Abdullah Azmi Efendi (Torun)

1869’da Eskişehir’de doğan Abdullah Azmi Efendi, eşraftan Müftüzâde Hacı Kasım Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini mahalle mektebi ve Eskişehir Rüştiyesi’nde tamamladıktan sonra, bir süre amcası Eskişehir Müftüsü Süleyman Hakkı Efendi’den özel ders aldı. 1895 yılı Haziran ayında İstanbul’a gelerek Fatih Medresesi’nde Dersiam Çarşambalı Hacı Ahmet Efendi’nin derslerine devam etti ve 1901’de Müderrislik icazeti aldı. Bu arada Hukuk Mektebi’nde öğrenim yaparak 1902’de mezun oldu. 5 Şubat 1903’te Manastır İstinaf Mahkemesi Hukuk Dairesi Üyeliğine atandı.

Heyeti İthamiye Başkanlığı’nda ve Bulgar ve Rum ayaklanmacılarının yargılanması için kurulan Olağanüstü Mahkeme Üyeliğinde de bulunan Abdullah Azmi Efendi, İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra 17 Aralık 1908’de çalışmalarına başlayan Mebusan Meclisi’ne Kütahya’dan Milletvekili seçildi. 2 Nisan 1912’de başlayan ikinci dönemde de Kütahya Milletvekili olarak yerini korudu.

Balkan Savaşı sonrası Meclisin kapatılmasıyla 9 Temmuz 1913’te İstanbul Bidayet Mahkemesi Üyeliğine getirildi. 13 Mart 1913’te tekrar Meclisteki görevine döndü. 21 Aralık 1918’de kapatılmasına kadar yasama görevini sürdürdü. Bu arada Birinci Dünya Savaşı’na girmemizin sorumluları olarak haklarında soruşturma açılmasına karar verilen Sait Halim Paşa Kabinesi üyeleri hakkında soruşturmaya memur edilen Beşinci Şubenin Başkanlığına seçildi. İstanbul Mebusan Meclisi’nin son dönemi için 24 Kasım 1919’da yapılan seçimde Eskişehir Milletvekili oldu. Meclisin kapatılması üzerine Ankara’ya gelerek 23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılışında hazır bulundu. Mecliste Anayasa, Adalet komisyonlarında ve Memûrin Muhakematı Tetkik Kurulu’nda çalıştı. Adalet ve Anayasa Komisyonunun Başkanlığını da yaptı. 3 Mart 1921’de İkinci Başkan vekili seçildi ise de, 5 Mayıs 1921’de istifa etti. 11 Mayıs - 5 Kasım 1922 arası, üçüncü ve dördüncü TBMM hükümetlerinde Şer’iye ve Evkaf Vekilliği yaptı.

İkinci dönemde yeniden Eskişehir Milletvekilliğine seçildi. Milletvekilliği bu dönemde sona erince İstanbul’a yerleşti.

Dönem içinde kürsüde (64) kez söz alıp (1) kanun önergesi veren Abdullah Azmi Efendi’nin verdiği bu tek kanun önergesi de, ilk Cumhuriyet meclisinde dinî yayıncılık hakkında alınan tarihî bir karar niteliğindeydi. O, TBMM’nin 21 Şubat 1925 tarihli oturumunda Diyanet İşleri Başkanlığı’nın bütçesi görüşülürken, arkadaşlarıyla birlikte hazırladığı 53 imzalı bir önergeyi Meclis Başkanlığına sunmuş ve önergede şu hususları dile getirmişti:

“Riyâset-i Celileye”
“Bazıları tarafından Kur’an-ı Kerim’in hata-alûd bir surette lisanımıza tercüme ve neşredildiği görülmektedir. Bu Kitab-ı Celil’in elyevm mevcud olan Türkçe tefsirleri dahi ihtiva ettiği meâni-i hakikayı ifadede kasır olduğu cihetle, mütehassıs bir heyet-i ilmiye tarafından Kur’an-ı Azimuşşan’ın lisanımıza tercüme ve Türkçe tefsiri ve keza lisanımıza tercümesi elzem olan bazı âsâr-ı İslâmiye’nin nakl ve tercümesi ve Din-i İslâm aleyhinde intişar eden âsâr-ı ecnebiyeye mukabeleten neşriyatta bulunmak üzere 20 bin liranın zam ve tahsisini teklif eyleriz” (bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, C.14, Ankara 1341, s. 263-264; Mehmet Bulut, “İlk Cumhuriyet Meclisinde Dinî Yayıncılık Hakkında Tarihî Bir Karar”, Diyanet İlmi Dergi, C.28, Sayı:2, s.142)

Görüldüğü üzere önergede; eksik ve hatalı Kur’an-ı Kerim çevirilerinin yayınlandığı, mevcut Türkçe tefsirlerin de Kur’an’ın ifade ettiği ince manaları ifadede yetersiz kaldığı hususları gerekçe gösterilerek, uzmanlardan oluşturulacak bir bilim heyeti tarafından Kur’an-ı Kerim’in dilimize tercüme ve Türkçe tefsirlerinin yapılması ve ayrıca gerekli görülen İslâmî eserlerin telif ve tercüme edilmesi, İslâmiyet aleyhindeki yabancı yayınlara karşılık vermek üzere dinî yayın faaliyetinde bulunulması dile getirildikten sonra, önerilen yayınların yapılması için de Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesine 20.000 TL. (yirmi bin lira) bir ek ödeneğin konması teklif edilmektedir.

