1924 ten 1994’ e DİYANET İŞLERİ BAŞKANLARI

Bir Cumhuriyet müessesesi olan Diyanet İşleri Başkanlığı, mevcud statüsü ile: "İslâm Dini’nin itikat, ibadet ve ahlâk esasları ile ilgili işleri yürütmek; din konusunda toplumu aydınlatmak ve ibadet yerlerini yönetmek" görevi ile vazifelendirilmiştir.
Başkanlık bu görevi, geçen zaman içinde 15 Başkanın başkanlığında, bugün 88 bin 513 kadro- personel, 1994 yılı itibariyle 8 trilyon 368 milyar TL. tutarındaki bütçe imkanıyla yürütmektedir. Bu meblağın 8 trilyon 144 milyar TL’sı personel giderlerine harcanmaktadır.
Osmanlı Devletinde "Meşihat-t İslâmiye" adında dinî bir makam vardı. Bu makamda oturan kişiye "Şeyhülislâm" denirdi.
23 Nisan 1920’de Ankara’da kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi, çeşitli değişikliklere uğrayan Meşihat Makamını kaldırarak yerine "Şer’iye ve Evkaf Vekaleti"ni kurdu. Cumhuriyetin ilanından sonra 3 Mart 1924 tarihinde 429 sayılı Kanunla da, bu makamı bir statüye kavuşturmak ve fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebilmesini sağlamak amacıyla "Diyanet İşleri Reisliği" olarak Anayasa içindeki yerine oturttu. İlk Diyanet İşleri Reisi olarak ise Mehmet Rifat BÖREKÇl’ yi atadı.
Tabii o tarihte dinî kurumların laikleştirilmesi bakımından yeni bir sayfa açılmış, yeni bir döneme girilmişti. Her ne kadar laikleşme süreci Tanzimatla birlikte başlamış ise de, halk bu yönde bir fikrî olgunluğa sahip değildi. Bu bakımdan Diyanet İşleri Reisliğine getirilecek şahıs çok önemliydi. Bu şahıs dinî bilgisine saygı duyulacak, halk tarafından sevilecek ve en önemlisi de yeni gelişmelere ayak uydurabilecek birisi olmalıydı. Bu yeni doğmuş kurumu laik sistem içerisine oturtacak, geçiş dönemini fazla hırpalanmadan atlatabilecek bilgi ve yeteneğe sahip olmalıydı. Börekçizâde Mehmet Rifat Efendi, bütün bu hasretleri üzerinde toplayan, Milli Mücadelede ön saflarda bulunmuş bir kişiydi. Diyanet İşleri Reisliğine getirildi ve tam 17 yıl bu görevde büyük hizmetler verdi.
1965 yılında yürürlüğe konulan 633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı’ nın kuruluş ve görevleri hak- kındaki kanunla da bugünkü statüsüne kavuşturuldu.
1924’ten 1994’e kadar geçen zaman zarfında, ilk Diyanet İşleri Reisi Mehmet Rifat BÖREKÇİ’ den, günümüz Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Nuri YILMAZ’ a kadar 15 Başkan görev yaptı. Bu muhterem zevatı tanımanın faydalı olacağı mülahazasıyla kronolojik biyografilerini veriyoruz.
Gaffar TETİK
Süreli Yayınlar Şubesi Müdürü

Mehmet Rifat BÖREKÇİ

1860’da Ankara’da doğdu, lbtidai ve Rüşdiye mekteplerini aynı şehirde bitirdi. Yüksek dini eğitim-öğretim için İstanbul’a giderek, Beyazid Camii’nde Atıf Efendiden "Ulûm-u Âliye ve aliyye" (alet ilimleri ve dini yüksek ilimleri) tahsil ederek icazetname aldı.
10 Ekim 1898’de Ankara İstinaf Mahkemesi azalığına getirildi. 25 Kasım 1908 tarihinde Ankara Müftülüğüne atandı.
23 Nisan 1920’de toplanan Milli Meclis’e Menteşe (Muğla) mebusu olarak girdi. Mebuslukla müftülüğün tek şahısta birleştirilemeyeceği kuralı gereğince, mebusluktan ayrılarak müftülük görevine devam etti. 4 Nisan 1924 tarihinde, yeni kurulan Diyanet İşleri Reisliğine getirildi. Vefat tarihi olan 5 Mart 1941 yılına kadar (17 yıl) bu görevde kaldı.

