DİYANET İLMÎ DERGÎ’DE DİN BİLİMLERİ İLE İLGİLİ YAYINLANAN MAKALELER (1962-2004) ÜZERİNE BİBLİYOGRAFİK BİR ARAŞTIRMA

Mustafa KOÇ*

Özet:

Bu makalede, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın bilimsel bir süreli yayın organı olan Diya­net İlmî Dergi’de, 1962 yılından 2004 yılına kadar din bilimleri alanındaki din psikolojisi, din sosyolojisi, dinler tarihi, din felsefesi ve din eğitimi bilim dallarıyla ilgili yayınlanan makale­lerin bibliyografik bilgileri verilmiştir. Bu bağlamda, yapılan bibliyografik çalışmaların önemi, süreli yayınların bilim dünyasına yaptığı katkılar ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın süreli ya­yın hizmetlerindeki yeri ve önemine ilişkin değerlendirmeyle bir giriş yapılarak adı geçen derginin başlangıcından bugüne kadar geçen süredeki yayın serüveni hakkında kısa bir ta­rihçe verilmiştir. Daha sonra, din bilimleri içerisinde değerlendirilen disiplinlerin tanımları ya­pılmış ve kısaca araştırma alanları açıklanmıştır. Makalede, Diyanet İlmi Dergi’de yukarıda isimleri geçen din bilimleriyle ilgili yayınlanan makalelerin bibliyografik bilgileri, yazar soya­dı ve adı esas alınarak alfabetik sıraya göre verilmiştir. Makalenin sonuç kısmında din bi­limleri alanında yayınlanan makalelerle ilgili genel bir değerlendirme yapılarak, adı geçen Derginin yayın politikasına ve din bilimcilerine yönelik çeşitli önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar kelimeler: Din Bilimleri, Diyanet İlmi Dergi, Bibliyografya, Makaleler

Abstract:

A Bibliographical Research on Articles of Religious Sciences Published in “Diyanet İlmi Dergi” (1962-2004)

In the article, bibliographical data was given about the articles concerning psychology of religion, sociology of religion, history of religions,, philosophy of religion and religious edu­cation, published from 1962 to 2004 in the only periodical scientific publication of Depart­ment of Religious Affairs, Journal of Religious Scientific. As an introduction, the importan­ce of bibliographical researches, contribution of periodicals to science and place of Depart­ment of Religious Affairs in the activity of publication of periodicals were expressed. After that, the disciplines of religion sciences were described and their area of study was expla­ined briefly.

Bibliographical datas of articles concerning the above-mentioned disciplines that we­re published in the Journal of Religious Scientific was given in alphabetical order on the ba­sis of surname/name of authors. In the conclusion, a general evaluation about articles con­cerning with religion sciences was made and it was put forward some proposals for publi­cation policy of the journal in question and religion scientists.

Key words: Religion Sciences, Journal of Religious Scientific, Bibliography, Articles

Giriş

Herhangi bir bilim dalını tanımanın en gerçekçi yöntemlerinden birisi, o bi­lim dalındaki literal konularla ilgili yapılan çalışmaları bilmektir. İnsan düşünce­sinin önemli etkinlik alanlarından birisi olan bilim, bireysel yaşantıları aşan bir etkinlik taşıdığı için üretildiği dönemle ilgili çeşitli düşünce ve araştırma ürünle­rinin birikiminden meydana gelir. Söz konusu bu bilimsel birikim, sosyolojik bir gerçeklik olarak farklı zaman ve çevrelerin damgasını taşıması sebebiyle kendi içinde zamanla ayrılık ve çelişkiler de gösterebilir, hatta daha da önemlisi zaman­la eskiyebilir. Bu sebeple, herhangi bir bilim dalma ait üretilen bilimsel verilerin tespit edilmesi, söz konusu bu bilim dalının gerçekçi bir panoramasını verir. İşte bu bağlamda bibliyografik çalışmaları, söz konusu bu tabloyu oluşturmada ilk ve zorunlu bilgileri aktaran önemli birer veri tabanları olarak değerlendirmek müm­kündür.¹

Bibliyografik çalışmalar, adeta bilimsel ürün koleksiyonları oldukları için üretildikleri alanla sınırlı olup, ilgili bilgilere ulaşmayı sağlayan fonksiyonel araş­tırmalardır. Bu bağlamda bir ülkede, hangi bilim dalında olursa olsun yapılan bibliyografik araştırmalar, aynı zamanda o ülkenin bilimsel paradigmasının para­metrelerini de ifade ederler. Yani, yapılan bibliyografya ve literatür çalışmaların­dan, o ülkenin bilime nasıl yaklaştığım, bilimi nasıl ürettiğini ve daha da önem­lisi, araştırmalarında hangi konular üzerinde yoğunlaştığım anlamak mümkün­dür. Öte yandan, bir ülkede yapılan bibliyografya çalışmalarını, o ülkenin bilim dünyası içerisinde yer alan akademisyenlerin zihinlerini/düşüncelerini düzenleme alıştırmaları olarak da anlamlandırmak mümkündür. Bu sebepledir ki Batı’da özel konulu literatür ve bibliyografya çalışmaları üzerinde önemle durulmuş ve bunun sonucu olarak da çok sistematik, kullanışlı, kısaca fonksiyonel çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Ancak ne yazık ki, Türkiye’deki bilim dünyası için aynı şeyi söylemek oldukça zordur. Çünkü, Türk bilim paradigmasında, bibliyog­rafik çalışmalar yapmak, ‘özgünlüğü olmayan (!)’ ve daha çok halk diliyle ‘an­garya bir iş’ olarak algılanmıştır. Dolayısıyla bugün, bu sahada kurumsal birkaç periyodik çalışmanın² dışında Türk bilim paradigması çerçevesinde özel konulu bibliyografik çalışmalar yapmak gibi bir gelenek oluşamadığı için üretilen bilim­sel ürünler, zaman kaybına uğramadan/eskimeden kayıt altına alınıp bilim dün­yasının hizmetine gerektiği gibi sunulamamıştır. Ancak bu alanda özellikle son dönemlerde ümit verici bazı gelişmeler de yok değildir.³ Halbuki, herhangi bir alanın çeşitli konularına ilişkin oldukça spesifik olarak ‘özel konulu’ hazırlanan bibliyografik araştırmalar, bilim dünyasına zaman kazandırması açısından pratik bir değer ifade eden önemli çalışmalardır.

Akademik çalışma yapan araştırmacıların karşılaştıkları en önemli sorunlar, üzerinde çalışmayı düşündükleri konunun daha önce çalışılıp çalışılmadığının tespit edilmesi veya çalıştıkları konuya ilişkin kaynak temin edilmesidir. Bu se­beple bibliyografik araştırmalar, hangi konuda çalışılırsa çalışılsın her zaman araştırmacıların, çalışmayı düşündükleri konuyla ilgili ilk olarak müracaat ede­cekleri araştırmaların başında gelir. Ancak Türkiye’de din bilimleri gibi Batı’ya göre oldukça yeni olan bir alanla ilgili yayınlanan özel konulu bibliyografik ça­lışmaların sınırlı oluşu, bu alanda çalışan akademisyenlerin karşılaştıkları en önemli problemlerden birisini teşkil etmektedir. Bu bağlamda, din bilimleriyle il­gili yapılacak olan araştırmalarda tekrara düşmeden ve daha orijinal konuların za­man kaybetmeden tespit edilmesi, şu anda yapılan araştırmalara kaynak temin edilebilmesi; özetle bu anlamda bilimsel kümülatifliğin tam anlamıyla sağlana­bilmesi için şu ana kadar bu alanda yapılan çalışmalardan haberdar olunması önemli bir ihtiyaç halini almıştır. Dolayısıyla tüm bu noktalardan bakıldığında, genelde belirli bir alana yönelik özelde ise din bilimlerine yönelik yapılan ve ya­pılacak olan bibliyografik çalışmaların önemi ortaya çıkmaktadır.

Süreli yayıncılık alanı, uzun soluklu ve yorucu bir alan olmasının yanında süreli yayınlar, basılmış kitaplara göre etki alanı daha geniş ve sürekli olan bir ya­yın organı olma özelliğine sahiptir. Türkiye’de genel anlamda din alanındaki sü­reli yayın faaliyetlerinde, geçmiş yıllara bakıldığında istenilen düzeyde olmasa da bir ilerlemenin olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan süreli yayınların, sa­dece ilgilendiği sahada çıkan yazılan takip edenler için değil aynı zamanda Türk sosyo-kültürel hayatım araştıran yerli ve yabancı araştırmacılar ile geçmişim öğ­renmek isteyen okuyucular için de geçmişteki tabloyu gösterme adına önemli bir fonksiyonel işlevinden söz etmek mümkündür.

Yukarıda da ifade edildiği gibi son yıllarda genel anlamda tüm alanlardaki süreli yayınların artışına paralel olarak Türkiye’de, din alanındaki süreli yayınlar­da da gelişmenin olması Türk bilim dünyası adına önemli bir kazanımdır. Bu bağlamda Türkiye’de halka tüm yönleriyle din hizmeti vermekle görevlendiril­miş tek resmî kurum olan Diyanet İşleri Başkanlığı da, bünyesinde dinî yayın hiz­meti için ihdas edilmiş olan Dinî Yayınlar Dairesi Başkanlığı adı altında, kurulu­şundan bu yana imkanları nispetinde dinî yayın hizmetine önem vermiş ve bugün itibariyle, teknolojinin son imkanları da kullanılarak dinî yayıncılık anlamında ol­dukça önemli bir mesafe kat etmiştir. Bu bağlamda süreli yayınların, toplumu din konusunda aydınlatmadaki fonksiyonunu göz önünde bulunduran Diyanet işleri Başkanlığı, kitap yayınlarının yanı sıra 1960’h yıllardan itibaren süreli yayın fa­aliyetlerine de başlamış ve son yıllarda, bu hizmetlerine sesli ve görüntülü yayın­larını da ekleyerek bugün, yayıncılık konusunda oldukça iyi bir noktada olup, ge­lişen teknolojik sürece paralel olarak söz konusu bu yayın hizmetlerindeki kalite­sini artırarak devam etmektedir. Öte yandan Diyanet işleri Başkanlığının basılı yayın hizmetlerine ilişkin, yine kurum içerisinde zaman zaman söz konusu bu ya­yınlarla ilgili çeşitli bibliyografik çalışmalar yapılmıştır.⁴

Dinî ve ahlâkî esasları ırk, dil, cinsiyet ve inanç ayrımı yapmadan Türk hal­kına yayın yoluyla din hizmeti ulaştırmayı aslî görevlerinden birisi olarak gören Diyanet işleri Başkanlığı, halka ve çocuklara yönelik aylık diğer süreli yayınları­nın yanı sıra, ilim ve kültür çevrelerine yönelik daha ziyade hedef kitlesi akademia camiası olan ve bu camianın, bilimsel çalışmalarım değerlendirebilecekleri ‘Diyanet İlmî Dergi’ adımda, üç aylık periyotlarla yayın hayatına devam eden bir dergi çıkartmaktadır. 1962 yılından beri yayınım sürdüren eski adıyla Diyanet Dergisi, yeni adıyla Diyanet İlmî Dergi, kendi alanında önemli bir boşluğu dol­duran ve oldukça uzun bir zamandan beri yayın hayatına devam eden süreli bir yayındır. Adı geçen bu dergi, özellikle çıktığı günden bu yana, ilahiyat alanında çalışan akademisyenlerin makalelerini değerlendirebildikleri sınırlı sayıdaki der­gilerden biri olmuştur. Böyle bir tarihsel birikime sahip olan Diyanet İlmî Dergi­si, 2003 yılında yayınlanan otuz dokuzuncu cildin ikinci sayısından itibaren de ‘ulusal hakemli dergi’ statüsüne kavuşmuştur. Dolayısıyla bilimsel kriterler çer­çevesinde yayın ilkelerini daha da netleştirerek akademik anlamda yayın hayatı­na devam eden bilimsel bir hakemli dergi seviyesine ulaşmıştır.