Görüşmeler sonunda Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde, "Dinî Yayın Heyeti" kurulmasının reddedilmesine karşın, "Kur’an-ı Kerim ve Ehadîs-i Şerif Türkçe tercüme ve tefsiri hey’et-i mütehassısası ücret ve masrafı olarak 20.000 TL. ödenek ayrılması" kabul edilmiştir. (bkz. Bulut, M., agm., s.139-149; Halil Altuntaş, Kur’an’ın Tercümesi ve Tercüme ile Namaz Meselesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998, s.98-103; Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2005, s.99-100)

TBMM’nin almış olduğu bu tarihî kararla, İslâm’ın iki temel kaynağının Türk halkı tarafından daha iyi anlaşılması cihetine gidilmiştir. Nitekim merhum Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın hazırladığı, "Hak Dini Kur’an Dili Yeni Mealli Türkçe Tefsir" adlı 9 ciltlik meal ve tefsir; Ahmet Naim ve Prof. Dr. Kamil Miras’ın hazırladıkları,"Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi" adlı 12 ciltlik hadis tercümesi, Abdullah Azmi Efendi’nin verdiği önerge neticesi ortaya çıkmıştır.

Abdullah Azmi Efendi, 30 Haziran 1921 tarihinde Ankara’da kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti (Çocuk Esirgeme Kurumu)’nun kurucuları arasında da yer almış; (Baranoğlu, Tahsin, ”Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Nisan 1966) Eskişehir’de kendisini ziyaret eden Milli Mücadele kahramanlarından, halkın kendisine Yavuz Nuri Paşa dediği, emekli albay, Niğde Milletvekili Halil Nuri Yurdakul’a verdiği 200 lira ile mehter takımının yeniden kurulmasına öncülük etmiştir. (Bk. Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, s. 126-129)

28 Mayıs 1922’de Ramazan Bayramı dolayısıyla TBMM önünde ordumuzun başarısı için Gazi Mustafa Kemal Atatürk’le beraber dua etmiştir. (Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, s. 264)

Soyadı kanunu ile Torun soyadını alan Abdullah Azmi Efendi, 27 Eylül 1937’de İstanbul’da vefat etti. (Hayatı için bk. Kâzım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1973, Ankara 1973, s. 28; Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi (Milli Mücadele ve TBMM I. Dönemi 1919-1923), C.III, TBMM Vakfı Yayınları, s. 407-408; Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, Ankara 2002, I, 62)

Türkiye’nin ölüm kalım günleri… Ülkenin her tarafında zafer ve kurtuluş için dualar ediliyor. Meclisin önünde bir dua töreni… Mustafa Kemal Atatürk, sağında Rauf Orbay, solunda ise Ali Fuat Cebesoy…
28 Mayıs 1922’de Ramazan Bayramı dolayısıyla TBMM önünde Eskişehir Milletvekili Abdullah Azmi Efendi (Torun) tarafından ordumuzun başarısı için yapılan dua anı…

Milli Mücadele gibi, Anadolu insanının ölüm-kalım savaşında, Anadolu halkının feryadını yüreğinde hisseden ve tüm imkanını bu uğurda seferber etmeye çalışanlardan biri olan, “Elmalı Tefsiri” ve “Tecrid-i Sarih” gibi eserlerin yayın hayatımıza kazandırılmasına öncülük eden Abdullah Azmi Efendi‘yi bir kez daha rahmet ve minnetle anıyoruz. Ruhu şâd olsun…

KAYNAKÇA
1. Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, DİB. Yayınları, Ankara 1973.
2. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, I-II, Ankara 2002.
3. Ali Sarıkoyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2005,
4. Tahsin Baranoğlu,”Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Nisan 1966
5. Halil Altuntaş, Kur’an’ın Tercümesi Ve Tercüme ile Namaz Meselesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998
6. Mehmet Bulut, “İlk Cumhuriyet Meclisinde Dini Yayıncılık Hakkında Tarihi Bir Karar”, Diyanet İlmi Dergi, C.28, Sayı:2, s.142
7. Kâzım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1973), Ankara 1973,
8. Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi (Milli Mücadele ve TBMM I. Dönemi 1919-1923), C.III, TBMM Vakfı Yayınları, s. 407-408.