Ord. Prof. Mehmet Şerafettin YALTKAYA

1879’da İstanbul’da doğdu. Dokuz yaşında hafız oldu. Orta tahsilini Davutpaşa Rüşdiyesi’nde ve Darul-Muallimîn’de yaptı. Bilâhare Istanbuldaki ilmiye sınıfının ileri gelenlerinden dersler görerek icazetname aldı.
1909da Bandırma Numûne Mektebi Rüşdiyesi Muallim-i Evvelliğine (l’inci öğretmenlik) tayin edildi. 1924’te Daru’l-Fiinûn İlahiyat Fakültesi Kelam Tarihi Müderrisi olarak üniversiteye geçti.
1931 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslâm Tetkikleri Enstitüsü, İslâm Dini ve Felsefesi Ordinaryüsü oldu. 14 Ocak 1942 tarihinde Diyanet işleri Reisliğine getirildi. Vefat tarihi olan 23 Nisan 1947’ye kadar bu görevde kaldı. Çok sayıda eser ve ilmî makaleler yazdı.

Ahmet Hamdi AKSEKİ

1887 yılında Akseki’de doğdu. İlk tahsilini Güzelsu’nun Mecidiye Medresesi’nde yaptı. İleri derecede Arapça, Farsça ve İngilizce ’ öğrendi. Süleymaniye Medresesi Kelam ve Hikmet Şubesi’nden icazetname aldı. Daru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesine devam ederek "Ulûm-u Aliye ve Aliyye İcazetnamesi "ne sahip oldu. 1916da "Mekteb-i Bahriye-i Şahane Akaid-i Diniyye" muallimliğine atandı. Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti Tedrisat Umum Müdürlüğü ve Daru’l-Fünûn ilahiyat Fakültesi Hadis ve Tarih Müderrisliği görevlerinde bulundu. 1924’te Diyanet İşleri Riyaseti Müşavere Heyeti Azalığına tayin edildi. 21.7.1939 tarihinde Reis Muavinliğine, 29 Kasım 1947’de de Diyanet İşleri Reisliğine atandı. Vefat tarihi olan 9 Ocak 1951 yılına kadar bu hizmetini devam ettirdi. Her seviyedeki insana hitap eden 60’a yakın eseri vardır. "Askere Din Kitabı, İslâm Dini, Ahlâk İlmi ve İslâm Ahlâkı, Yeni Hutbelerim" bunların en tanınmışlarıdır.

Eyüp Sabri HAY1RUOĞLU

1886 yılında Konya’da doğdu. Küçük yaşta hafız oldu. İslâmî eğitim müesseseler! medreselere devam ederek Sivaslı Ali Kemâlî ve Yalvaçlı Hacı Ömer Efendilerden icazetname aldı. Yüksek tahsilini Daru’l-Fünun Konya Hukuk Şubesi’nden "Aliyyulâlâ" derecesinde şehadetname alarak tamamladı.
1913’te Uşak Kazası Bidayet Mahkemesi Müddeiumumluğu’na tayin edildi. 1919’da bu görevinden istifa ederek Konya’da serbest avukatlık yaptı. 1923’te Türkiye Büyük Millet Meclisi nin 2. inci devresinde Konya mebusu olarak Meclise girdi. 12 Nisan 1951 tarihinde Diyanet İşleri Reisliği’ne getirildi. 10 Haziran 1960 yılına kadar 9 yıl sürdürdüğü bu görevinden emekli oldu ve 8 Ekim 1960’ta vefat etti.

Ömer Nasuhi BİLMEN

1882’de Erzurum’da doğdu, ilk tahsilini orada yaptı. 1908’de İstanbul’a gelerek Fatih Camii Dersiamlarından Tokadı Şakir Efendinin derslerini takip ederek icazetname aldı. İmtihanla girdiği Medresetü’l-Kuzaat’ta hukuk tahsilini tamamladı. I9l2’de Ruûs imtihanlarını başan ile verdi ve Fatih Dersiamı Unvanını kazandı.
1912’de Beyazit camii Dersiamlığına, 1913’te Fetvahane-i Âli Müsevvit Mülazımlığına atandı. 1917’de Mahkeme-i Temyiz Şer’iye Dairesi Terekeye mahsus llâmât Telkis Mümeyyizliğine tayin edildi. 1943-1960 yıllan arasında İstanbul Müftülüğü yaptı. 29 Haziran 1960 yılında Diyanet işleri Başkanlığına tayin edildi. Bir yıl süreyle bu görevi yürüttükten sonra 1961 tarihinde emekli oldu. 13 Ekim 1971’de vefat etti.
Çok yüksek bir ilmi kariyeri olan Ömer Nasuhi BtLMEN’in 17 eseri bulunmaktadır. "Büyük İslâm İlmihali, Hukuk-u İslâmiye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, Kur’an-ı Kerim Meal ve Tefsiri, Tefsir Tarihi" adlı eserleri, ilk akla gelenlerdir.

