Türk İslam Edebiyatında
DAVRANIŞ ADABI

Dr. Seyfullah KORKMAZ
Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fak. Öğ. Gör.

Türk İslam edebiyatımız nezaket, edep ve hoşgörü örnekleri yönünden çok zengindir. Ahmet Yesevi, Edip Ahmed, Yusuf Has Hacib, Hz. Mevtana, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Hacı Bayram Veli gibi pek çok mutasavvıf, şair Türk büyüğü insanlığı hoşgörüye davet1 eden evrensel mesajlar vermişlerdir. Bu makale hem bu hoşgörü davetlerini hatırlamak, hem de Türk İslam edebiyatımızdaki bir kısım klasiklere dikkat çekmek amacıyla hazırlanmıştır.
Edebiyatımızda Önemli Hoşgörü Davetleri XI. yüzyıl şairlerinden Bala Sagunlıı Yusuf Has Hacib’in 1069 yılında tamamlayarak Ka- rahanlı hükümdarına sunduğu Kutatgu Bilig isimli eserinde hoşgörü konusunda şu ifadeler dikkatimizi çekmektedir.
“İnsanın gönlü incedir, o bir sırçaya benzer; ona çok dikkat et, kaba söz söyleme, kırılır...
Beye cömertlik ve alçak gönüllülük lazımdır; alçak gönüllülük ile birlikte tabiatı da sakin olmalıdır...
Asık suratlı, kaba sözlü, kibirli ve mağrur insan, herkesi kendinden nefret ettirir ve işini yoluna koyamaz.”"1
“Türkistan Piri” Ahmed Yesevi (7-1166) Hikmet’inin bir kıtasında şunları söyler:
Kimni görsem hizmet kılup kulı boldım
Toprak-sıfat yol üstide yolı boldım
Aşıklarnı köyüp öçken kiili boldım
Merhem bolıp yir yastığa kirdim mina
Bugünkü Türkçesiyle:
Kimi görsem hizmet eder, kul olurdum; Toprak gibi yollarına yol olurdum; Âşıkları yakıp sönen kül olurdum; Merhem olup yer altına girdim işte’21.
Hamdi Mert Hocamızın Hoca Ahmet Yesevi isimli eserinde bu kıta, şu dizelerle ifade edilmiştir.
Bir kul görsem hizmet kılup, kulu oldum Toprak gibi yol üstünde, yolu oldum Aşıkların yanıp-sönen külü oldum. ”
Edip Ahmet b. Mahmut Yükneki (XI-XII. asır)’nin Atabetül Hakayık isimli eserindeki şu hoşgörü daveti ne kadar güzeldir:
Cefa kıldan çınka yanut kıl vefa Arımaz neçe yusa kan birle kan
Sana cefa edene vefa ile mukabele et Ne kadar yıkanırsa yıkansın kan, kan ile temizlenmez.4
Bütün dünyada hoşgörü şairi olarak tanınan Türklerin, AfganistanlIların ve İranlıların “ İşte bizim şairimiz” dedikleri Mevlana (1207- 1273)’nın şu yedi öğüdü de hoşgörü konusunda evrensel en güzel mesaj olarak karşımıza çıkmaktadır.
Cömertlik ve yardım etmekte akarsu gibi
ol
Şefkat ve merhamette güneş gibi ol Başkalarının kusurunu örtmede gece gibi ol Hiddet ve asabiyette ölü gibi ol Tevazu ve alçak gönüllülükte toprak gibi ol Hoşgörürlükte deniz gibi ol Ya olduğun gibi görün ya da göründüğün gibi ol
Yine Mevlana’mn şu mısralarındaki daveti de çok güzeldir.
“Baza, baza her ançi hesti baza,
Ger kafirii, gebru, putperesti baza,
in dergehi ma derge- hi növmidi nist,
Sad bar eger tövbe şikesti baza.”