Yayın hayatına başladığından bugüne kadar Diyanet İlmî Dergi’de, birçok akademisyenin pek çok makalesi yayınlanmıştır. Adı geçen dergide yayınlanan bu makaleleri, okuyucu ve araştırmacıların istifadesine sunmak için ilk geniş çap­lı bibliyografik çalışma Bulut (1998) tarafından yapılmıştır.’¹ Yapılan bu bibliyog­rafik araştırma, Diyanet İlmî Dergi’nin yıllık ve özel sayı olarak çıkartılan nüs­halarını da içine alacak bir şekilde, periyodik olarak çıktığı 1962 yılından 1998 yılına kadar olan dönemde yayınlanan makalelerin tümünün genel bir fihrist ve yazar indeksi şeklinde yapılmıştır.

Batı’da din bilimleri alanında yapılan çalışmalar, kronolojik tarih itibariyle Türkiye’ye göre oldukça eskidir. Ancak Türkiye’de de 1980’li yıllardan itibaren din bilimleri alanında yapılan araştırmalarda nispî de olsa bir ivme kaydedildiği­ni söylemek mümkündür. Çünkü din bilimleri alanı, son yıllarda gün geçtikçe hem doğulu hem batılı birçok araştırmacı ve akademisyenlerin ilgisini çektiği bir alan olmuştur. Öte yandan Türkiye’de sayılan yirmi üçe ulaşan İlâhiyat Fakülte­lerinde de birçok araştırmacı/akademisyen tarafından, din bilimleri alanında yük­sek lisans ve doktora düzeyinde akademik çalışmalar yapılmış ve yapılmaya de­vam etmektedir. Ancak, bu tabloya bağlı olarak son yıllarda Türkiye’de din bi­limleri alanında yapılan yerli araştırmalarda bir artış olmasının yanı sıra söz ko­nusu alanın, hâlâ metodolojik çalışmalardan yoksun olunduğu da bir gerçektir.

Herhangi bir alanın az veya çok bütününü kapsayacak bir bibliyografik ça­lışma yapmak, gerçekten ulaşılması imkansız değil ancak zor bir hedeftir. Bu bağlamda bu makalenin amacı, yayın hayatına başladığı 1962 yılından bugüne kadar Diyanet İlmî Dergi’de, din bilimleriyle ilgili yayınlanan makalelerin tespit edilmesi ve teSpit edilen makalelerin, bu alanda akademik çalışmaya daha önce başlamış veya yeni başlayan araştırmacıların istifadesine sunulmasıdır. Dolayı­sıyla bu makale, adı geçen dergideki din bilimleriyle ilgili yayınlanan makalele­rin bibliyografik verileriyle sınırlandırılmıştır. Bu amaçla da, önce makale seçi­minin sınırlandığı alan olan din bilimlerinin tanımlan yapılarak araştırma alanla­rına değinilmiş daha sonra da ilgili bilim dallarının başlıkları altında, Diyanet İl­mî Dergi’de yayınlanan din bilimleri ile ilgili makalelerin listeleri verilmiştir.

a. Diyanet İlmî Dergi’nin Tarihçesi

Diyanet İlmî Dergi, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın yayın faaliyetlerine başla­yış tarihi itibariyle en eski süreli yayım olma özelliğim taşımaktadır. Süreli yayın olarak Diyanet Dergisi adıyla yayın hayatına başlayan bu dergi, kırk iki yıl bo­yunca yayın hayatını devam ettirebilmiş köklü ve istikrarlı bir yayın organıdır. Bu bağlamda Diyanet İşleri Başkanlığı, süreli yayın faaliyeti için 1950’li yıllar­da bir arayış içerisine girmiş ve sonunda 1956’da “Diyanet İşleri Reisliği Mec­muası Ramazan Nüshası” adında bir dergi yayınlamış, ancak bu derginin yayın hayatı devam ettirilememiştir. Daha sonra 1960 ve 1961 yıllarında yıllık olarak sadece iki dergi yayınlanabilmiştir. Öte yandan bugünkü anlamda gerçek yayın serüvenine 1962 yılında başlayan Diyanet İlmî Dergi, 1963 yılından 1979 yılına kadar değişik periyotlarla yayın hayatına devam etmiştir. Ancak 1980-1982 yıllarında derginin yayınına ara verilmiş ve bu arada ancak 1981 yılında ‘Hicret Özel Sayısı’ yayınlanabilmiştir. Daha sonra 1983 yılından itibaren ise Diyanet İl­mî Dergi adı altında ve üçer aylık periyotlarda çıkarılan dergi, yılda dörder sayı olarak bugüne (2004) gelene kadar yayın hayatına kesintisiz bir şekilde devam et­miş ve bugün ise, en son kırkıncı cildi yayınlanmıştır.

Diyanet İlmî Dergi’nin 1970 yılma kadar yayınlanan eski sayılarında maka­leler yanında, özellikle kurumla ilgili haberlere ve hutbe metinlerine de yer veril­miştir. 1968 yılından itibaren Diyanet Gazetesi’nin yayın hayatına girmesiyle bir­likte, Diyanet İlmî Dergi’de sadece bilimsel makaleler yayınlanmaya başlanmış­tır. Yayın hayatına ilk başladığı dönemlerde uzun yıllar ‘Diyanet Dergisi’ logo­suyla yayınlanan Diyanet İlmî Dergi, 1991 yılından itibaren Diyanet Gazetesi’nin logosunun ‘Diyanet Aylık Dergi’ olarak değiştirilmesiyle bugünkü adı almış ve bu isimle bugüne kadar devam eden yayın macerasını sürdürmüştür.⁶ Diyanet İl­mî Dergi’nin yayın periyoduna bakıldığında ise şöyle bir tablo ile karşılaşılmak­tadır: Adı geçen dergi 1956 yılında tek sayı olarak çıkmış, 1960 ve 1961 yılların­da yıllık olarak yayınlanmış; 1962 yılından 1968 yılma kadar ise aylık periyotlar halinde yayınına devam etmiştir. 1969 ve 1970 yıllarında iki aylık; 1970 yılında ise tek özel sayı olarak neşredilen dergi, daha sonra 1971 yılından 1979 yılına ka­dar yine iki aylık periyotlar halinde çıkarılmıştır. 1981 yılında ise yıllık tek sayı olarak çıkarılan Diyanet İlmî Dergi, nihayet 1983 yılında yayınlanan on dokuzun­cu cildinden bu yana da, üçer aylık periyotlarla yılda dörder sayı olarak yayın ha­yatına devam etmektedir.

Ayrıca Diyanet İlmî Dergi’nin başlangıcından bugüne kadar yayın hayatın­daki bibliyografik çalışmalara bakıldığında ise şöyle bir kronolojik sıra izlediği görülmüştür: 1972 yılında 11. cildin 6. sayısında, “Diyanet Dergisi Genel Fihris­ti: Cilt; I-XI”; 1975 yılında 14. cildin 3. sayısında, “Diyanet Dergisi 12. ve 13. Ciltlerin Fihristi”; 1979 yılında Hüseyin Akyıldız tarafından 18. cildin 6. sayısın­da, “Diyanet Dergisi 14.15.16.17. ve 18. Ciltlerinin Fihristi” çalışmaları yapıl­mıştır. Daha sonra ise 1987 ve 1988 yıllarında 23. ve 24. ciltlerin son sayılarında birer yıllık yayınlanan makalelerin fihristleri çıkarılmış; 1989 yılında ‘Peygam­berimiz Özel Sayısı’nda ise, o yılda yayınlanan makalelerin fihrist çalışması ya­pılmıştır. Öte yandan 1990 yılından 1992 yılına kadar bu çalışmalara ara veril­miş, 1992 ile 1994 yıllan arasında Mehmet Bulut tarafından bu yıllara ait düzen­li olarak yıllık makale bibliyografya çalışmaları yapılmıştır. İki yıllık bir aranın ardından 1996 yılında yine Bulut tarafından bu yıla ait ‘Diyanet İlmî Dergi 32. Cilt Fihristi” düzenlenmiş ve nihayet makalenin başında da belirtildiği gibi yine Bulut tarafından Diyanet Ümî Dergi’nin 34. cildinin 4. sayınının tamamı, adı ge­çen derginin yayın hayatına başlangıcından 1998 yılına kadar yayınlanan tüm makalelerin yer aldığı “Diyanet Dergisi / Diyanet İlmî Dergi Genel Fihristi ve İn­deksi: 1-34” isimli çalışmasına ayrılmıştır. Bulut tarafından yapılan bu çalışma, başlangıcından 1998 yılına kadar yayınlanan tüm makalelerin, hem makale adla­rına hem de yazar indeksine göre verilmiş olması yönüyle bugüne kadar yapılan en ciddi çalışmalardan biri olma özelliğini taşımaktadır. 1999 yılının başından bugüne kadar (2004 yılı sonu) ise Diyanet İlmî Dergi’de yıllık da olsa yayınlanan makalelere ilişkin bibliyografik bir çalışma yapılmamıştır.

b. Din Bilimleri ve Araştırma Alanları

Özellikle sosyal bilimler alanında, farklı bakış açılarına göre çeşitli şekiller­de bilim tasnifleri yapılmıştır. Bu anlamda son dönem bilim adamları tarafından yapılan sınıflandırmalardan biri de, din ile ilgili araştırma yapan bilim dalları üze­rinde olmuştur. Bu bağlamda dinî bilimlerden farklı bir bakış açısına sahip olan din bilimleriyle ilgili yapılan sınıflandırma ise, XVII. yüzyıldan itibaren aydın­lanma devrinin bir mahsulü olarak İngiltere, Fransa ve Almanya’da dinin, bilim­sel olarak araştırılması yönündeki çalışmalar sonucunda ortaya çıkmıştır. Özel­likle XEX. yüzyıldan bu yana, din olgusunu rasyonel bir şekilde kavrama düşün­cesinin yoğun tesiriyle din bilimleri alanında çok önemli gelişmeler kaydedilerek manevî muhtevaya sahip olan bilim dallan, tabiat bilimlerinden ayrı bir grup al­toda incelenme imkanı bulmuştur. Bu amaçla geliştirilen din bilimleri sınıflan­dırmasına; din psikolojisi, din sosyolojisi, dinler tarihi, din fenomenolojisi, din etnolojisi ve din antropolojisi gibi bilim dallan girmektedir. Bazı bilim adamlan, din felsefesini de bu bilimler şemsiyesi altında değerlendirmişlerdir.’

