DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI KÜTÜPHANESİ
YAZMA ESER KOLEKSİYONU

Zeynep YEŞİLDAL AKTAŞ
DİB Yazma Eser Uzmanı

Yazma eserler, tarihin bugüne ışık tuttuğu bilimsel ve sanatsal özellikleri olan önemli kaynaklardır. Geçmiş ile ilgili bilim, sanat, kültür ve uygarlık araştırmaları konularında yazma eser koleksiyonlarının medeniyetlerin güvenilir bilgi kaynakları arasında önemli yerleri olduğu bilinmektedir. Bu nadide eserler her biri kendine özgü içeriklerle bir araya getirilmiş ve çok kıymetli müstensihler tarafından mürekkep ve kalemin buluşmasıyla istinsah edilmişlerdir. Medeniyetlerin köklerinin temelini attıkları bu eserler geçmiş ile gelecek arasındaki bağlantıyı sağlayan vazgeçilmez bilgi kaynaklarıdır.

Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez Kütüphanesi yazma eserler koleksiyonunda İslam medeniyetine ait din, edebiyat, tarih, tıp, astronomi gibi alanlarda Arapça, Osmanlıca ve Farsça yedi bin iki yüz cilt ve bu eserlere ait risalelerle birlikte toplam on dokuz bin beş yüz adet yazma eser bulunmaktadır. En son bünyesine kattığı Amerika’dan gelen Ali İhsan Tangören bağışı ile birlikte her geçen gün eser sayısı artmakta ve muhtevası giderek zenginleşmektedir.

Bu nadide eserlerin bazıları minyatür, ebru, hat ve tezhip sanatının da buluşmasıyla birlikte kıymeti paha biçilemeyen kaynaklar hâline gelmiştir. İçlerinde barındırdıkları bilginin nadir olması, bulunabilen tek nüsha oluşu, yazılan eserin müellif hattı oluşu yahut müstensihinin önemli bir kişi olması da eserin değerini arttıran sebepler arasındadır. Bununla birlikte eserin cildinin üzerine işlenen motiflerin tarzı ve yöntemi de eserin değerine değer katan önemli bir unsurdur. Bu unsurlardan biri de hüsnühattır. Koleksiyonda bulunan ve güzel yazı sanatıyla yazılmış eserler kendilerine olan ilginin katbekat artmasına vesile olmuştur. Kütüphane el yazma eserler koleksiyonunda Selçuklu, Rey ve Şiraz ekolünün hat ve süsleme sanatını yansıtan nüshalar bulunmaktadır. Koleksiyonda Selçuklu Dönemi ve Memluk Dönemi Kur’an-ı Kerim’lerinin yanı sıra Osmanlı Dönemi’nde yazılmış son derece değerli ve nadir Kur’an-ı Kerim’ler de
bulunmaktadır.

Yine bu eserler dışında İbnü’I-Mecdî’nin oldukça nadir olan astronomi ile ilgili Gunyetü’l-fehîm ve’ttarîk ila Halli’t-takvîm adlı eseri, Muhyi el-Tokâdî’nin Bustânü’l-müslimîn adlı eserinin bilinen tek nüshası, Muhammed b. el-Üşânî el-İs’erdî’nin Divan’ının tek nüshası, Sadrüşşerî’a es-Sânî’nin et-Tavzîh fi Halli Gavâmizi’t-Tenkîh adlı eserinin en eski nüshalarından biri, Ya’kûb b. Sûcî b. A’maş b. İdrîs’in hiçbir kütüphanede rastlanılmayan Meşâriku’l-İhtisâs adlı eseri ve daha pek çok nadir eser Başkanlık kütüphanesindeki yerini almıştır. Kuyumcu titizliği ile yapılan çalışma neticesinde sahip oldukları tarihî ve sanatsal özellikler tespit edilen eserlerin tamamı dijital ortama aktarılmıştır. Koleksiyonda bulunan yazma eserler yüksek güvenlikli, yüz taramasıyla girilen özel bir bölümde muhafaza edilmektedir. Özel üretilmiş korunaklı kompakt dolaplarda, nemden ve rutubetten arındırılmış bir bölümde tutulmaktadır.

Kütüphane bünyesinde restorasyon ve konservasyon bölümü de bulunmaktadır. Tarihsel değerlerine ve yıpranma durumlarına göre sınıflandırılması yapılan eserler büyük bir titizlikle restorasyon işlemine alınırlar. Ülkemizin kültür varlığı açısından önemli bir rol oynayan yazma eserler, özgünlüğüne zarar vermeden yapılan fiziki müdahaleler neticesinde mevcut durumlarından daha sağlıklı hâle getirilerek koruma altına alınmıştır. Böylece kültürel mirasın gelecek nesillere ulaştırılmasına katkı sağlanmaktadır.

Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi Yazma Eser Koleksiyonu mevcut el yazması eserlerin kataloglama işlemleri büyük bir özenle gerçekleştirilmiştir. Eserlerin içinde var olan bilgiler bu alanlara itinayla eklenmiştir. Her bir eser için sistemde katalog kaynağı, dil kodu, dewey yer numarası, müellif adı, eserin bilinen diğer adı, fiziksel tanımlama, genel not, konu-konusal terim başlıkları altında bilgiler verilmiştir. Daha ayrıntılı şekilleri ise sitede marc görünümü alanında karşınıza çıkmaktadır. Bu alanlar sırasıyla; eserin dili, miladi tarihi, telif tarihi, (tarihlerin hicri-miladi çevrilmiş hâlleriyle), demirbaş numarası, müellif adı, müellifin unvanı, müellif var ise isim ile ilişkili tarihler, tek biçim adı, eser adı, alt eser adı, eserin bilinen diğer adı, tercüme tarihi, istinsah yeri gibi ilgili alanlar kayıt altına alınmıştır.

