.

247 er-Rahman 55/5.

248 el-Bakara 2/173.

249 el-Bakara 2/225.

250 Medd-i muttasılın meddinin vacipliği, kurrânın, asl-i med üzerine (yani bir elif miktarına) ilâve ederek okumalarından kaynaklanmaktadır. Diğer bir ifâdeyle kıraat imamları asl-i med üzerine ilave etmekte ittifak sağlamışlardır. Bu husus tecvid kaynaklarında geçmektedir. Bk. Mer‘aşî, Cühdü’l-Mukill, 215; Cirîsî, Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd, 175; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 209.

251 en-Nasr 110/1.

252 ez-Zümer 39/69.

253 el-Bakara 2/49.

254 Medd-i munfasılın meddinin câizliği ise bir mahalde olup iki şekilde gerçekleşir: Kıraat imamları asl-i med üzerine ilâve edip etmemekte ve ilâve edilecekse ilâvenin miktarında ihtilaf etmişlerdir. Bk. Mer‘aşî, Cühdü’l-Mukill, 217; Cirîsî, Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd, 177; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 212-213.

255 el-Bakara 2/21.

256 el-Bakara 2/214.

257 el-Bakara 2/22.

258 el-Bakara2/255.

259 el-Bakara 2/255.

260 el-Bakara 2/1.

261 ed-Duhâ 93/7.

262 Medd-i lâzım’ın çeşitleri için bk. Cirîsî, Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd, 180; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 215-218.

263 Vecih kelimesi tarz, okuyuş, çeşit ve şekil anlamına gelir. Bk. Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 220.

264 el-Bakara 2/96.

265 Tûl ٤ elif, tevassut ٣-٢ elif ve kasr da ١ elif miktarıdır. Bk. Mer‘aşî, Cühdü’l-Mukill, 221; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 220.

266 Bk. Abdurrahman Karabâşî, Karabâş Tecvidi, (İstanbul: ١٣٢٣), ٧.

267 el-Fâtiha 1/4.

268 el-Fâtiha 1/5.

269 Meryem 19/1.

270 Erzurumlu İbrahim Hakkı burada med ölçüsü olarak 4 elifi vermiş; ancak tecvid kitaplarında harf-i lîn’den sonra gelen sükûn, sükûn-u lâzım ise iki vechin olacağı kurrânın çoğunluğu tarafından rivayet edildiği kaynaklarda geçmektedir. İki vecih ise tul ve tevassuttur. Bunun yanında terk-i med olarak anlaşılan kasr vechinin de olduğu bilgisi yine kaynaklardadır. Bk. Mer‘aşî, Cühdü’l-Mukill, 224-225; Hamza Hüdâyi, Tecvid-i Edâiyye, 51.

271 el-Bakara 2/255.

272 el-Mâide 5/11.

273 Kureyş 106/4.

274 Kureyş 106/2.

275 İbnü’l-Cezerî, Neşr, 1/240; Nihat Temel, Kıraat ve Tecvid Istılahları, 2. Baskı (İstanbul: İFAV Yay., 2013), 135; Yavuz Fırat, Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü (İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018), 229.

276 Bu durumdaki med çeşidine medd-i ıvaz da denmektedir. Bk. Ramazan Pakdil, Tâ‘lim, Tecvid ve Kıraat, 3. Baskı (İstanbul: İFAV Yay., 2014), 252.

277 en-Nasr 110/3.

278 el-Kāria 101/1.

279 Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 272-273.

280 Bk. Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî, ‘Ilelü’l-vukûf, thk. Muhammed b. Abdullah Muhammed el-‘Îdî, 2. Baskı (Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2006), 1/169; Çetin, Kur’ân Okuma Esasları, 272.

EK 1

Atatürk Üniversitesi, Merkez Ktp. Seyfettin Özege Nr: 013886 (S Nüshası) ilk sayfa

Atatürk Üniversitesi, Merkez Ktp. Seyfettin Özege Nr: 013886

(S Nüshası) Son Sayfa

EK 2

İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., [Said Paşa ] Nr: 572 (A Nüshası) İlk Sayfa

İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., [Said Paşa ] Nr: 572 (A Nüshası) Son Sayfa

EK 3

İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Nr: 0541_07 (B Nüshası) İlk Sayfa

İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Nr: 0541_07 (B Nüshası) Son Sayfa