Özellikle Türkiye’deki ilahiyat fakültelerinde, temelde yöntembilim açısın­dan iki farklı bilim dalı grubundan söz edilebilir. Bunlardan biri, tefsir, hadis, ke­lâm ve fıkıh gibi temel İslâm bilimlerini ihtiva eden dinî bilimler; diğeri ise, din psikolojisi, din sosyolojisi, dinler tarihi, din felsefesi ve din eğitimi gibi din bi­limleridir. Bunların yanında teolojinin dışında, bir de psikoloji, sosyoloji, tarih, iktisat, hukuk, dilbilim, suçbilim gibi sosyal bilimler alanında ortak kullanılan in­san bilimleri vardır. Böyle bir tasnifin ardından din bilimlerinin, bilimler sınıfla­masındaki yerine ilişkin şunlar söylenebilir: Din bilimleri, dinî bilimler ile insan bilimlerinin kesiştiği bir alanda yer alır. Diğer bir ifadeyle, din bilimleri içerisin­de yer alan bilim dallan, yukanda adı geçen bu bilimlerin verilerinden de istifa­de ederek yeni bir bakış açısı ortaya koyar⁸ (aynca bkz. Şekil-1).

• psikoloji		• TEFSİR
• sosyoloji		•HADİS
• tarih		•HIGH
vb.		__ vb.

İNSAN

BİLİMLERİ

DİN BİLİMLERİ

DİNİ BİLİMLER

• DİN PSİKOLOJİSİ
• DİN SOSYOLOJİSİ
• DİNLER tarihi
• DİN ETNOLOJİSİ
• DİN FELSEFESİ

Şekil-1: Din Bilimlerinin Bilimler Tasnifindeki Yeri⁹

Kısaca, bazı sosyal ve insan bilimlerinin, kendi yöntemleriyle dinî konular­da çalışma yapması sonucunda temelleri atılan din bilimleri, ortaya çıkış tarihi iti­bariyle yakın bir geçmişe sahip olan daha ziyade Batı kökenli bilim dallarının or­tak adıdır. Dolayısıyla din bilimlerinde, sosyal bilimlerin ve insan bilimlerinin kendilerine özgü olan yöntemleri kullanılır. Öte yandan, dinî bilimlerden her bi­rinin ise tefsir usulü, hadis usulü ve fıkıh usulü gibi geleneksel olarak kullandık­ları kendilerine özgü yöntem bilimlerinden başka, felsefî temelleri belirlenmiş, modem anlamda herhangi bir bilimsel yönteminden söz etmek güçtür. Dolayısıy­la ilâhiyat fakültelerinde bu anlamda iki farklı yöntem anlayışından söz etmek mümkündür. Bunlardan biri, kendi geliştirdiği yöntemi kullanarak bir dine men­sup olan bireylere, dinleri konusunda daha fazla bilgi vererek inançlarım güçlen­dirmek, şüphelerini gidermek veya kitlesel inanç birliğini sağlamak gibi norma­tif bir amaca sahip olan dinî bilimlerdir. Diğeri ise, dini kendi aralarında ortak bir bilimsel yöntem kullanarak, onunla ilgili iyi-kötü, doğru-yaıüış gibi normatif ifa­delerde bulunmadan dinî fenomenleri betimlemekle yetinen din bilimleridir.¹⁰

Dinin, bilimsel perspektifte incelenmesi bakımından modem dönemde kay­dedilen bu gelişmelere filoloji, tarih, arkeoloji, etnoloji, antropoloji, sosyoloji ve psikoloji gibi çeşitli sosyal bilimlerdeki yeni görüş ve gelişmelerin eklenmiş ol- , ması önemli bir gelişmedir. Bu bağlamda, din bilimlerinin çeşitli bilimsel disiplinlerin kavşağında yer aldığını ve bu durumun din konusundaki bilimsel yakla­şım paradigmaları ve yöntemlerine tipik bir biçimde yansıdığım söylemek müm­kündür. Aslında tüm bu gelişmeler, kültürler arası karşılaştırmalı araştırmalara ivme kazandırarak birey, toplum, kültür, tarih ve din konularını geçmiş dönem­lerde incelemek üzere geliştirilen normatif ilahiyata ve metafiziğe karşı yeni pa­radigmalar çerçevesinde oluşan yeni teorik yaklaşım modelleri ortaya çıkarmış­tır. Bu sürece paralel olarak da, kendi özel araştırma alanları, konulan ve prob­lemlerine uygulamak üzere yeni din, toplum ve insan bilimleri ortaya çıkmış ve söz konusu bu bilim dallan da giderek sistemleşmiştir. -

Nitekim, modem ‘din bilimi’¹¹ veya oraya din psikolojisi, din sosyolojisi, dinler tarihi, din fenomenolojisi, din antropolojisi ve din etnolojisi gibi bilim dal­larının dahil olduğu ‘din bilimleri’, yukanda ana hatlarına işaret edilen uzun bir tarihi birikimi de arkalarına alarak normatif ve skolastik Hıristiyan ilahiyatının çözüm üretmekte aciz kaldığı bunalım ortamında ilahiyattan ayrılmış ve sistema­tik bir biçimde bağımsızlığına kavuşmuştur. Bu bağlamda din bilimleri; teorik te­melleri, çerçeveleri ve metodolojilerini oluşturup geliştirmeye yönelmiş ve din problemini, dinin mahiyet ve anlamını, dinî tecrübenin kaynağım, tabiatım, tari­hini, tezahürlerini ve işlevlerini, dinî hayatm ve kültürün süreklilik ve değişimle­rini, yapılarım, ilkelerini ve hatta kanunlarını araştınp incelemek üzere karmaşık, analitik ve sistematik yaklaşım, yöntem ve tekniklerine dayalı bilimsel girişimler ortaya koymayı başarmış bilim dallandır.

Öte yandan din bilimlerine, tarihsel açıdan bakıldığında metodolojik anlam­da ilk olarak din konusuna tanımlayıcı bir bilimsel yaklaşımın söz konusu oldu­ğunu söylemek mümkündür. Ancak bu yeterli olmadığı için dine daha derinleme­sine, analitik ve sistematik bilimsel yaklaşım yollan ortaya çıkmış ve bu çerçeve­de çeşitli bilim dallan şekillenmiştir. Dolayısıyla, dinî tecrübenin tezahürlerinin zaman içerisindeki boyutlarının tarihsel .yöntem ve aracılığıyla bilimsel açıdan incelenmesi, dinler tarihi ve din fenomenolojisi gibi bilim dallarının gelişmesine zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda din etnolojisi, özellikle sözlü kültüre dayalı ya­zısız halkların dinlerini incelemiş; din psikolojisi, dinî tecrübenin duygular, tu­tumlar, davranışlar ve semboller üzerindeki tezahürlerinin incelenmesine; din sosyolojisi ise, toplumsal olgu ve tezahür olarak dini ve din-toplum ilişkilerini araştırmaya yönelmiştir. Öte yandan özellikle din felsefesi de, dinî kavramların yapısı konusuna geniş ve sistematik bir spekülatif yaklaşım sergileyerek, anlayıp değerlendirme çabası içerisinde olmuştur.¹²

Yukarıda çizilmeye çalışılan profil çerçevesinde Batı’da, giderek gelişen din bilimlerinin Türkiye’deki durumuna bakıldığında; her ne kadar Batı’ya göre ol­dukça yeni bir alan ise de, özellikle son on beş-yirmi yıl içerisinde, eskiye göre bir ivme kazandığını söylemek mümkündür. Bu bağlamda makalede, konunun bütünlüğü açısından din bilimleri şemsiyesi altında değerlendirilen bilim dallan- nm kısaca konusu ve araştırma alanlarına bakılmasında yarar görülmüş ve aşağı­da adı geçen bilim dallan kısaca tanıtılmaya çalışılmıştır.

Din psikolojisi; bireyin dinî yaşayış ve davranışlarını, bunlara yol açan se­bepleri ve faktörleri ile dinin, onun kişiliğindeki yapılanması ve kişiliğine yaptı­ğı psikolojik etkileri inceleyen bir bilim dalıdır. Din psikolojisi, genel eğilim iti­bariyle dini, psikolojik bir bakış açısıyla incelediği için bireyin, ruhsal yaşayış ve davranışları içerisinde dini nitelik taşıyan her belirtiyi inceleme konusu yapar. Bu bağlamda hareket noktası, somut olarak ‘insan’ olduğu için dinî naslardan yola çıkan ve açıklamalarını genel dinî izah çerçeveleri ile sınırlandıran dinî bilimler­den farklı bir bakış açısına sahiptir. Dolayısıyla adı geçen bilim dalı, psikoloji ve din bilimleriyle bağlantılı olmakla birlikte kendine has tarihi, araştırma alanlan, konulan, hedefleri, yöntemleri ve teknikleri olan bir bilim dalıdır. Din psikoloji­si, inanan birey ile inanılan kutsal/Allah arasında oluşan ruhsal bağlanma süreci­ni ve bu mahrem İlişkiden meydana gelen dinî hayatm tezahürlerini ayrıntılı ola­rak inceleyip analiz eder. Diğer bir ifadeyle din psikolojisi, bireyin dinî hayatına dair itaat, bağlanış ve teslimiyetin gerçeklik ve derinlik derecesi, samimiyet ve yoğunluğu, bunların örneğin İslâm dünyasında namaz, dua, oruç, hac, zekat, kur­ban gibi ibadetlerdeki tezahürlerini incelediği gibi sevgi, korku, ümit, şüphe, gü­nah, günahkarlık, pişmanlık, vicdan azabı, tövbe, ihtida, irtidat, sevap, irade, şu­ur, zikir, şükür, inziva, zühd, vecd, istiğrak gibi daha bir çok duygu ve yaşayışı da araştırma konusu yapar.¹³

Din sosyolojisi; din ve toplum arasındaki karşılıklı etkileşimleri konu edinen bir bilim dalıdır. Dinler hakkında doğru ya da yanlış şeklinde herhangi bir değer yargısında bulunmayan din sosyolojisi, dini, sosyal bir fenomen olarak ele alır ve bilimsel yöntemlerle inceler. Bu bağlamda dinî olgu ve pratiklerle, toplumsal un­surlar arasında belirleyici ilişkiler kurulamayacağı ve dolayısıyla sosyolojinin bu tür konularla ilgilenmemesi gerektiği gibi düşünceler artık bugün, bilimsel açıdan bir değer ifade etmemektedir. Öte yandan din sosyolojisinin ele aldığı konular arasında; dinin toplumdaki yeri, diğer sosyal kurum ve oluşumlar üzerindeki et­kileri, teknolojik, ekonomik ve sosyal değişimin dinî pratikleri etkileme biçimle­ri ve düzeyleri, sanayileşme ve şehirleşme ile dinî pratikler arasındaki psiko-sosyal ve kültürel ilişkiler, kurumsallaşmış dinî otoritenin toplumsal rolü ve gücü, kültür ve medeniyetlerin dinî temelleri gibi konular yer alır. Bunun yanı sıra din sosyolojisi, son yıllarda sekülerleşme süreci üzerinde yoğunlaşmış ve belirli öl­çüde de bu sürecin etkisiyle ortaya çıkan dinî organizasyonlar ve yeni dinî olu­şumları da inceleme konusu yapmıştır.¹⁴

Dinler tarihi; tarihi süreç içerisinde yeryüzünde ortaya çıkmış bütün dinleri yer ve zaman sinirliliği içerisinde inceleyen bir bilim dalıdır. Dinler tarihi, tarih ve filoloji yöntemlerini kullanarak kronolojik olarak tarihsel süreç içerisinde, din­lerin doğuş ve gelişmelerinden inanç, ibadet, ahlâk gibi konularına kadar dinler­le ilgili araştırma yapan bir din bilimidir. Bunun yanı sıra, bir dinî gelenek içeri­sinde ortaya çıkan mezhepleri/ekolleri de sistematik olarak ele alıp inceleme ko­nusu yapar. Buna paralel olarak bugün ortaya çıkan dinî akımlarla da ilgilenen bu bilim dalı, ele alıp incelediği din veya o din içerisinde ortaya çıkmış mezhepleri de zaman zaman karşılaştırmalı olarak inceleyebilir. Bu bağlamda dinlerin, diğer dinlerle olan ilişkilerini, ortak ve farklı yönlerini karşılaştırmalı olarak incelediği gibi sadece bir dini veya mezhebi de ele alıp araştırabilir.¹⁵

