Makale

ÇOK SAYIDA KUR’ÂN-I KERİM YAZAN HATTATLARIMIZA DAİR

ÇOK SAYIDA KUR’ÂN-I KERİM YAZAN HATTATLARIMIZA DAİR

Ord. Prof. Dr. A. Süheyl ÜNVER

Yazma olan herhangi bir ilim ve fen dalma âid bütün kitapları ka­rıştırmak, tam kırk senedir en zevkli itiyadlarından biri olmuştur. Bun­ları, sade görmekle yetinmem, aynı zamanda ne olduklarını da birer ufak kâğıda işaret eder ve sonra bunları tasnif ederim.

Bu çalışmalarımda gördüklerim arasında imzalı ve imzasız binden fazla Kur’ân-ı Kerîm vardır. Bunlar hakkında, kısa izahlariyle beraber, hattatlarını ve yazdıkları tarihleri de kaydederim. Yalnız 500 den fazla Kur’ân-ı Kerîm yazan hattatlarımız vardır. Bunları elifba sırasiyle tas­nif ettim. Onların arasından hâlâ tesbitini bulduğum nisbette meraklı olduğum bir husus da hattatlarımızın yazdıkları Kur’ân-ı Kerîm sayıla­rıdır. İşte bu dosyamdan, bilhassa Kur’ân-ı Kerîm yazmış hattatlar: ayı­rarak, bu yazıma esas olarak alıyorum.

Matbaanın memleketimize geç girmesinin mucib sebeblerinden biri de sülüs ve nesih yazılarda maharetleriyle meşhur, her sene birbiri ar­dınca yer alan yüzden fazla hattatın hayatlarım kazanmağa mâni’ olma­sın düşüncesi ve aynı zamanda dinî kitapların da, basılmasını Önlemek maksadıdır. Bittabi sene besene Kur’ân-ı Kerîmlerin el ile yazılmala­rı ve bu suretle çoğaltılması esas olmuştur.

Diğer mevzuları ve levhaları ve kitabeleri yazmakla ün kazanmış hattatlar içinde tek veya müteaddid Kur’ân-ı Kerîm yazanlar az değil­dir. Bir tane olsun yazmağı kutsî bir vazife telâkki etmişler. Mutlaka da yazmışlardır. Bunlar, “biz bir tane yazdık!” diye işaret koymadıkları gibi, sayıca çok yazmış olanlar da imzalarında kaçıncı olduğunu işaret etmeğe lüzum görmemişlerdir. Bunların yazdıkları Kur’ân-ı Kerîm sayılarını takribî de olsa bilemeyiz.

Bu Kur’ân-ı Kerîmlerin, dünyada yalnız İslâm âleminde değil. Hı­ristiyan âleminin müze ve kütüphanelerinde de yer aldığı cihetle adedleri ve hele hattatları aslâ malûm değildir ve bu gidişle bunlar hakkında ayrı yayınlar da olmadığından bilhassa Kur’ân-ı Kerîmler’i en iyi yazan Türk Hattatlarının ve yazdıkları mushafların sayısı asla belli olmaya­caktır.

Elimizde şimdiye kadar bizde yazılanların içinde çok sayıda Kur’ân-ı Kerîm hattatlarımızın liste denemelerinden birkaç ufak kayda sa­hip olduk. Fakat bunların iğinde gördüklerimizdeki sayılar birbirini tut­mamaktadır. Mübalâğalı sayıları tahkik imkânı da yoktur. An’aneden gelen bu sathî bilgilere yer verilerek bazı yerlere kaydedilmiştir.

Bunlar nihayet duyulmuştur, kaydetmişlerdir. Biz de toplananlara ve kısmen de Kur’ân-ı Kerimler’de görenlerin notlarına tam değerini ver­meğe çalışarak bu yazımızda sıralamağa çalıştık. El-uhdetü ale’r-râvî.

Fakat yazdıklarımızda ciddî değer verdiğimiz bir üste de itimada salih ve nefis Kur’ân-ı Kerîmleri toplama merakında olanlarla bizzat elimizden geçenlerde gördüğümüz sayıları bildirenidir.

Bunlar da bize hu zevatın bütün yazdıklarının sayılarım bildirmek­ten uzaktır. Amma çok sayıda olduklarını bildirmeğe de ve bundan son­ra da merak edip de imzalarında bulabileceklere de ışık tutabilecektir.

Tesbit ettiklerimiz içinde öyle sayılar vardır ki, yazdıkları tarihin akabinde ölenlerinki meydana çıkabilir. Fakat arada yazılanlardan son­ra sayılarını çoğaltanların verebileceği son rakkamı da bulmak pek ko­lay olamıyacaktır.