Haşan Hüsnü ERDEM

1889 yılında Akseki’de doğdu. İlk tahsilini köyünde tamamlayarak babası Müderris Sadık Efendiden Arapça ve Mantık dersleri okudu.
İstanbul’a giderek aynı çalışmalarını orada tamamladı ve icazetname aldı. Daru’l-Halife Medresesi Âl! kısmından mezun olduktan sonra, tahsilini yükseltmek için Medresetü’l -Mütehassisin Fıkıh ve Usul-û Fıkıh şubesine girdi ve pekiyi derece ile mezun oldu.
Antalya ve İsparta’da çeşitli okullarda din dersleri ile birlikte psikoloji, pedegoji, sosyoloji ve Türkçe dersleri okuttu.
1944 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere Heyeti Azalığına getirildi. Bu arada Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir ve Tefsir Tarihi Dersleri öğretim görevlisi olarak görev aldı. 6.4.1961 tarihinde Diyanet İşleri Başkanlığı’na getirildi. 13.10.1964’de emekli oldu.
1967 yılında vefat eden Haşan Hüsnü ERDEM’in, sayıları bir hayli
kabarık basılmış eserleri vardır "Riyazu’s-Salihîn Tercümesi, Ebedî Risalet " bunlardan ilk akla gelenleridir.


Mehmet Tevfik GERÇEKER

1898 tarihinde Karacabey’de doğdu. Ulemadan Şer’iye ve Evkâf Vekili Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Efendinin oğludur, ilk ve Rüştiye tahsilini aynı yerde yaptı. Babasından ileri derecede Arapça ve Fıkıh dersleri okudu. İstanbul’a giderek Daru’l-Hilâfe Medresesine girdi ve mezun oldu. Daha sonra Ankara Hukuk Fakültesine girerek burasını da pekiyi derece ile bitirdi.
1 Mayıs 1964’te Diyanet İşleri Reisliği muamelât mümeyyizliği görevine tayin edildi. Uzun yıllar Şûray-ı Devlet’in çeşitli kademelerinde çalıştı. 1963 yılında buradan emekli oldu.
15 Ekim 1964 tarihinde Diyanet İşleri Başkanlığına atandı ve 16 Aralık 1965’e kadar bu görevini sürdürdü.
28 Ocak 1982’de vefat eden Mehmet Tevfik GERÇEKER’ in, kendisinin ve babasının hatıratının anlatıldığı "Karacabey’den Ankara’ya” adlı bir eseri ve yayınlanmış makaleleri vardır.

İbrahim Bedrettin ELMALI

1903’te Antalya’nın Elmalı İlçesinde doğdu. İlk ve orta tahsilini aynı yerde yaptıktan sonra İstanbul’a giderek Daru’l-Hilâfeti’l-Âliye Medresesine girdi. Daru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesinden 1928 yılında mezun oldu. Çeşitli maddi sıkıntılarla devam ettirdiği tahsil yıllan sırasında müezzinlik yaptı. Liselerde Vatandaşlık ve Türkçe dersleri okuttu. Sırasıyla Üsküdar ve İstanbul Müftülüklerine tayin edildi. Diyanet İşleri Başkanlığı Personel Dairesi Başkanlığı görevine getirildi. 17 Aralık 1965’te Diyanet işleri Başkanlığına atandı.
Yaklaşık bir yıl sürdürdüğü bu görevinden 25 Ekim 1966’da emekli oldu. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde iki dönem Milletvekili olarak bulundu. Halen memleketi Elmalı’da ikamet etmektedir.

Ali Rıza HAKSES

1892de Kayserinin Saracık köyünde doğdu. İlk tahsilini ve hafızlığını Üsküdar’da tamamladı. Kuran ilimleri tahsil ederek icazetname aldı. Darul-Hilâfeti’l-Âliye Medresesine girdi. Başarı ile burasını bitirdikten sonra Ruûs imtihanını kazanarak Medresetül-Mütehassisîn Fıkıh ve Usul-ü Fıkıh şubesinden mezun oldu.
Kadıköy, Muğla ve Fatih müftülükleri yaptı. Ege Bölgesi Gezici Vaizliğinde bulundu. 15 Şubat 1966 tarihinde Din İşleri Yüksek Kurulu Üyeliğine seçildikten sonra 25 Ekim 1966’da Diyanet işleri Başkanlığına getirildi. 15.1.1968’de emekliye ayrıldı. 5 Kasım 1983’de İstanbul’da vefat etti.