Yani gel gel.. Ne olursan yine gel. Kafir de olsan putperest de olsan yine gel. Bizim dergahımız umutsuzların dergahı değildir. Yüz kere tövbe etmiş de olsan, tövbeni boz, gene gel !
Bu davetiyedeki toleransın sınırsızlığı, bütün düşünce ve inançlar karşısındaki cihan şümul hoşgörü, herkesin dikkatini çekmektedir,<6) Yine Mevlana Mesnevisinde şöyle der: Zıtların sulhuyla mümkündür hayat, Zıtların çengiyledir lâkin memat.
Yunus Emre (12411320/21 )’nin aşağıdaki mısraları onun bütün dünyada hoşgörü şairi olarak tanınmasına yetmiştir:
Nazar eyle itürü
Bazar eyle götüri
Yaratılanı hoş gör
Yaratandan ötüri17’
Duriş, kazan, ye yedir,
Bir gönül ele geçir.<8’
Gelin tanuşuk idelim işi kolay tutalım
Sevelüm sevilelüm dünya kimseye kalmaz
Bir kez gönül yıktın ise
Bu kıldığın namaz değil
Yetmiş iki millet dahi
Elin, yüzün yumaz değil.
Bir gönül yıktın ise Er eteğin tuttun ise Bir kez hayır ettin ise Binde bir ise az değil.
Osmanlı Devleti’nin kurulmasında büyük manevi desteğinin olduğunu bildiğimiz Şeyh Edebali’nin Osman Gazi’ye vasiyeti:
Ey Oğul! Beysin
Bundan sonra öfke bize, uysallık sana...
Güceniklik bize, katlanmak sana...
Suçlamak bize, katlanmak sana...
Acizlik bize, yanılgı bize, hoşgörmek sana...
Geçimsizlik, çatışmalar, anlaşmazlıklar bize; adalet sana...
Ey Oğul!
Bundan sonra bölmek bize, bütiinlemek sana...
Üşengeçlik bize, uyarmak, gayretlendirmek, şekillendirmek sana...
Ey Oğul!
Sabretmesini bil, vaktinden önce çiçek açmaz...
Şunu da unutma!
İnsanı yaşat ki devlet yaşasın.
Ey Oğul!
Yükün ağır, işin çetin, gücün kıl’a bağlı
Allah (c.c.) yardımcın olsun.1’’
Ahmet Yesevi’nin Anadolu’daki temsilcisi Hacı Bektaş Veli"111 (1209-1270) Şerh-i Besmele’sinde1111 der ki:
“Yüce Tanrı buyurur:
Benim sevgili peygamberim!
Söyle inananlara; gönül evlerini alçak gönüllülük, aşıklık süpürgesiyle süpürsünler. Hırsı, nasılı, niçini, ikiyüzlülüğü, hainliği, çe- kememezliği ve dedikoduyu süpürüp atsınlar. Yaptıkları kötü işlere pişmanlık duysunlar ve pişmanlık suyuyla yıkansınlar. Gizli işlerden vazgeçsinler. Sevgi sofrasını döşesinler. Aşk başlarına vursun.1121
Hacı Bektaş Veli yine buyuruyor ki:
İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır.
Okunacak en büyük kitap insandır.
72 milleti ayıplamayınız.
Düşmanınızın dahi insan olduğunu unutmayınız.
İncinsen de incitme.
Nefsine, hiddetine, eline, beline, diline sahip ol
Doğruluk dost kapısıdır.
Doğruluk yüz aklığıdır.
Çalışmadan geçinenler bizden değildir.
Hizmet eden hizmet görür.
En yüce servet bilimdir.
Bir olalım, iri olalım, diri olalım.
Kadınları okutunuz.