Din fenomenolojisi; her dinî olgunun temelim oluşturan ve ampirik anlam­da yorumlanabilen fenomenlerin özünü inceleyen bilim dalıdır. Tarihsel olarak belirlenen dinî olguları başhca araştırma konusu yapan din fenomenolojisiüin araştırma alanı; dinî tezahürler, dua, kurban, Tanrı kavramı, âlem görüşü, âhiret, ibadete başlama, dinî semboller gibi olgular ile dinî görüntüler gibi konulan da içine alır. Adı geçen bu bilim dalı, malzemelerini daha çok dinler tarihinden ahr, ancak bunlan, tarihi olmaktan ziyade sistematik bir açıdan değerlendirerek ken­dine mal eder. Bu anlamda, fenomenoloji ve tarihin birbirlerini tamamlayan bi­lim dallan olduğunu söylemek mümkündür. Fenomenoloji, etnoloji, filoloji ve diğer tarihle ilgili bilim dallarından elde ettiği verilere, bu bilim dallarının yaka­layamayacağı bir perspektifle yaklaşarak dini bir muhteva kazandırır. Konuya bu açıdan bakıldığında din fenomenolojisini, tarihin dini anlatımı olarak da değer­lendirmek mümkündür.¹⁶ .

Din etnolojisi; dinî kültleri, örf, âdet ve gelenekler ile bir topluluğa ait dinî kültür unsurlarım inceleyen bir bilim dalıdır. Bu bilim dalı, bir topluma mahsus kültür ve özelliklerini konu edinmekle arkeoloji, lengüistik ve ırklan ele alan fi­ziksel antropolojiden de ayrılır. Din etnolojisinin inceleme konulan ise; ilkel ka­bilelerdeki dinî ayin ve törenler, aşkın varlık, Tann veya ruh inançlan, bunların tabiatüstü güçleri, mitolojileri, büyü, rahip, kutsal kişi ve yerleri, kutsal nesnele­ri, mana, totem, tabu gibi kavramlar ile gelişmiş dinlerin ilkel kabileleri nasıl et­kilediği, ilkel kabile inançlanyla diğer dinler arasındaki benzer veya farklı nok­talar gibi konulardır. Din etnolojisi, çeşitli kaynaklardan elde ettiği verileri, feno- menolojik, sosyolojik, psikolojik, filolojik ve tarihî yöntemlere baş vurarak de­ğerlendirir. Ancak adı geçen bu bilim dalında en iyi sonuçlar, tek bir yöntemden ziyade bütün yöntemlerden faydalanmak suretiyle elde edilebilir.¹⁷

Din antropolojisi; antropolojik yaklaşımla dini ve onunla ilişkili toplumsal kurumlan inceleyen bir bilim dalıdır. Bu bilim dalı, dine yaklaşırken kutsal var­lık referansından değil insandan hareket ettiği için antropolojik bir perspektiften bakarak dini, toplumsal ve kültürel bir olgu olarak ele alıp bireyin sosyalleşmesi­nin bir ürünü şeklinde değerlendirir. Din antropolojisi, bireyin, din hakkında ne söylediği, gündelik yaşamında dini ölçü alarak, dine gönderme yaparak ve dini manipüle ederek neler yaptığı üzerinde durur. Bu bağlamda bireyler, dinî kav­ranılan ve örüntüleri hem yaşanılan içinde anlamlı hale getirerek bunlarla bir bağdaşma sürecine girerler hem de daha ileri noktada onlan inşa ederler. İşte din antropolojisi, bu anlamda içeriği ve çerçevesi kutsal bir kaynaktan ziyade yaşam biçimi ve kültüre uyarlı olarak biçimlenen dinsellik ile inanç motifleri ve pratik­leri üzerinde duran bir bilim dalıdır. Bu çerçevede din antropolojisinin araştırma alanlan ise; dinî düşünce ve davranışın kökenleri ve evrimi, dinin psiko-sosyal ve kültürel işlevleri, siyaset ve din, toplumsal cinsiyet ve din, milliyet ve din ilişki­leri ile premodem, modem ve postmodem zamanlar ve toplumsallıklar içerisinde dinin yeri gibi konulan ihtiva eder.¹⁸

Din felsefesi; dinin özünü, ilkelerini, din tanımlarım, çeşitli Tann kavramla­rım, Tann, insan ve evren ilişkisini, Tann tanımlarını, Tann’mn varoluşuyla ilgi­li kamtlamalan, inanç, akıl, vahiy ve dogmanın anlamlanyla karşılıklı ilişkileri­ni, dinî tecrübenin doğasım, değerini ve geçerliliğini, ruhun ölümsüzlüğünü, din- devlet, din-felsefe ve din-bilim ilişkilerini konu alan bir felsefe alanıdır. Din fel­sefesi, inanç karşısında akla öncelik verir. Dinin temel inançlarını kabul eder an­cak onlan mantıksal bir analize tabi tutar. Bu alan, dinin temel ilke ve inançlan- m sorgulamakla birlikte, bunu inananların inançlarım güçlendirmek için yapma­dığı gibi onların inançlarım zayıflatmak için de yapmaz. Din felsefesinin en önemli problemi, Tann’mn, yani aşkın ve mutlak bir gerçekliğin varoluşunun ka­nıtlanması problemidir. Öte yandan dini inceleme konusu edinen bilim dalların­dan ve kelam ilminden farklı bir düşünce alanına sahip olan din felsefesi, çok da­ha geniş ve serbest bir alanda hareket eder. Gerekiyorsa dinin rasyonelliği, tutar­lılığı ve evrenselliği hakkında hükümler verir ve dini mümkün olan her açıdan ele alarak eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirir.¹⁹

Yukarıda kısaca tanımlan yapılan din bilimleri, muhtevaları açısından bakıl­dığında oldukça geniş bir yelpazeye sahip olduklan söylenebilir. Bu bağlamda gerek ilâhiyat gerekse diğer bilimsel ve akademik çevrelerde, din büimlerinin gi­derek kendini daha çok kabul ettirmek suretiyle özgün ve düzeyli bilimsel ve dü­şünsel yaklaşım perspektifleri ortaya koyduğu söylenebilir. Dolayısıyla din bi­limleri alanında yapılacak bilimsel araştırmalar, Türk toplumunun dini anlama ve yorumlama noktasında karşı karşıya kaldığı ciddi problemlerin çözümüne önem­li katkılar sağlayacaktır. Esasen bu durum, çağdaş Türk toplumunun geleceği ba­kımından hayati bir önem taşır. Zira çağdaş dünyada özellikle de bugünün Türk toplumunda dinle ilgili problemler, sosyal hayatta kendini gittikçe daha güçlü bir biçimde hissettirdiği için dinin bilimsel anlamda incelenmesine olan ihtiyaç da artmaktadır. Şayet bu ihtiyaç uygun bir şekilde karşılanmazsa sosyal değişimin yeni ikilemlere, çarpıklıklara ve hayal kırıklıklarına yol açması kaçınılmazdır.

Birey ve toplum hayatmda din, özellikle bireylerin kişilik gelişmeleri ve top­lum kültürü üzerinde oldukça etkin bir güce sahip olup bireylerin dünya görüşle­rinin, tutum ve davranışlarının şekillenmesinde önemli bir fonksiyona sahiptir. Şu an Türkiye’deki mevcut din kültürü ve öğretimine bakıldığında ise, Türk in­sanına geleneksel ve normatif değer, zihniyet ve algılamaların egemen olduğu son derece dar bir bakış açısı sunmakta, söz konusu bu durum da çeşitli açmaz­lara sebebiyet vermektedir. Bu sebeple Türk insanının din anlayışlan ve dünya görüşlerinin olumlu bir şekilde biçimlenmesinde din bilimlerine önemli görevler düştüğü için bu çerçevede dinin modem bilimsel ve pedagojik esaslara göre öğ­retimi ve bu yöndeki atılımlar çok büyük önem taşımaktadır.²⁰

Türkiye’de şu an itibariyle, ilâhiyat fakültelerindeki anabilim dalı düzeyinde temsil edilen felsefe ve din bilimleri; din psikolojisi, din sosyolojisi, dinler tarihi, din eğitimi, din felsefesi, Islâm felsefesi, felsefe tarihi ve mantık ana bilim dalla­rından oluşmaktadır. Dolayısıyla bu tabloda, din fenomenolojisi, din antropolojisi ve din etnolojisi gibi bilim dallan ise henüz bilim dalı düzeyinde kurumsalla- şamamıştır. Bu bağlamda Diyanet İlmî Dergi’deki din bilimleriyle ilgili yayınla­nan makaleleri tespit etmek amacıyla hazırlanan bu makalede, söz konusu bu bi­limsel tasnif yapısı göz önünde bulundurularak ele alınan disiplinler, yukanda adı geçen bilim dallanyla sınırlandırılmıştır.²¹

c. Diyanet İlmî Dergi’de Din Bilimleri He figfli Yayınlanan Makaleler

Çeşitli alanlardaki yayınlanan araştırmaların, bilim dünyasının hizmetine su­nulması amacıyla hazırlanan özel konulu bibliyografik çalışmalan değişik şekil­lerde sınıflandırmak mümkündür. Bu sebeple yapılan çalışmaların seçilmesi ve tasnif edilmesi gibi işlemlerde araştırmacının yaklaşımına göre çeşitli kriterler kullanılabilir. Bu bağlamda Diyanet İlmî Dergi’den yapılan makalelerin seçimi, farklı bakış açılarına göre yer yer izâfiük arzetse de, bu çalışmada konularına gö­re; din bilimleri içerisinde değerlendirilen bilim dallan merkez alınarak bir tasnif yapılmıştır. Dolayısıyla öncelikle, din bilimleri içerisinde değerlendirilen din psi­kolojisi, din sosyolojisi, dinler tarihi ve din felsefesi bilim dallarında yayınlanan makalelerle sınırlandırılmış ancak, Türkiye’deki bilimsel tasnif gözönünde bu­lundurularak bu sınıflamaya din eğitimi bilim dalı da dahil edilmiştir. Öte yandan adı geçen bilim dallan çerçevesinde yapılan sınıflandırmaya, telif makalelerin ya­nı sıra tercüme, kitap tanıtından ve konferans metinleri de dahil edilmiş ve telif makalelerin dışındaki çalışmalan içeren yazıların türü aynca parantez içinde be­lirtilmiştir.

Din bilimleri içerisinde yapılan sınıflandırmada ise, aynca her bilim dalının literal konularına göre ikinci bir sınıflandırma yapılmamış, adı geçen bilim dalla­n çerçevesinde; yazar soyadlan esas alınarak alfabetik bir sıra takip edilmiştir. Bu çalışmada adı geçen bilim dallarındaki makalelerin tespitinde, Diyanet İlmî Dergi’nin periyodik sayılan ile bu sayılardan bağımsız olarak çıkarılan özel sayı­ların²² tümü taranmıştır. Bunun yanında makale seçiminde aynca, din bilimleri alanının dışında çalışan akademisyenlerin örneğin; İslâm veya tasavvuf tarihçisi olup da din bilimleri alanına giren bir konuda yazdıklan makaleler de değerlendirmeye alınmıştır. Bütün bunlara ilaveten, bu bibliyografik çalışmadaki konuy­la ilgili yapılan tüm sınıflandırmaların bilimsel anlamda bir mutlaklık taşımadı­ğının altı önemle çizilmelidir.