Yalnız şu muhakkak ki rekor dediğimiz seviyede çok sayıda yazan­lar az olmakla beraber bilhassa en yeni sayılar içinde 115, 145, 171, 177, 187… gibi yüksek olduklarını görebildik. Bunları, yazılanların sonun­cusu sayamıyacağımıza göre, hakikî yekûnun daha görülebileceklerle artacağına şübhe yoktur.

Gördüklerimizin çoğu Âyet-i Berkenarlı değildir. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm lâfızlarını ezberlemekte çok kolaylıklar sağlamaktadır. Bunda XIX. uncu asır sonunda harekeleri itibariyle en itinalı yazılanlar da Ha­san Rıza Efendi ve emsâlinindir.

XVIII inci asırda yazılanların, meşhur Hafız Osman da dahil olmak üzere sıra numaralı Kur’ân-ı Kerîmler’de bile muayyen sahife adedi 600 ü çok geçer. 700 lere kadar varır.

Gördüklerimiz içinde en eski Âyet-i Berkenarlı olanları tesbit de he­nüz bizim için mümkün olamamıştır.

Bu hattatlar içinde işlek ve çok iyi okunan olgun birinci sınıf ya­zarlar pek çoktur. Onları da bir sıraya koyarak belirtmek mümkün de­ğildir. Çünkü meşhur olmayıp da çok sayıda Mushaf yazmış olanlar içinde birinci sınıfa girecek hattatlarımız az değildir.

Çok sayıda Kur’ân-ı Kerîm yazanların bulundukları yerin başında İstanbul gelir. Bundan sonra sıra ile ikinci Şumnu[1], üçüncü Zağfranbolu[2], dördüncü Isparta, beşinci Tokat, altıncı da Larende (Karaman) gelir. Fakat bu şehirler Kur’ân-ı Kerîm imzalarında çok defa yer almaz.

İnsanlar çok kerre görebildiklerini mutlaka tesbit etmekle mükel­leftir.

Bütün Müslümanlar’a örnek Peygamberimiz de:

— Gördüğünüz, okuduğunuz şeyleri bir tarafa yazın ki, onlar kal­sın ve herkes onları okuyarak istifade etsin, buyurmuşlardır[3].

Müslümanlar’ın sünnetleri de, bir farz makamındadır. Ben bu sünne­ti yerine getirmeseydim, bu yazı, nasıl her tarih ve san’at meraklısının faidesini mûcib olurdu? Bundan sonra bu hususlara dikkat olunarak benim bir noktada şimdilik bıraktığım bu mühim konu, tekemmül ettiri­lebilir. “Bizim nemize lâzım!” demek de Müslüman şiarında yoktur ve bu, vatanımıza —aklımızın erebildiği hususlarda— bir hiyanet sayılabilir. Ve hem bu sünnet-i şerife de yerine getirilmemiş olur. Dörtbaşı mamur Müslümanlık her vecibeyi yerine getirmekle kaimdir.

NADİDE KUR’ÂN-I KinRtMT.FR KOLLEKSİYONUNA SAHİB EĞİNLİ SÜLEYMAN EFENDİ VE DİĞERLERİNİN KAKMA YENİ BİR LİSTESİ:

— Şumnulu Hafız İbrahim Edhem

25

(15)

— Hâfız Osman

25

(1)

— Mehmed İlmi

8

(2)

— Şeyh Hamdullah

45 den fazla (3)

— Amasyalı Yakutu Musta’sımî

1001

— Hasan Üsküdârî

100

(4)

— Derviş Ali

44

(5)

— Kayserili

300

(6)

— Ramazan-ı Mahfî

400

— Arapzâde Mehmet

1000

— Kadii Asker Mustafa İzzet

15

(7)

— Hasan Rıza

18

(8)

— Cemşir (Şimşir) Hafız

400

(9)

— Yedikuleli Abdullah

24

(10)

— Zağfranbolulu Mehmed

100

(11)

— Şeyh Aziz Efendi

12

(12)

— Hacı Nuri Korman

6

(13)

— Hakkak Zade Mustafa

200

(14)

— İsmail Zühdü

40

(16)

— Şumnulu Hüseyin Vassaf

100

(17)

MUHTELİF YERLERDEN TOPLADIĞIM VE İTİBARİ OLMASI MUHTEMEL ÇOK SAYIDA KUR’AN-I KERİM YAZAN HATTATLARIN LİSTESİ;

— Ferhad Mehmed Paşa (18)

— Mahmud Celâleddin (19)

— Kadırgalı Mustafa Nazif (20)

Reisül-Hattâtîn Hacı Kâmil

ÇOK SAYIDA KUR’AN YAZAN KADIN HATTATLARIMIZ (21):

— Fatma Tu’tî Hanım, 17 yaşında kız 3 tane yazmış, vefatı 1153 (1740)

— Şerife Hafız Zeliha Hanım. 9 1865 - 182 z.