Lütfi DOĞAN

1930 yılında Kelkit İlçesinin Salyazı köyünde doğdu. Küçük yaşta hafız oldu. 1952’de İmam-Hatiplik görevine başladı. 1954’te girdiği Müftülük imtihanını kazanarak Kemah Müftülüğüne, 1960’ta da Erzincan Müftülüğüne tayin edildi. Bu arada ilk, orta ve Liseyi dışarıdan bitirerek Ankara İlahiyat Fakültesine girdi. Burasını da birincilikle bitirdikten sonra Diyanet İşleri Başkanlığı Müfettişliğine atandı. 1965’te Din İşleri Yüksek Kurulu Üyeliğine seçildi. Diyanet İşleri Başkanlığı görevini vekil olarak sürdürürken 1972’de bu görevinden ayrıldı. Başkanlığın diğer kademelerinde hizmet verdi. 1973 tarihinde Erzurum Senatörü, 1991’de Gümüşhane Milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisine giren Lütfi DOĞAN’ın, yayınlanmış eserleri vardır. Bunlar arasında: "Toplumun Temelini Sarsan Belli Başlı Problemler, Mutluluğun Kazanılması, Kütübü Sitte Müelliflerinin Hayatı ve Eserleri" sayılabilir.

Dr. Lütfi DOĞAN

1927’de Ermenek’ de doğdu, ilk, orta ve lise tahsilinden sonra Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Klasik Şark Dilleri Arapça-Farsça bölümünü bitirdi. Daha sonra Suriye Şam Edebiyat Fakültesinde Arap Edebiyatı ve İslam İlimleri üzerinde araştırmalar yaptı.
1952 yılında asistan olarak girdiği Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde doktora tezini tamamlayarak İlahiyat doktoru oldu.
Diyanet İşleri Başkanlığında vaizlik ve Ankara Müftülüğü yaptı. Bilahare Başkanlık müşavere ve Dini Eserleri İnceleme Kurulu Azalığı ve Din işleri Yüksek kurulu Üyeliğine getirildi. 1972’de Diyanet işleri Başkanlığına atandı. 1976’da Başbakanlık Uzman Danışmanlığına tayin edildi. 1977’de Malatya Milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne girdi ve daha sonra kurulan Hükümette Din İşleri ile görevli Devlet Bakanı oldu.
Basılmış eserleri ve çeşitli gazete ve dergilerde yayınlanmış çok sayıda makaleleri bulunan Dr. Lütfi DOĞAN’ ın basılmış eserleri arasında: "Eş’ari Mektebi, İbn-i Fadlan Seyahatnamesi, Hz Peygamberimiz" sayılabilir.

Prof. Dr. Süleyman ATEŞ

1933’te Elazığ’ın Tadım köyünde doğdu. 10 yaşında hafızlığını bitirip mahalli hocalardan Arapça ve dini dersler aldı. 1960’da İmam-Hatip Lisesinden, 1964’te Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesinden mezun oldu. Aynı Fakültenin Tefsir Kürsüsüne asistan olarak girdi ve 1968’de bu çalışmasını bitirerek İlahiyat Doktoru oldu.
Mısır ve Irakta sahasıyla ilgili ilmi araştırmalarda bulundu. 1973’te Doçent oldu. 28.7.1976 tarihinde Diyanet işleri Başkanlığına getirildi. 7.2.1978’de ayrılarak İlahiyat Fakültesindeki kürsüsüne döndü. Halen 19 Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde öğretim görevliliği yapmaktadır. Yayınlanmış pek çok ilmi makale ve eserleri vardır. Bunlardan: "Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, İslam İlmihali" ilk akla gelenler arasındadır.