Öte yandan bu makalede yapılan bibliyografik incelemede konuyla ilgili kullanılan diğer kriterler ve sınırlılıklar ise şöyledir; telif ve tercüme makalelerin yazımında; “yazar(lar)m soyadı, adı, makale adı, [tercüme ise çeviren(ler)i], ya­yınlandığı tarihi, cilt ve sayısı ile sayfa numaralan” formatı esas alınmış, sadece bir dergi üzerinde çalışıldığı için yayınlandığı dergi adı yazılmamıştır. Bunun ya­nında makale ve yazar isimlerindeki imlâda, dergideki yayınlanan orijinal şekil­ler esas alınmaya çalışılmıştır.

Kronolojik tarih itibariyle yapılan sınırlılıklar bağlamında bu çalışmadaki bibliyografik inceleme işlemi, tespit edilebildiği kadanyla 1956 yılında ‘Diyanet İşleri Reisliği Mecmuası Ramazan Nüshası’ adıyla yayınlanan dergi ile başlatıl­mış ve son olarak Diyanet İlmî Dergi’nin 2004 yılındaki son cildi ve sayısı olan kırkıncı cilt ve dördüncü sayısı (Ekim-Kasım-Aralık-2004) ile bitirilmiştir. Dola­yısıyla araştırma, 1956 yılı ile 2004 yılı arasındaki toplam kırk sekiz yılı içine alan süre içerisinde yayınlanan makaleleri ihtiva etmektedir.

c.a. Din Psikolojisi

• Ağırman, Cemal, “Hz. Peygamber’den Davranış Modelleri”, 2001, C. 37, S. 3, sh. 37-60

• Ahath, Erdinç, “Uyuşturucu ve Bağımlılık Yapan Maddeler Konusuna İs­lâm’ın Bakışı”, 2001, G. 37, S. 3, sh. 117-128

• Akdeniz, Sabri, “Aile İçindeki İlişkiler”, 1973, C. 12, S. 3, sh. 186-192

• Akdeniz, Sabri, “Ramazan ve İnsan”, 1970, C. 9, S. 100-101, sh. 281-284

• Altıntaş, Hayrani, “Hicretin Psikolojik Amilleri”, 1981 Yıllığı, sh. 109-118

• Altıntaş, Hayrani, “İslâm’da Mesuliyet Duygusu”, 1983, C. 19, S. 2, sh. 14­20

• Altıntaş, Ramazan, “Hz. Peygamber’in İnsan Sevgisi”, 2003, C. 39, S. 2, sh. 53-72

• Arslanbaba, Ramazan, “Dua”, 1970, C. 9, S. 102-103, sh. 415-419

• Aslangül, Halil, “İlahî Duygu”, 1962, C. 1, S. 5, sh. 25-26

• Ateş, Süleyman, “Tehlikeli Bir Cereyan: Ruhçuluk”, 1971, C. 10, S. 106­107, sh. 90-99

• Ateş, Süleyman, “İslâm Tasavvufa”, 1974, C. 13, S. 1, sh. 22-30

• Aydın, Mehmet S. , “Kur’an ve İnanmış İnsanın Bazı Özellikleri”, 1984, C. 20, S. 1, sh. 3-11

• Aydın, M. Zeki & Eser, Adem, “Türkiye’de Deprem Zararlannm Çok Ol­ması île Kader İnancı Arasındaki İlişki”, 1997, C. 33, S. 3, sh. 59-74

• Bolay, S. Hayri, “İslâm ve İnsan”, 1970, C. 9, S. 102-103, sh. 411-414

• Bolay, S. Hayri, “Ruh Terbiyesi ve Ramazan”, 1971, C. 10, S. 112-113, sh. 320-325

• Buladı, Kerim, “Kur’an ve Sevgi”, 2002, C. 38, S. 3, sh. 191-202

• Bulut, H. İbrahim, “Mucizeler Karşısında İnsanların Tutumu”, 2004, C. 40, S. 3, sh. 121-144

• Cilacı, Osman, “Büyücülük, Modem Falcılık ve Astroloji”, 1997, C. 33, S.

4, sh. 29-38

• Coşar, Mehmet, “Çocuk ve Aile”, 1968, C. 7, S. 78-79, sh. 285-286

• Cücü, Taner, “İslâm’da Rüya-Amel İlişkisi”, 1977, C. 16, S. 2, sh. 92-100

• Cücü, Taner, “İslâm’da Tasavvufî Hayat”, 1977, C. 16, S. 5, sh. 282-289

• Çakan, 1. Lütfî, “Dünya Hayatına Karşı Müslümanların Tutumları”, 1975, C. 14, S. 1, sh. 5-20

• Çiftçi, Mehmet, “İslâm’da Batıl İnancın Yeri Yoktur”, 1965, C. 4, S. 5-6, sh. 72-75

• Çiftçi, Mehmet, “Dua Nedir? Ne Zaman ve Nasıl Yapılır?”, 1968, C. 7, S. 75-76, sh. 201-206

• Dalgın, Nihat, “İslâm’da Tövbe”, 1996, C. 32, S. 3, sh. 39-63

• Daryal, A. Murat, “Ramazan Sosyolojisi ve Psikolojisi Üzerine Bir Dene­me”, 1970, C. 9, S. 100-101, sh. 287-299

• Demirci, Mehmet, “Hz. Peygamberin Ruhânî Hayatı”, 1992, C. 28, S. 4 sh. 53-59

• Demirci, Mehmet, “Hz.Peygamberin Tevazu ve Vakân”, 1994, C. 30, S. 1, sh. 59-64

• Dıraz, M. Abdullah, “İlmî Gelişmeler Dinî Duygulan Zayıflatıyor mu? Güçlendiriyor mu?”, (Çev. Bekir Karlığa), 1975, C. 14, S. 3, sh. 171-181

• Doğan, Lütfi, “Islâm Ruh Sağlığının Teminatıdır”, 1967, C. 6, S. 4-5, sh. 95-97

• Doğan, Lütfi, “Islâm Dininin İnsan Ruhunu Yüceltmedeki Tesiri”, 1972, C. ll,S.2,sh. 67

• Efe, Ahmet, “Tasavvuf Üzerine Düşünceler”, 1979, C. 18, S. 5, sh. 309-320

• Eken, İbrahim, “Orucun Terbiyevî Tesirleri”, 1965, C. 4, S. 1-2, sh. 15-17

• Erdil, Kemalettin, “Dinî Şuurun ve Manevî Değerlerin Fert ve Cemiyet Üzerindeki Tesirleri-I”, (Konferans Metni), 1972, C. 11, S. 2, sh. 98-102

• Erdil, Kemalettin, “Dinî Şuurun ve Manevî Değerlerin Fert ve Cemiyet Üzerindeki Tesirleri-II”, 1972, C. 11, S. 3, sh. 180-184

• Erşahin, Seyfettin, “Aile içi Kuşaklar Çatışması”, 1991, C. 27, S. 2, sh. 151-156 •*

• Ertan, Veli, “Sorumluluk Duygusu, Ahlâk Güzelliği ve Niyet”, 1964, C. 3, S. 5, sh. 148-149

• Evrin, Saadettin, “inançsızlığın Sebebi”, 1963, C. 2, S. 6-7, sh. 38

• Evrin, Saadettin, “Dinî Derinleşmede Başlangıç ve Sonuç”, 1964, C. 3, S.

1, sh. 3-5

• Evrin, Saadettin, “Sabit Fikir ve Kalp Huzuru”, 1964, C. 3, S. 5, sh. 133­135

• Filiz, Şahin, “Mistisizm ile Tasavvuf Arasındaki Temel Farklar”, 1994, C.

30, S. 1, sh. 103-124

• Gölcük, Şerafettin, “inanç Açısından Allah-İnsan İlişkisi”, 1996, C. 32, S.

2, sh. 23-33 .

• Güzel, Abdurrahman, “Din Duygusu”, 1968, C. 7, S. 78-79, sh. 287-288

• Hökelekli, Hayati, “Dinî Telkin ve Tebliğde Psikolojik Esaslar”, 1983, C. 19, S. 1, sh. 27-39

• Hökelekli, Hayati, “İnanç ve Mezhep Farklılıklarının Psikolojik ve Kültü­rel Temelleri”, 1984, C. 20, S. 3, sh. 24-34

• Hökelekli, Hayati, “Dinî Kişiliğin Kuruluşunda İradenin Rolü”, 1985, C. 21, S. 2, sh. 16-28 . ’

• Hökelekli, Hayati, “Aile Psikolojisi ve Aile içi İletişim”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 41-60

• İnan, Abdülkadir, “Türbelere Paçavra Bağlama ve Mum Yakma Hurafele­rinin Menşei”, Diyanet İşleri Reisliği Yıllığı, 1961, sh. 180-182

• Karagöz, İsmail, “Kur’an’da Takvâ Kavramı ve Muttakî insanın Özellikle­ri”, 1995, C. 31, S. 4, sh. 49-62

• Karagöz, İsmail, “Allah, Kur’an ve insan”, 1996, C. 32, S. 1, sh. 67-75

• Karagöz, İsmail, “İtaat Kavramı”, 1999, C. 35, S. 4, sh. 41-48

• Karagöz, İsmail, “İnsan, Din ve Peygamber”, 2001, C. 37, S. 3, sh. 5-36

• Karagöz, İsmail, “Kur’an’da Sefâhet Kavramı”, 2004, C. 40, S. 4, sh. 53-58

• Karagöz, İsmail, “Kur’an ve Hadislerin Işığında Sabır ve İnsan”, 2002, C. 38, S. 1, sh. 5-22

• Karagöz, İsmail, “Kur’an’da Sıdk Kavramı ve Sâdık İnsan”, 2001, C. 37, S. 1, sh. 103-118

• Karlık, Halil, “Tövbe ve Tövbeye Olan İhtiyaç”, 1990, C. 26, S. 2, sh. 119­125

• Keskioğlu, Osman, “Kâmil İnsan Olmanın Yolu”, 1965, C. 4, S. 7-8, sh. 99-103

• Kârca, Celal, “Kur’an’da Ruh Sağlığı”, 1983, C. 19, S. 3, sh. 38-48

• Kirman, M. Ali, “Küresel Kült Savaşlarının Yapıldığı Meydan: Gençlik ve Aile”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 61-72

• Koksal, M. Asım, “Dinsiz Ahlâk Olabilir mi?”, 1963, C. 2, S. 6-7, sh. 26­28

• Küçükcan, Talip, “Psikoloji ve Din”, (Kitap Tanıtımı), 1993, C. 29, S. 3,

. sh. 125-127 ’ ;

• Müftüoğlu, Mehmet, “Nefisle Mücadele”, 1965, C. 4, S. 10-11, sh. 178­179

• Okumuş, Mesut, “Hz. Peygamber’in Örnek Ahlâkî Kişiliğinden Kesitler”,

2003, C. 39, S. 2, sh. 29-52

• Oruç, Mehmet, “Tasavvuf Yönünden Oruç”, 1965, C. 4, S. 1-2, sh. 7-10

• Özer, Rahmi, “Erozyon ve Ahlâk Erozyonu”, 1964, C. 3, S. 10-11, sh. 239­240

• Peker, Hüseyin, “Çocukları ve Gençleri Suça İten Faktörler”, 1991, C. 27, S. 2, sh. 81-89

• Pusmaz, Durak, “Kur’an-ı Kerim’de İkna Metodu”, 1998, C. 34, S. 3, sh. 115-123

• Pusmaz, Durak, “Kur’an’da Şükür Kavramı”, 1999, C. 35, S. 3, sh. 65-78

• Saka, Şevki, “Kur’an’ın Âhiret Hayatım Tercih Etmesi İnşam Ümitsizliğe Sürükler mi?”, 1989, C. 25, S. 3, sh. 37-63

• Söylev, Ö. Faruk, “Gençleri Dine Yaklaştıran ve Dinden Uzaklaştıran Sos­yal Sebepler”, 2000, C. 36, S. 4, sh. 31-62

• Şafak, Ali, “Ramazan Orucu ve Suçlar Üzerindeki Müspet Tesirleri”, 1971, C. 10, S. 112-113, sh. 326-330

• Şentürk, Habil, “Ölüm Gerçeği ve Allah İnancı”, 1984, C. 20, S. 2, sh. 51­57

• Şentürk, Habil, “ibadetin Mahiyeti ve Şahsiyet Gelişmesindeki Fonksiyo­nu”, 1985, C. 21, S. 2, sh. 10-15

• Şentürk, Habil, “Normal Însan-Peygamber Farkı: Vahiy”, 1986, C. 22, S. 4, sh. 3-7 .