ÇOK SAYIDA KUR’AN-I KERİM İSTİNSAH EDEN HATTATLARIMIZIN KAÇINCILARINI GÖRDÜM? BUNLAR BENİM RASTLAYABİLDİKLERİMİN

LiSTESİ:

Gördüğüm

Kaçıncı Yazdığı sene

İsmi mushafı M. H.

Hafız Mehmed Emin Rüşdü

17

1809

1224

Hafız Mustafa Şakir

12

1818

1233

Hacı Mehmed, Mekke’de Mücavir

61

1667

1078

Mehmed bin Ebubekir

171

1623

1033

Derviş Mehmed

98

Ömer Mustafa

19

1653

1063

Mehmed Ebubekir

145

1711

1123

Mehmed Ebubekir

187 (22)

1723

1135

Mehmed Ebûbekir

137 (23)

1708

1120

Hacı Abdulah bin Seyyid Ali

32

1855—1856

1272

Hacı Abdullah

31

-----

-----

Kayıgzâde Hafız Osman

98 (24)

1306

Ahmed Nailî

72 (25)

1875

1292

Salih (Şimşir Hafız)

177 (26)

1810

1225

Eyüplü Mehmed Raşid

16 (27)

1859—1860

1276

Mustafa Hulûsi

27

1865

1282

Hafız Abdullah Hâki Alâiyevî

19

1859—1860

1276

İsmail, Kastamonili

6

1870

1287

Hafız Ali Rıza

27

1855

1272

Hâfız Mustafa Şevki Kolancızâde

18

1862

1279

Hacı Yahya Hilmi

30 (28)

1906

1324

Derviş Mustafa Mevlevi

7 (29)

1803

1218

— Hasan Rıza Efendi

26 (30)

— Mehmed Şevkî

8 (31)

1852

1269

— Ahmed Eyyubî

115

1555

963

— Mehmed Emin Şükrü

82

1870

1287

— Ali Hamdi

50

1839

1255

— Hafız Ahmed

39

----

— Abdullah Hulûsî

68

1846

1262

— Bursalı Mehmed Hulûsî

17

1806

1221

— Hamid Abdurrahman

5

1781

1195

— Hâfız Ahmed

39 (32)

1689

1100

— Eski Zağralı Hafız Mehmed

49 (33)

1883

1301

— Çuhacızâde Hacı İbrahim

38

1725—1726

1138

— Ahmed bin Şeyh Ali

32

1548

955

— Kastamonili Hafız Ahmed Şevkî

19 (34)

1855

1272

— Kütahyalı Ahmed bin Ali

36 (35)

1732

1145

— Ahmed

37

1711

1123

— Hâfız Osman

11 Ölümü

1699

1111

— Kebecizâde Mehmed Vasfî

30 (36)

1830

1246

— Hâfız Hasan Vehbi

4 (37)

-----

— Yusuf Bahrî

12

-----

— Kebabîzâde Derviş Mehmed

98

-----

— Hâfız Hüseyin Şükrü

68

1846

1262

Görülüyor ki Kur’ân-ı Kerîm’i en çok bu, Müslüman Türk Hattatla­rımız yazmış. Asırlar boyunca itina ile saklanarak cami’lerde ve evlerde hep bunlardan okunmuştur.

Son Türk ağziyle Kur’ân-ı Kerîm en güzel olarak bütün harflerin mahreçlerinden aynen çıkmasına itina olunarak yine Türkler tarafın­dan okunmuştur. Başka Müslüman memleketlerinin ağızlarının karıştı­rılmaması hassasiyetine riâyet olunduğunu işitmekle bahtiyarlık duya­rım.

Çok yerinde düşünülerek açılan Kur’ân kurslarında yalnız lâfızla yetinmiyerek mânâlarının da öğretilmesinin memleketimizde İslâmi­yet’in daha ciddî bir anlayışla ilerlemesine sebeb olacağını bu yazım ve­silesiyle samimî olarak belirtmek isterim.



[1] Halen Bulgaristan’da kalmıştır. Şumnu ve havalisindeki köyler tamamen Türk ve Müslümanlardan ibarettir. Kur’ân-ı Kerîmler’i, hattatlar evlerinde yazar, sonra müzehhibler ve mücellidler çarşısında yer alan 40’ı mütecaviz sanatkârdan birisine tevdî’ ederler. Tezhib ve teclîdi yapılır ve İmparatorluğun her tarafına dağılır.

[2] Zağfranbolu’lu Hattat Mehmed Efendi’nin bana naklettiğine göre orada hattatlar birinci sınıf sayılmamakla beraber günde beş tane Kur’ân temam olurmuş. Türkiye’ye en mühim ihraç merkezlerindendir.

[3] Fethü’l-Kebîr Cilt: II, sh. 306.