HABERCİLİKTE
GAZETECİ SORUMLULUĞU VE ETİK

Yard. Doç. Dr. Bedriye Işık Özkaya / Ege Üniv. iletişim Fakültesi

Bireylerin sosyal, siyasî, ekonomik, kültürel ve sanatsal konularda haber alma, öğrenme, kanaat ve tutum sahibi olmalarına, kamu oyunun oluşumuna ve bireylerin kendilerini özgürce yaratmalarına verdikleri haber, görüntü ve yorumlarla etki ve katkıda bulunan gazeteciler, bu işlevleri ile toplumda önemli bir role ve güce sahiptirler.
Onlar hem toplumun bir üyesi olarak hem de mensup oldukları mesleğin bir üyesi olarak bu önemli görevlerini toplumsal yarar için, sorumluluk bilinci ile gerçekleştirmek zorundadırlar.
Ancak bugün Türkiye’de ve pek çok ülkede gazeteciliğin temel işlevi olan haber vermenin hammaddesini oluşturan "haber" olgusu; rekabet ortamında kullanılabilecek her olay haberdir yaklaşımı, gündemi oyalayan konuların dolgu maddesi olarak kullanıldığı haber programlarının yoğunluğu, yayın politikalarında; "gerçekliğin yorumsuz temsili", gazetecinin kendi görüş ve tutumunu metnin dışında tutması ve haberi olduğu biçimde yansıtması,
değiştirme, abartma ve yargıya yer verilmemesi gibi temel gerekliliklerden, kısaca haberde objektiflikten uzaklaşılması, kişilik haklarına saygı gösterilmemesi nedenleri ile sorgulanmakta ve çözüm arayışları sürmektedir.
Bu doğrultuda "haber" olgusunun; kamusal görevler ve yararlar, toplumsal beklentiler, toplumsal sorumluluk ve meslek etiği açısından irdelenmesi, gazeteciliğin gerçek işlevlerine dönmesi, meslek ahlâkı ilkelerini yaşama geçirmesi, mesleğin saygınlığının ve basın özgürlüğünün korunması ile toplumsal yarar açısından önemlidir Gazeteci ve Haber
Haber, kamuoyunu ilgilendiren siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel konularda, güncel olaylar hakkında izleyiciye, dinleyiciye, okuyucuya verilen bilgidir. Haberin toplumu ilgilendirmesi, objektif olması, çabuk ve doğru iletilmesi önemlidir. Gazeteci erişmek istedi kitle için en önemli diye nitelendirdiği olay ve duruma ilişkin bilgiyi toplayarak haber olarak seçer. Amaç bilgiyi alan kişileri düşünmeye yöneltmek olmalıdır. (Tokgöz, 1981:10)
Hangi olayın veya durumun haber yapılacağı ne kadarının topluma iletileceği konusunda ilk seçme ve elemeyi gazeteci daha sonra haber odalarında gerçekleştirir. Gazetecinin seçme ve eleme sürecinde vereceği kararı, onun sosyal ve kültürel birikimi etkiler. Karar anında, yanında, bağlı olduğu haber kurumu- nun eşik bekçileri veya elinde yazılı meslek ilkeleri yoktur. Bilincine, birikimlerine, ait olduğu toplumun değerlerine güvenmek zorundadır. Etik değerler bu noktada karar anında önemlidir. Yorumunu, kendinin veya kurumu- nun görüşlerini dışta tutarak toplumun yararını gözeterek seçimini yapmak zorundadır.
Haber Toplama, Yayınlama Süreçleri
ve Etik
Haberler, nitelikleri yönünden; sıradan ve her zaman ortaya çıkabilen genel haberler, konulu ancak yoruma gerek olmayan basit haberler, araştırma yapılarak bilgi toplanılması ve yorum gerektiren karmaşık haberler, uzmanlık ve yorum gerektiren özel konulu haberler, olarak gruplandırılabilir.
Gazeteciler genelde belirtilen ayrımlardan çok, yayınlanacak mı, yayınlanmayacak mı endişesi ile o gün baş sayfada veya ana haber bültenlerinde ilk sıralarda yer alabilecek olayları seçerek haber haline getirdikleri gerekçesi ile eleştirilirler. Ancak, haber toplama ve yayınlama aşamasında gazeteci etik değerlere uygun olarak ulaştığı haber ve bilgiyi topluma karşı sorumluluklarını hatırlayarak seçmelidir. Bu aşamada etik, tarafsız ve korkusuz çalışmayı, adil ve dürüst olmayı öngörür. Temel insan haklan, özellikle kişilik hakları, meslekî dayanışma duygusu, meslek saygınlığının korunması konuları üzerinde öneme düşünülmelidir.
Bir gazeteci verdiği kararları savunabileceği nedenlere dayandırmalıdır.
Haber toplama ve seçme süreçlerinde gazeteci etiğe uygun karar verebilmek için dört ana konuyu düşünmeli, doğru ve iyi kararı, karar anı diyebileceğiniz gri alanda belirleyerek davranışlarına yine kendi özgür iradesi ile yansıtmalıdır. (Samvilu M., vd. 1994:138)
Birinci aşamada karşılaşılan olayın haber değerinin olup olmadığına geleneksel haber değerlerinin yardımı ile karar verilmelidir. Haberciliğin temel ilkelerini oluşturan haber değerleri; yenilik-anilik, geçerliliği kapsayan zamanlılık; mesafe; çatışma, gelişme ve felaket değerlendirmelerinin belirlediği ve haber üzerinde yerinde ve doğru hüküm verilmesini sağlayan sonuç; haberin yapılmasından önce toplanan bilgiler üzerinde hüküm verilerek ulaşılan önemlilik; alışılagelmiş olmama; enderlik; emsalsizliktir.