• Şentürk, Habil, “Din Duygusu ve Din Şuuru”, 1987, C. 23, S. 4, sh. 53-56

• Şentürk, Habil, “Çocukta Dinî ilginin Uyanışı ve Gelişmesi Açısından Çevre Faktörü”, 1988, C. 24, S. 3, sh. 55-63

• Şentürk, Habil, “Din Psikolojisi Nedir? Ne işe Yarar?”, 1990, C. 26, S. 1, sh. 31-34

• Şentürk, Habil, “Kişilik ve Din”, 1994, C. 30, S. 3, sh. 69-76

• Şentürk, Habil, “Dinî Gelişim Psikolojisi”, 1995, C. 31, S. 4, sh. 63-82

• Türkmen, A. Faik, “Dinî inzibat ve Ruhî Disiplin”, 1964, C. 3, S. 8-9, sh. 214-216

• Tütüncü, Mehmet, “Kur’an ve Hadislerde İnsan Psikolojisi”, 1988, C. 24, 5. 2, sh. 51-55

• Ünal, Tahsin, “Madde İle Mânânın Çarpışması”, 1971, C. 10, S. 110-111, sh. 242-259

• Üstün, Yakup, “Islâm’a Göre insan”, 1975, C. 14, S. 5, sh. 261-265

• Yalçın, Miktat, “Ruhsal Yaşamın Gereği”, 1977, C. 16, S. 6, sh. 325-332

• Yalçın, Miktat, “Ruhî Hayatm Önemi”, 1978, C. 17, S. 1, sh. 60-62

• Yıldırım, Celal, “Batılı Bazı Gençlerin İslâm Dinine Hayranlığı”, 1963, C. 2, S. 11, sh. 26 ‘

• Yıldırım, Celal, “Namaz Huzur Verir”, 1964, C. 3, S. 10-11, sh. 234-239

• Yıldız, Sakıp, “Din Duygusu ve iman Kuvveti”, 1965, C. 4, S. 10-11, sh. 180-181C. b. Din Sosyolojisi

• Akgül, Mehmet, “Sosyo-Kültürel Bir Kurum Olarak Vakıf ve Sosyal Da­yanışma”, (Konferans Metni), 1995, C. 31, S. 1, sh. 103-110

• Akgül, Muhittin, “Toplumu Islahta Kur’an’m Ön Gördüğü Bazı İlkeler”, 1998, C. 34, S. 1, sh. 23-40

• Altıntaş, Ramazan, “Cahiliye Arap Toplumunda Kadın”, 2001, C. 37, S. 1, sh. 61-86

• Arabacı, Fazlı, “Fransa’da Müslüman Toplumun Örgütlenmesi ve Türk-ls- lâm Kimliğini Korumada Cami ve Demeklerin Fonksiyonu”, 1997, C. 33, S. 3, sh. 87-106 -

• Arslan, Mustafa, “Halk Arasında Yaygın İnanışların Oluşumuna Etki Eden Tarihsel ve Psiko-Sosyal Faktörler”, 2004, C. 40, S. 3, sh. 105-120

• Ateş, Osman, “İslâm Öncesi Dinî Geleneklerin Meydana Gelmesinde Mad­dî Çıkarların Rolü”, 1993, C. 29, S. 1, sh. 23-36

• Ayan, Dursun ve ark., “Akraba Evliliğinin Toplum Hayatındaki Bazı Gö­rünümleri: Dil, Din, Tıp”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 73-90

• Baktır, Mustafa, “Cami ve Cemaatin Hayatımızdaki Yeri”, 1992, C. 28, S.4, sh. 75-96

• Cerrahoğlu, İsmail, “İslâm’da Ailenin Önemi ve Aile Müessesesindeki Erozyon”, 1991, C. 27, S. 2, sh. 15-24

• Çubukçu, 1. Agâh, “Din Adamının Cemiyet İçindeki Yeri”, 1964, C. 3, S. 12, sh. 261-262

• Demir, Fahri, “İslâm ve Kadın”, 1994, C. 30, S. 3, sh. 3-14

• Doğan, Lütfi, “Din, İçtimâi Hayat ve Huzur için Zaruridir”, 1971, C. 10, S. 104-105, sh. 3-6

• Er, izzet, “Sosyo-Kültürel Yönüyle Hicret”, 1988, C. 24, S. 4, sh. 17-24

• Er, izzet, “Muhacirlerin Medine’ye İntibakının Psiko-Sosyo-Ekonomik Problemleri ve Çözümleri”, 1989, C. 25, S. 2, sh. 63-79

• Erşahin, Seyfettin, “Sosyetler’in Orta Asya Türk Aile Yapısını Değiştirme Çabalan Üzerine Değerlendirmeler”, 1998, C. 34, S. 3, sh. 27-52

• Erşahin, Seyfettin, “Türk Ailesi ve Sovyet Rejimi: Müslüman Türk Ailesi­nin Ateizme Karşı Direniş Tecrübesi”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 101-130

• Güç, Ahmet, “Islâm Toplumu ve Toplumun Hayatmda Caminin Yeri”, (Çeviri), 1991, C. 27, S. 4, sh. 321-328

• Güler, Halit, “Toplum Banşında Islâm’ın Rolü”, 1991, C. 27, S. 4, sh. 17­31

• Güler, Halit, “Medyada Islâm ve Müslüman İmajı”, (Tebliğ Metni), 1995, C. 31, S. 2, sh. 3-14

• Güngör, Özcan, “Kur’an’da Sosyal Bütünleşme”, 2004, C. 40, S. 3, sh. 31­48

• Hıdır, Özcan, “Batı’da Hz. Muhammed imajı”, 2000, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 297-306

• Kapar, M. Ali, “Hz. Peygamber’in Gerçekleştirdiği Toplum Yapısı ve Özellikleri”, 2000, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 79-94

• Karacabey, Salih, “Hz. Peygamber’in İnsan İlişkilerine Verdiği Önem”, 2000, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 95-118

• Karaman, Fikret, “Terör ve Şiddetin Önlenmesinde Dinî Değerlerin Yeri ve Önemi”, 2000, C. 36, S. 3, sh. 107-122

• Kaya, Gıyasettin, “İslâm Sosyolojisi”, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 363-371

• Kazıcı, Ziya, “Esnaf Teşkilatı Ahilik”, 1978, C. 17, S. 3-4, sh. 250-255

• Kılıç, Mustafa, “Cami ve Sosyal Hayattaki Yeri”, 1991, C. 27, S. 4, sh. 147-159 -

• Kırca, Celal, “Kur’an’a Göre Ailenin Psikolojik Temelleri”, 1991, C. 27,

S. 2, sh. 67-79

• Küçükcan, Talip, “Kültürel Çatışma ve Avrupa’daki Türk Toplumunun Kimlik Arayışı”, 1994, C. 30, S. 1, sh. 125-128

• Kürkçüoğlu, K. Edip, “Gelenek ve Görenek”, 1965, C. 4, S. 10-11, sh. 170­172

• Maksudoğlu, M. Emin, “Osmarıh Vakıf Uygulamasından Bazı Örnekler”,2003, C. 39, S. 3, sh. 87-100

• Mehmedoğlu, Yurdagül, “Değer Oluşturucu ve Aktarıcı Konumuyla Aile”,2004, C. 40, S. 2, sh. 29-40

• Özarslan, Selim, “İslâm’ın Aile Hayatına Verdiği.Değer”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 21-28

• Özdemir, Şuayip, “Yoksullukla Mücadelede İslâm’ın Ortaya Koyduğu Ba­zı İlkeler”, 2003, C. 39, S. 1, sh. 95-108

• Özdemir, Şuayip, “Toplumsal Birliğin Teşekkülünde İslâm Kardeşliğinin Rolü”, 1997, C. 33, S. 3, sh. 107-116

• Özyazıcı, Alparslan, “Zararlı Alışkanlıklar ve Aile”, 2004, C. 40, S. 4, sh. 113-130

• Safi, Muhyiddin, “Toplum ve Fert Hayatında Dinin Önemi”, (Çev. Nezih Ekinci), 1984, C. 20, S. 1, sh. 35-41 " ’ ’

• Saraç, Celal, “Cemiyetlerin Ahlaken Yükselmeleri ve Gerilemeleri”, Diya­net İşleri Reisliği Yıllığı, 1960, sh. 34-36

• Saraç, Hüseyin, “İslâm Ülkelerinde Nüfus Politikalarının Sosyo-Kültürel Sonuçlan”,"2000, C. 36, S. 2, sh. 85-106

• Sanay, Eyüp, “Haccrn Sosyolojik izahı”, 1986, C. 22, S. 3, sh. 15-17

• Soysaldı, Mehmet, “Vakıflar ve Psiko-Sosyal Fonksiyonları”, 2004, C. 40, S. 3, sh. 85-104

• Şafak, Ali, “Islâm Dini ve Sosyal Devlet”, 1988, C. 24, S. 2, sh. 3-16

• Şahin, Adil, “Islâm ve Sosyal Değişme”, 2001, C. 37, S. 1, sh. 5-32

• Şeker, Mehmet, “Medeniyet ve Kültür”, 1976, C. 15, S. 1, sh. 51-56

• Şeker, Mehmet, “Yunus Emre’nin Divanına Göre XIV. Yüzyılda Anado­lu’da Sosyal Hayat”, 1992, C. 28, Ş. 3, sh. 73-93

• Şentürk, Lütfi, “iman ve Kültür”, 1991, C. 27, S. 4, sh. 3-16

• Topalan, Kemal, “Esrar Iptilasınm Sıhhî ve İçtimaî Zararları”, 1963, C. 2,5. 3-4, sh. 34-36

• Uzun, Nihat, “Kur’an’da Ümmet Kavramı”, 2004, C. 40, S. 4, sh. 31-52

• Ünal, I. Hakkı, “Kur’an’da Aile Kurumu”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 7-20

• Varol, M. Bahaüddin, “Hz. Muhammed (sav)’in Ailesi ve Yakın Akraba­ları ile İlişkileri”, 2000, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 149-160

• Yılmaz, M. Kasım, “Islâm Ailesi Mahiyeti ve Yapısı”, 1991, C. 27, S. 2, sh. 37-54

C. C. Dinler Tarihi

• Aydın, A. Arslan, “İlahî Kitaplar ve Mukaddes Kitaplara iman”, 1967, C.6, S. 3, sh. 49-53

• Aydın, A. Arslan, “Islâmın Diğer Semavî Dinlere Üstünlüğü”, 1984, C. 20, S. 3, sh. 18-23

• Aydın, Mehmet, “Kur’an-ı Kerim’in Işığında İslâm-Hıristiyan Münasebet­lerinin Bir Analizi”, 2000, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 423-432 -

• Ayrancı, İlhami, “Kudüs’te Paskalya Kutlamaları”, 2003, C. 39, S. 1, sh. 29-36

• Ay valili, Ramazan, “Hıristiyanlık Propagandaları Münasebetiyle”, 1974, C. 13, S. 2, sh. 110-115 .