Fiziksel niteleme olarak cilt-yaprak sayısı, yazı türü-yazım (hat) türü, tevki ve rika, muhakkak ve reyhani, sülüs ve nesih hatlarından hangisi ile kaleme alındığı belirtilmiştir. Ayrıca manzum, mensur, satır, sütun sayısı, boyut ölçüsü, tezhip (süsleme), ve minyatürün bulunduğu sayfalar belirtilmiştir. Kâğıt alanında filigranlara dikkat edilmiş, filigranlı ya da filigransız terimi kullanılarak belirtilmiştir. Burada önemli olan husus müellif eserin istinsah tarihini yazmadıysa filigran sayesinde eserin tarihinin tespit edilebilmesidir. Bunun dışında kâğıt hangi renkte ise not edilir. Mürekkebin rengi yazılır. Kayıt bilgileri alanına ise eser üzerinde okunabilen tüm mühürler not edilmiş, okunamayanlar da ayrıca belirtilmiştir. Bunun dışında eser üzerine not alınan vakıf, mukabele, sema, kıraat, tevellüt ve temellük kayıtları tarihleri ile birlikte mutlaka yazılmıştır. Başlangıç ve bitiş satırları; metin kısmı da başlangıç ve bitiş satırı yazılarak eserin eksik olup olmadığı mutlaka belirtilmiş, yazıldığı dilin alfabesiyle kayıt edilmiştir. Nüsha bilgisi ile ilgili kısımda nadir nüsha olup olmadığı, müellif hattı olup olmadığı kaçıncı yüzyıla ait olduğu bilgisi yazılmıştır. Kondisyon alanına mevcut durumu ve okunabilirliği gibi bilgilere yer verilmiştir. Diğer özellikleri alanında eserin müellifi ve eser ile ilgili bilgiler yazıldıktan sonra varsa eserin derkenarlarında bilgi olup olmadığı, eserin sonunda bulunan fevâidler, yazılmış dualar yahut okunabilen herhangi bir bilgi varsa tespit edilmiş ve yazılmıştır. Ayrıca fihristin sayfa numaraları ve boş varaklar belirtilmiş olup yine eser içerisinde bulunan şukkalar mutlaka not edilmiştir. Rakabe kaydı, ketebe kaydı, ferağ kaydı kısımları özenle yazılmıştır. Alıntı-referanslar kısmı kaynak ve sayfa sayısı, dergi veyahut yayımlandığı sitenin kaydına yer verilmiştir.

Başlı başına önem arz eden cilt özelliği, motifleri ve desenleri detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Müstensih, mütercim, hattat isimleri yazıldıkları dildeki hâlleriyle verilmiştir. Son olarak eserlerin konularının İngilizce yazımı eklenmiş ve uluslararası standartların tamamı gözetilerek kataloglama işlemi nihayete ermiştir. Bu oluşturulan çalışma yöntemi eserlerin tamamına uygulanmıştır. Her bir esere bu başlıklar altında çalışma yapılmış ve içerisinde metnin kendi haricinde her tür bilgi kayıt altına alınmıştır. Kataloglamada bibliyografik kayıt standardı oluşturulmuş, müellif isimleri, eser isimleri; var ise bilinen diğer isimleri ve müstensihlerinin de isimleri çalışmanın tamamında tek bir biçimde okuyucuların ve araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Kataloglama esnasında her bir yazma eserin kendi bünyesinde barındırdığı sanatlara özgü benzer tanımlama terminolojisi kullanılmıştır. Kataloglamada ele alınan eserlerin içeriklerindeki bilgi birliği hususu önemsenmiş ve terminolojik bir standart ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kataloglaması sağlanan ve muhafaza altına alınan yazma eserlerin katalog kayıtları oluşturulmuş ve çözünürlüğü yüksek görüntüler alınıp dijitalleştirme işlemleri yapılmıştır. Böylece günümüzün gereksinimlerine uygun koşullarda saklanılan eserlerimiz nesilden nesile aktarımına devam etmek üzere kayıt altına alınmıştır.

Gerçekleştirilen özverili çalışma neticesinde yazma eserlerin katalogları ve görüntüleri Nisan 2019 tarihi itibarıyla kütüphanenin veb sitesinden kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Aşağıdaki linklerden erişim yapılabilmekte ve her türlü esere erişim noktasındaki aksaklıklarda hızlı bir şekilde geri dönüşüm sağlanmaktadır:

https://kutuphane.diyanet.gov.tr/YazmaEserSearch.aspx https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/

Türkiye ve dünyada erişime açılan eserleri zengin içerikleri ve detaylı katalogları neticesinde dikkatleri üzerine çekerek yurt içinden ve yurt dışından her gün artan üye sayısı ile karşılık bulmaya başlamıştır. Bu nedenle yalnızca bulundukları bölgede değil aynı zamanda uluslararası bilim çevrelerinin de hizmetine sunulmuş olan bu kataloğun, araştırmacıların yeni verileri gün yüzüne çıkarmaları için yol gösterici olması arzu edilmektedir.

Ayrıca Yazma Eser tutkunlarını Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez Kütüphanesi üçüncü katta bulunan Yazma Eser bölümünde devam etmekte olan “Kuran-ı Kerim Tıpkıbasım Sergisi”sini görmeye davet ediyoruz.