Dr. Tayyar ALTI KULAÇ

1938 yılında Kastamonu’nun Devrekâni ilçesinde doğdu. 9 yaşında hafızlığını tamamladı. İlkokulu doğduğu yerde bitirip İstanbul’a gitti. İmam-Hatip Lisesinden sonra 1963’te İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’nden mezun oldu. Bir süre öğretmenlik, İstanbul ve Kayseri Yüksek İslam Enstitülerinde asistanlık ve öğretim görevliliğinde bulundu. Bağdat Üniversitesinde Arap Dili ve Edebiyatı üzerinde ihtisas yaptı.
Tefsir ve Hadis dalında Doktorasını tamamlayarak İlahiyat Doktoru oldu. Sırasıyla Diyanet işleri Başkan Yardımcılığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Din Eğitimi Genel Müdürlüğü, Talim ve Terbiye Kurulu Üyeliği görevlerinde bulundu. 9 Şubat 1978 tarihinde Diyanet İşleri Başkanlığına tayin edildi. 8 Kasım 1986’da emekliye ayrıldı.
Yayınlanmış makaleleri ve basılmış eserleri bulunmaktadır. Bunlardan : "Tecvidü’l-Kur’an, Ebû Şâme el-MaksidTnin «1-Mürşidü’l-Veciz" ini zikredebiliriz.


Prof. Dr. Mustafa Said YAZICIOĞLU

1949’ da Trabzon’un Sürmene ilçesinde doğdu, İlk ve orta tahsilini Milas’ta, liseyi Aydın da bitirdi. 1971 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinden mezun oldu. Doktora yapmak üzere Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yurtdışına gönderildi. Doktorasını 1977 de Paris Sorbonne Üniversitesinde tamamlayarak yurda döndü. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde göreve başladı. 1983 te Doçent oldu. 17 .6.1987 tarihinde Diyanet İşleri Başkanlığı’na getirildi. 1988’de Profesör oldu. 31.12.1991 tarihinde Başkanlık görevinden ayrıldı. Halen aynı Fakültenin Kelam Kürsüsü Öğretim Üyesi ve Yüksek Öğretim Kurumu üyesi olarak görev yapmaktadır. Çok sayıda Türkçe, Fransızca telif ve tercüme makaleleri ile yayınlanmış kitapları bulunmaktadır. Bunlardan: "Matûridi ve Nesefi’ye Göre insan Hürriyeti Kavramı", "Hızır Bey" akla ilk gelenlerdir.

Mehmet Nuri YILMAZ

1943 yılında Erzurum’da doğdu. Küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’i ezberledi. Devrin büyük alimlerinden eski Erzurum Müftüsü Sakıp DANIŞMAN’ dan özel olarak dinî ilimler tahsil etti. Arapça, Farsça, Bediî, Fıkıh Usulü, Hadis Usulü, Tefsir, Feraiz ve Kelâm’dan icazetname aldı, ilk, orta ve lise tahsilini Erzurum’da bitirdi. Yüksek öğrenimini yine Erzurum İlahiyat Fakültesinde tamamladı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde Tefsir sahasında master yaptı.
1966’da Erzurum’da Kur an Kursu öğreticisi, olarak göreve başladı. Daha sonra sırasıyla vaizlik. Kültür Bakanlığı Müşavirliği, aynı Bakanlıkta Müfettişlik, Vakıflar Genel Müdürlüğümde mütercimlik, Din İşleri Yüksek Kurulu Raportörlüğü, Uzmanlığı ve Çankaya Müftülüğü görevlerinde bulundu.
1990 yılında Din İşleri Yüksek Kurulu Üyeliğine seçildi. 1991’de Diyanet İşleri Başkan Yardımcılığına tayin edildi. 3 Ocak 1992 tarihinde Diyanet İşleri Başkanlığı’na vekaleten, 7 Eylül 1992’de de aynı göreve asaleten atandı.
"İçtihat Nedir, Müctehid Kimdir?" adlı eseri ve yayına hazırlanmış "İbn-i Batuta Seyahatnamesi, Ahilik ve Fütüvvet " bölümünün tercümesi ile "Kur’an’da Nesih, Sünni ve Şii İhtilafının İç yüzü" adlı eserleri bulunmaktadır.
Çeşitli bilimsel toplantılarda "İsiâmiyetin Türkler Arasında Yayılışının Temel Sebepleri", "Kur’an’da Darbı Meseller", "Kur’an’da Nesih Meselesi" konularında tebliğler sundu. Çeşitli gazete ve dergilerde çok sayıda ilmî makaleleri yayınlandı.
İslâmî ilimler üzerine özel dersler vererek halen çeşitli üniversitelerde ve Diyanet İşleri Başkanlığının değişik kademelerinde görev yapan çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Başarılı çalışmalarından dolayı Diyanet İşleri Başkanlığından takdirname aldı.
Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek tarafından El-Ezher Üniversitesinde düzenlenen bir törenle "Devlet Nişanı" ile taltif edildi.
Arapça, Farsça, Osmanlıca ve Fransızca bilmektedir.