• Baliç, İsmail, “Yugoslavya’da İslâmiyet”, (Çev. Hakkı Maviş), 1971, C. 10, S. 106-107, sh. 126-128

• Başçı, Vahdettin, “İslâm Dini ve Hz. Peygamber’de Evrensel Değerler”, 2003, C. 39, S. 1, sh. 5-12

• Cilacı, Osman, “Müslüman-Hıristiyan Diyaloğu ve Ülkemizde Islâm’ın Hoşgörüsü”, (Tebüğ Metni), 1997, C. 33, S. 3, sh. 75-82

• Cilacı, Osman, “Selçukluların Islâm’a Davet Politikası ve Gayr-i Müslim- lerle ilişkileri”, 2000, C. 36, S. 4, sh. 19-30

• Cilacı, Osman, “Dua ve Ibadet-I”, 1972, C. 11, S. 5, sh. 284-292

• Cilacı, Osman, “Dua ve Ibadet-II”, 1972, C. 11, S. 6, sh. 358-369

• Cilacı, Osman, “İlahî Dinlerde Kurban-I”, 1979, C. 18, S. 5, sh. 270-291

• Cilacı, Osman, “İlahî Dinlerde Kurban-H”, 1979, C. 18, S. 6, sh. 360-372

• Cilacı, Osman, “Tarih Boyunca Anadolu’da Yaşayan Gayr-i Müslimlere Genel Bir Bakış”, 1999, C. 35, S. 4, sh. 19-28

• Cilacı, Osman, “Semavi Dinlerde Oruç”, 1978, C. 17, S. 3-4, sh. 192-208

• Cilacı, Osman, “Barbana İncili Üzerine Bir Türkçe Yazma”, 1983, C. 19, S. 4, sh. 25-35 ’

• Cilacı, Osman, “Hz. Isa, Noel ve Yılbaşı”, 1984, C. 20, S. 4, sh. 3-7

• Cilacı, Osman, “Hıristiyan Misyonerliği ve Yahova Şahitliği”, 1985, C. 21, S. 4, sh. 6-26

• Çekin, Ahmet, “Almanya Katolik Kilisesi”, 1998, C. 34, S. 2, sh. 61-71

• Dıraz, M. Abdullah, “Islâm’ın Diğer Dinler Karşısındaki Mevkii ve Onlar­la Alâkası”, (Çev. Mehmet Aydın), 1977, C. 16, S. 6, sh. 333-342 .

• Dıraz, M. Abdullah, “İslâm’ın Diğer Dinlere Karşı Tutumu ve Onlarla İliş­kisi”, (Çev. İdris Şengül), 1994, C. 30, S. 3, sh. 59-67

• Erdem, Gazi, “Misyonerlik ve Misyonerlerin Çalışma Metotları”, 2002, C. 38, S. 2, sh. 29-54

• Fığlalı, E. Ruhi, “Islâm’ın Temel Esasları ve Îslâm-Hıristiyan Diyaloğu Meselesi”, 1983, C. 19, S. 2, sh. 3-5 ,

• Güç, Ahmet, “Fonksiyonları Açısından Hz. Peygamber Döneminde Mes- cid ve Günümüze Getirdiği Değerler”, 1989, C. 25, S. 2, sh. 27-36

• Güç, Ahmet, “Bursa’da Yapılan Selâtin Camileri”, 2002, C. 38, S. 1, sh. 75-92

• Güç, Ahmet, “İlahî Dinlerde Kıble Anlayışı ve Müslümanların Kıble İle il­gili Uygulamaları”, 2003, C. 39, S. 2, sh. 73-100

• Güler, Halit, “Camiler: Düşüncelerin Ulvîleştiği inanç Âbideleri”, 1993, C. 29, S. 4, sh. 63-66

• Gündüz, Şinasi, “Misyonerlik ve Hıristiyan Misyonerler”, 2002, C. 38, S. 2, sh. 5-28

• Hacıefendioğlu, Abbas, “ibadet”, 1964, C. 3, S. 2-3, sh. 79-80

• Hamidî, HayruUah, “Hayat Dini Müslümanlık-I”, 1966, C. 5, S. 1-2, sh. 18­20

• Hamidî, Hayrullah, “Hayat Dini ve Müslümanlık-Ü”, 1966, C. 5, S. 3-4, sh. 81-84 .

• Hamidullah, Muhammed, “Dünyadaki Çeşitli ibadet Şekilleri”, (Çev. Ce­mal Aydın), 1973, C. 12, S. 2, sh. 119-122 . *

• Harman, Ö. Faruk, “Evrensel Dinlerin insan Haklarına Bakışı”, 1998, C. 34, S. 3, sh. 3-16

• Hüseyin, Asad & Enver, Âsıfa, “Amerika’da Müslümanlar”, (Çev. Hulusi Yavuz), 1978, C. 17, S. 2, sh. 78-87

• Kahraman, Ahmet, “Eski Dinlerde ve Islâm’da Oruç”, 1971, C. 10, 112­113, sh. 318-319

• Kantar, Cemal, “Türklerin Islâm Dinini Kabulü”, 1972, C. 11, S. 2, sh. 112-114

• Karagöz, İsmail, “insanın Dine Olan ihtiyacı ile Din ve Vicdan Hürriyeti”,

2000, C. 36, S. 3, sh. 89-106

• Kasapoğlu, A. Hamdi & Özmen, M. Şevki, “Hurafe ve Batıl inançlar”, Di­yanet işleri Reisliği Ramazan Nüshası, 1956, sh. 44-46

• Kayadibi, Fahri, “Yahova Şahitleri”, 1992, C. 28, S. 2, sh. 83-90

• Keskioğlu, Osman, “Yeryüzünde Müslüman Nüfusu”, 1966, C. 5, S. 9, sh. 244-246

• Kocaoğlu, Sami, “Türkler ve Müslümanlık”, 1971, C. 10, S. 114-115, sh. 427-430

• Küçük, Abdurrahman, “Dinlerde ibadet ve Mabet”, 1988, C. 24, S. 3, sh. 25-54 .

• Kürkçüoğlu, K. Edip, “Islâm Mabetleri”, 1963, C. 2, S. 10, sh. 7-9

• Maviş, Hakkı, “Avrupa’da Misyonerlik Faaliyetleri”, 1969, C. 8, S. 88-89, sh. 298-299

• Maviş, Hakkı, “Avrupa Hapishanelerinde Din”, 1973, C. 12, S. 1, sh. 47­51

• Okumuş, Bünyamin, “Yahova Şahitleri”, 2002, C. 38, S. 2, sh. 55-70

• Onay, Ahmet, “Ingiltere’de Islâm”, 1998, C. 34, S. 2, sh. 53-59

• Şeker, Mehmet, “Osmanlılar Döneminde XIX. Yüzyıl Kıbrıs’ta Gayr-i Müslimlerle ilişkilere Genel Bir Bakış”, 2003, C. 39, S. 4, sh. 97-106

• Şentürk, Lütfi, “Kurban”, 1970, C. 9, S. 92-93, sh. 25

• Tümsek, Abdullah, “DMerarası Diyalog Süreci ve Etkenleri”, 2000, C. 36, S.’2, sh. 107-120

• Türkkan, Orhan, “Amerika’da Din”, 1963, C. 2, S. 3-4, sh. 56

• Yddız, H. Dursun, “İslâmiyet ve Türkler”, Hicret Özel Sayısı, sh. 285-315

• Yılmaz, M. Nuri, “İslâm ve Dinler Arası Birlikte Yaşama”, 1998, C. 34, S. 2, sh. 3-19

• Yılmaz, Ömer, “Dinlerarası Diyalogun Mistik Boyutu”, 2003, C. 39, S. 4, sh. 107-122

• Yücetürk, O. Seyfi, “İlahî Dinler Arasmda İslâmiyet ve Özellikleri”, 1993, C. 29, S. 2, sh. 41-48

• Yücetürk, O. Seyfi, “Ramazan Ayı ve Dinlerde Oruç”, 1988, C. 24, S. 2, sh. 75-78 C. d. Din Felsefesi²³

• Atay, Hüseyin, ‘“El-Felsefetü’l-Arabiyye’ Adh Eser Hakkında”, (Kitap Tenkidi), Diyanet İşleri Reisliği Yıllığı, 1961, sh. 255-257

• Atay, Hüseyin, “Farabî’nin Yaratılış Nazariyesi”, 1977, C. 16, S. 3, sh. 142-147 • .

• Ayvalılı, Ramazan, “Bir Doktora Tezi Üzerine: Felsefetü’t-Terbiyeti’l-Ah- lâkiyyeti’l-İslâmiyye”, (Kitap Tanıtımı), 1977, C. 16, S. 5, sh. 300-320

• Dıraz, M. Abdullah, “Din İle Felsefenin Münasebeti”, (Çev. Bekir Karlı­ğa), 1976, C. 15, S. 5-6, sh. 322-333

• Filiz, Şahin, “Yunus Emre ve Tasavvuf Felsefesi”, 1995, C. 31, S. 3, sh. 53-70

• Mahmasânî, Subhi, “İslâm’ın Sosyal’Felsefe Anlayışı”, (Çev. İsmail Dur­muş), 1988, C. 24, S. 3, sh. 65-71

• Mazıoğlu, Hasibe, “Fuzûlî’nin İnsan Olarak Değeri”, Diyanet İşleri Reisli­ği Yıllığı, 1961, sh. 148-160

• Öner, Necati, “Mantık Felsefesi Nedir?”, 1971, C. 10, S. 106-107, sh. 100­103 C. e. Din Eğitimi

• Acar, H. İbrahim, “Etkili Bir Din Hizmeti Açısından Hz. Peygamberin Ör­nekliği", 2002, C. 38, S. 4, sh. 63-76

• Adıgüzel, Adnan, “İslâmiyet’in ilk Dönemlerinde Eğitim ve Öğretim”,2001, C. 37, S. 2, sh. 43-58

• Alan, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Din Görevlilerinin Rolü: XVI. Asırda Bursa’da”, 2004, C. 40, S. 3, sh. 49-70

• Akkutay, Ülker, “TRT’nin Din Kültürü ve Ahlâk Programlan”, 1989, C.25, S. 2, sh. 59-62 •

• Akpınar, Ali, “Dinin Anlatılmasında Yeni Yaklaşımlar”, 2001, C. 37, S. 4, sh. 101-116