İman bir hazinedir. Akıl hazinedardır."31
İstiklal marşımızın şairi Mehmet Akif Er- soy da Kur’an’m bir suresinden aldığı ihlamı şu dizeleri ile dile getirir:
Hani Ashab-ı Kiram ayrılalım derlerken
Mutlaka sure-i “Vel Asr’ı” okumuş neden
Çünkü meknun o büyük surede âsâr-ı felah
Başta iman-ı hakiki geliyor sonra salah,
Sonra Hak, sonda sebat; işte kuzum insanlık
Dördü birleşti mi yoktur sana hüsran artık"41
Ahiler, dükkanlarını açmadan önce toplanırlardı. Toplantıda “Vel-Asr” suresi okunduktan sonra şu ifadelerle öğüt verilirdi. “Ey cemat-i Müslimin, tevcılık yapılmayacak, mal kapılmayacak.. Birbirinize kerdeş sevgisi ve saygısı ile bağlanın. Yolsuz işlere, haksız hırslara sapmayın. İnsanlığınızı, Müslümanlığınızı unutmayın. Gönül üzmeden, canlıya cefa vermeden kaçının.. Hizmet ve yardım ehli olun..”"5’
Türk İslam edebiyatı, insanca duyguların en güzel şekilde dile getirildiği evrensel bir edebiyattır. Kin edebiyatı olmayıp, sevgi, saygı, ümit, gönül ve hoşgörü edebiyatıdır. Tüm insanlığı gönül hoşnutluğu ile bağrına basabi- len bir edebiyattır. Demokratik yaşamda bize rehberlik edebilecek bir edebiyattır. Bu edebiyatı ve alemlerini insanımıza daha da çok tanıtmalıyız.


1- Yusuf Has Hacip, Kutatgu Bilig, Neş., Reşit Rahmeti Arat, Ankara 1998, 146-163, 331-336; Özel Mehmet (hazırlayan), Vatan, Millet ve Bayrak Sevgisi, Kültür Bak. Yay. Ankara 1996, 54-55.
2- Nihat Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1983,1,281.
3- Hamdi Mert, Hoca Ahmet Yesevi Hayatı Fikirleri Hizmeti, Ahmet Yesevi Üniversite
sine Yardım Vakfı Bilig Yayınları Ankara, 18.
4- Edip Ahmet b. Mahmut Yukneki, Atabe- tü’l-Hakayık, Neş., Reşit Rahmeti Arat, Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara 1992, 67, 94.
5- Melikoff, irene “Batı Hiimanizmasının Karşısında Mevlana’nın Hümanizması”, Mev- lana Yirmi Altı Bilim Adamının Mevlana Üzerine Araştırmaları, Haz. Feyzi Halıcı, Konya 1983,64-67.
6- Melikoff, İrene, 64-67.
7- Aşık Çelebi, Meşairuş-Şuara, Londra 1971’den naklen Müjgan Cumbur, “Anadolu’ya Hoşgörüye Dayalı Birlik Getirenler.” Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi Tüıkler- de Hoşgörü Özel Sayısı I, Ankara 1996, 159172.
8- Yunus Emre’den naklen, Mustafa Tatçı, “Tasavvuf ve Rumuz”, Yesevilik Bilgisi, Haz., Cemal Kumaz-Mustafa Tatçı, Ankara 2000, 38.
9- Özel, 164.
10- Ecer, A. Vehbi, “Tarihte Türkler, İslamiyet ve Mezhepleri” Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, “Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı II, Ankara 1996, 485-501.
1 1 - Ethem Ruhi Fığlalı, “Hünkar Hacı Bek- taş-ı Veli (hayatı ve eserleri)”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, VIII, 23/317-336.
12- Hacı Bektaşî Veli, Besmele Şeıhi’nden naklen Özel, 381.
13- Hacı Bektaş-ı Veli, Makalat, Neş., Esad Coşan, Sadeleştiren Hüseyin Özbay, Kültür Bak. Yay. Akara 1996, 1-110; Özel, 379-380.
14- Mehmet Akif Ersoy, Safahat, İstanbul 974,419.
15- Sadi Bayram, “Ahiliğe Genel Bir Bakış, Ahlak ve Hoşgörü”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Ankara, 1996, VIII. 23, 583598.