İkinci aşamada, toplumun geleneksel değerleri göz önünde bulundurulmalıdır. Hikayenin toplumu olumlu mu yoksa olumsuz mu etkileyeceği sorgulanmalıdır.
Üçüncü aşamada, gazeteci hareketin niyetinin, karakterinin ve ahlâkî sorumluluklarının gereği olarak doğruyu ve iyiyi yapmak görevini yerine getirmek için bilincine güvenmek zorundadır. Bu aşamada gazeteciye genelde yaşadığı toplumun ahlâk prensipleri, özelde meslekî ahlâk kuralları rehberlik edecektir.
(Alemdar, 1990:18) iyi ve doğru kararı vermek görevi kısaca etiğe uygun karara ulaşmada belirleyici etik normların kaynağı konusunda kuramsal açıdan üç gruplandırma yapılabilir (De Beer, A.vd., 1994:7-8); autonomous etik’te etik prensipleri bireyin kendisi belirler; heteronymous etik’te, bir siyasî parti, dinî kurum veya devlet gibi ahlâkî değerlerin belirleyicisi kurumlar değerler konusunda son sözü söyleme yetkisine sahiptir; theono- mic etik’te ise büyük dinlerin kutsal kitaplarında (Müslümanlar için Kur’an, Hıristiyanlar için İncil, Ya- hudiler için Talmud) yer alan emirler değerlerin belirleyicisidir.
Ancak çağımızın koşulları doğrultusunda bu ayırımın her zaman katı olarak uygulanması olasılığı yoktur. Uygulamada dinî kurallar yanında ahlâk kuralları diğer düşünceler ve gruplar bireylerin etiğe uygun karar verebilmesini etkilemektedir.
johennesen’e göre dünyadaki büyük dinlerin tümü ahlâkî ve manevî değerler ile yol gösteren esaslar ve kuralların önemini vurgular. Bu değerler gazetecilik etiğinin değerlendirilmesi için kaynak olabilir. (1990:86)
Dördüncü aşamada, gazeteci önce kendine ve sonra topluma, çalıştığı kuruma, gazetecilik görevine, haber kaynaklarına karşı sorumluluklarını düşünerek önceliklerini belirlemelidir.
Kuşkusuz günümüz koşullarında gazeteci tercihini yaparken değişik çıkar çatışmaları içinde kalabilecektir. Ancak, etik prensipler onu haklı ve savunulabilir karara ulaşmasında yol gösterici olacaktır.
Haberde Objektiflik, Kesinlik ve Doğruluk
Yazılı ve elektronik basın gazeteciliğinin temel görevi haberleri topluma sade bir dille, doğru olarak, açık ve kesin bir söylemle vermektir. Özellikle haberin taraf tutmadan dengeli bir biçimde kısaca objektif olarak sunulması gerekir. Objektifliği, haberde yer verilen unsurların ve görüşlerin karşılıklı ve dengeli su- nulmaması ve gazetecinin ikna etme arzusu bozar.
Günümüzde, toplumun ilgisini çeken, sansasyonel olayların haberleştirilmesi, geleneksel haber söyleminin yerini eğlence söylemine bırakmaya başlaması objektif ve yorumlayıcı- açıklayıcı gazeteciliğin işlevselliği için bir tehlike oluşturmaktadır. Haber sayfalarında, radyo ve TV haber bültenlerinde yorumların haberle kaynaştırılması, haber sunucularının yorumcu görevini üstlenmeleri, haber ile fikirlerin ayrılması gerekliliğinden önemli sapmalardır. Haberde objektifliği bozan yaklaşımlar; çarpıtma, abartma, değiştirme, renklendirme, özel amaçlarla bilinçli yapılan aktarmalar veya dışlamalardır.
Gazeteciler, verdikleri haber ve bilgilerle bireylerin bilgi ve kanılarını düzenleyerek, tutumlarını etkileyerek, kamuoyunun oluşumunu sağlayarak toplumda önemli bir görev üstlenmişlerdir. Bu görevi sorumluluk bilinci ile ve toplumsal yararı gözeterek yerine getirmelidirler. Toplumun modernleşmesi ve kalkınması sürecinde üstlendikleri görevle sağlıklı bir kalkınma için gerekli kültürel ve sosyal ortamın yaratılmasına ve bu sürece halkın doğru bilgilenmiş olarak katılmasına katkıda bulunurlar. Bireyin, öğrenme, bilgilenme ve haber alma hakkı gazetecilere önemli sorumluluklar yüklemektedir. Belirtilen nedenlerle gazeteci haberlerde gerçekleri ve olayları doğru ve objektif olarak sunmak ve yalnız haberleri aktarmakla değil, olayları ve gelişmeleri toplumun yararına yorumlamakla da yükümlüdür. Haber toplama ve seçme-eleme süreçlerinde gazeteci topluma, kendine ve mesleğinin saygınlığına karşı sorumluluklarını düşünerek etik değerler üzerine kurulu meslek ahlâkı ilkelerinin rehberliğinde doğru kararı vererek, bilincine güvenerek, kararını seçimine yansıtmalıdır.

KAYNAKÇA
Alemdar Zeynep, Oyunun Kuralı Basında Özdenetim, Bilgi Yayınevi, Ankara, (1990).
De Beer As, |ohannes Froneman, (1994) The Quest for Media Ethics an introduction, in Ecquid Novi (1994) Vol 15 (1). Johennesen, F.P.(1990) Ethics in Human Communication, Prospect Heights III, Waveland.
Mwaffisi, M. Samvilu (1994) Ethical Issves in News Selection and Processing, ed. Francis Kasoma, Journalism Ethics in Africa, Creda Press, Nairobi.
Tokgöz Oya, Temel Cazetecilik, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 476, Ankara, (1981).