• Armaner, Neda, “Toplumun Din Eğitimi”, Diyanet işleri Reisliği Yıllığı, 1961, sh. 66-68

• Aslan, Nebile, “Çocuk Sahibi Olma Sorumluluğu”, 2004, C. 40, S. 2, sh. 91-100

• Aşıkoğlu, Nevzat, Y., “Din Eğitimi Biliminin Türkiye’de Bağımsız Bir Bi­limsel Disiplin Olarak Doğuşu ve Gelişimi”, 1994, C. 30, S. 3, sh. 85-92

• Ay, M. Emin, “OsmanlIlarda ilmiye Teşkilatı: 1299-1566”, 1989, C. 25, S.2, sh. 37-51

• Ay, M. Emin, “Hz. Peygamber (sav) ve Çocuklar”, 2000, Peygamberimiz Özel Sayısı, sh. 161-180

• Aydın, M. Zeki, “Islâm Din Dersi Programının Hazırlanması”, 2000, C. 36, S. 4, sh. 5-18

• Ayhan, Halis, “Ailede Din Eğimi”, 1971, C. 10, S. 114-115, sh. 409-413

• Aytürk, Nihat & Çelik, Yaşar & Şahin, A. Enver, “Diyanet işleri Başkan­lığı Teşkilat Tarihçesi: 1924-1988”, 1989, C. 25, S. 1, sh. 31-66

• Baltacı, Ahmet, “Peygamberimizin Merhameti ve Çocuk Terbiyesi”, Pey­gamberimiz Özel Sayısı, 1970, sh. 136-149

• Baltacı, Cahit, “XV-XVI. Asır Osmanlı Eğitim ve Öğretim Faaliyetine Toplu Bir Bakış”, 1976, C. 15, S. 1, sh. 16-22

• Baltacı, Cahit, “Medrese ve Elemanları”, 1977, C. 16, S. 3, sh. 133-141

• Bilgin, Beyza, “Yetim ve Kimsesiz Çocuklarla ilgili Tesis Kurmanın ve Yaşatmanın Önemi”, 1997, C. 33, S. 3, sh. 3-18

• Bilgin, Beyza, “Islâm ve Hoşgörü”, 1998, C. 34, S. 1, sh. 115-128

• Bulut, Mehmet, “Vasıflı Din Görevlisi Yetiştirme Gayretleri ve Türkiye’de Ilâhiyat Meslek Yüksek Okulları”, 1992, C. 28, S. 4, sh. 113-122

• Bulut, Mehmet, “Yaygın Din Eğitimi”, 1993, C. 29, S. 3, sh. 3-9

• Bulut, Mehmet, “Kuruluş Yıllarında Diyanet işleri Başkanlığı ve Din Hiz­metleri”, 1994, C. 30, S. 3, sh. 99-128

• Bulut, Mehmet, “Şer’iyye Vekâletinin Din Eğitimi Hizmetleri”, 1995, C. 31, S. 1, sh. 63-78

• Bulut, Mehmet, “Sosyolojik Açıdan Ahlâk ve Ahlâk Eğitimi”, 1996, C. 32, S. 1, sh. 97-105

• Bulut, Mehmet, “Osmanlı Devletinde Dinî Teşkilatlanma ve Yaygın Din Eğitimi”, 1999, C. 35, S. 2, sh. 101-116

• Bulut, Mehmet, “Diyanet işleri Başkanhğı’mn Yaygm Din Eğitimi Göre­vi”, 1999, C. 35, S. 4, sh. 113-128

• Cebeci, Suat, “Eğitim ve Ekonomik Kalkınma İlişkisi”, 1989, C. 25, S. 2, sh. 81-94

• Cebeci, Suat, “Türkiye’de Ortaöğretimde Meslekî Din Eğitimi”, 1990, C.26, S. 3, sh. 29-45

• Cebeci, Suat, “Ailede Nikah ve Öncesi”, 1991, C. 27, S. 2, sh. 129-134

• Ceylan, Abdullah, “Islâm’da Eğitim ve Eğitim Kuramlarına Kısa Bir Ba­kış”, 1988, C. 24, S. 3, sh. 83-88

• Cilacı, Osman, “Yurtdışmdaki işçi Çocukların Dinî Problemleri Açısından Türkiye’ye Uyumları Meselesi”, (Tebliğ Metni), 1985, C. 21, S. 3, sh. 47-57

• Çelikkaya, Haşan, “Cami Eğitimi”, 1993, C. 29, S. 2, sh. 59-66

• Çubukçu, LAgâh, “İslâmiyet ve Çocuk Eğitimi-I”, 1962, C. 1, S. 4, sh. 9­13

• Çubukçu, lAgâh, “İslâmiyet ve Çocuk Eğitimi-II”, 1962, C. 1, S. 5, sh. 23­24

• Delice, Ali, “Rasûlullah’ın Davetindeki inceliklerden Bazı Kesitler”, 1999, C. 35, S. 4, sh. 73-82

• Dinçer, Nahid, “Ortaöğretim Reformu ve Îmam-Hatip Okulları”, 1971, C. 10, S. 104-105, sh. 53-58

• Doğan, Bilal, “Islâm Tarihinde Mekke Dönemi Eğitim ve Öğretimi”, 1989, C. 25, S. 2, sh. 119-128

• Doğan, Bilal, “Türkiye’de Yabancı Okullarda Eğitim ve Öğretim”, 1989, C. 25, S. 1, sh. 73-90

• Doğan, Lütfi, “Camiler ve Eğitim”, 1965, C. 4, S. 12, sh. 231-234

• Doğan, Recai, “OsmanlI’nın Son Döneminde Yaygm Din Eğitiminde Va­az ve Vaizlik”, 1999, C. 35, S. 1, sh. 171-206

• Duman, M. Zeki, “Ailede Çocuk Eğitimi ve Lokman Hekimin Oğluna Na­sihatlerinin Düşündürdükleri”, 1991, C. 27, S. 3, sh. 103-116

• Ekinci, Yusuf, “Eğitim Kurumu Yönüyle Âhi Birlikleri”, 1985, C. 21, S. 1, sh. 30-38

• Erşahin, Seyfettin, “Türkistan Cumhuriyetlerinde Kadınların Din Eğitimi Sorunu”, 1996, C. 32, S. 1, sh. 77-96

• Erşahin, Seyfettin, “Ulema ve Osmanlı Yenileşmesi”, 1999, C. 35, S. 1, sh. 249-270

• Ertan, Veli, “İslâmiyet’in Eğitime Getirdiği Yenilikler”, Hicret Özel Sayı­sı, sh. 213-216 ’

• Fığlalı, E. Ruhi, “Diyanet İşleri Başkanhğı’nın Eğitim ve Yayın Hedefle­ri”, 1989, C. 25, S. 1, sh. 91-95

• Güneş, Abdurrahman, “Dinî Eğitim Kurumlan”, 1993, C. 29, S. 1, sh. 71­85

• Güner, Osman, “İslâmî İletişimde Metodik Esaslar”, 2002, C. 38, S. 4, sh. 101-119

• Hatiboğlu, Nihat, “Bir İslâm Davetçisi Olarak Din Görevlisi ve Özellikle­ri”, 1992, C. 28, S. 4, sh. 97-111

• Karadut, Ahmet, “Çocuk Terbiyesinde Oyunun Önemi ve Yeri”, 1983, C. 19, S. 4, sh. 51-56

• Karlık, Halil, “İmam-Hatip Liselerinde Meslekî Eğitimin Geliştirilmesi”, 1991, C. 27, S. 4, sh. 229-237

• Kayadibi, Fahri, “Kalkınmada Eğitim ve Öğretimin Önemi”, 1994, C. 30, S. 3, sh. 77-83

• Kazıcı, Ziya, “OsmanlIlarda Şeyhülislamlık Müessesesi”, 1999, C. 35, S. 1, sh. 1-10

• Kazıcı, Ziya, “Vakıfların Osmanlı Eğitimindeki Yeri”, 1999, C. 35, S. 1, sh. 11-18

• Kılıç, Recep, “Dini Nasıl Anlamalı?”, 1993, C. 29, S. 1, sh. 3-6

• Kırca, Celal, “Kur’an’a Göre Din Eğitiminin Genel Prensipleri”, 1987, C. 23, S. 3, sh. 11-3

• Köylü, Mustafa, “Din Görevlisinde Bulunması Gereken Nitelikler”, 1993, C. 29, S. 3, sh. 101-112

• Köylü, Mustafa, “Günümüz Misyonerlik Faaliyetlerinde Bazı Metodik Yaklaşımlar: A.B.D. Örneği”, 1999, C. 35, S. 2, sh. 41-50

• Küçükcan, Talip, “Bilgi Toplumuna Geçerken Çağdaş Müslümanlar Neler Yapmalıdır?”, 1993, C. 29, S. 1, sh. 7-16

• Maviş, Hakkı, “Almanya’da Din Eğitimi ve Manevî Kalkınma-I”, 1966, C.5, S. 3-4, sh. 79-81

• Maviş, Hakkı, “Almanya’da Din Eğitimi ve Manevî Kalkınma-H”, 1966, C. 5, S. 5, sh. 108-110

• Maviş, Hakkı, “Almanya’da Din Eğitimi ve Manevî Kalkınma-DI”, 1966, C. 5, S. 6, sh. 146-147

• Menekşe, Ömer, “Selçuklu Eğitim Müesseseleri: Nizamiye Medreseleri”, 2003, C. 39, S. 3, sh. 117-122

• Mısrî, Muhammed E., “Ahlâk Terbiyesi”, (Çev. Selahattin Parlatır), 1972, C. 11, S. 6, sh. 374-382 *

• Öcal, Mustafa, “Hizmet içi Eğitim Kursları Hakkında Bazı Tespitler ve Teklifler”, 1986, C. 22, S. 1, sh. 9-20

• Önsöz, S. Zeki, “Hıristiyan-Alman Okullarında Müslüman Türk Çocukla­rının Din Eğitimi ve Öğretimi”, 1983, C. 19, S. 1, sh. 50-53

• Özal, Korkut, “Prodüktivite ve Eğitim”, 1970, C. 9, S. 98-99, sh. 219-221

• Özbek, Abdullah, “Ahlâk Eğitiminin Önemi”, 1983, C. 19, S. 3, sh. 56-64

• Özbek, Abdullah, “Okullarda Ahlâk Eğitimi”, 1983, C. 19, S. 4, sh. 57-64

• Özdemir, Sabri, “Çocuk Terbiyesinde İçtimaî Tesirler”, 1972, C. 11, S. 4, sh. 244-247

• Özdemir, Şuayip, “Kur’an’da Islah Kavramına Eğitim Açısından Bir Yak­laşım”, 2003, C. 39, S. 2, sh. 111-128 . *

• Özdemir, Şuayip, “Çocuğun Aile Eğitiminde Hoşgörü”, 1997, C. 33, S. 1, sh. 121-128

• Özdemir, Şuayip, “Alkol ve Uyuşturucunun Zararları ve Gençliğin Alkol ve Uyuşturucudan Korunmasında Alınması Gerekli Önlemler”, 2004, C. 40, S. 4, sh. 99-112 i

• Özdiker, Cengiz, “Televizyonda Dinî Haberler ve Yorumlar: Yayınlarda Din Bilgisi, Din Eğitimi ve Aykırılıklar”, 2001, C. 37, S. 4, sh. 117-128

• Özer, Süleyman, “Çocuk Eğitimi ve Öğretimi”, 1969, C. 8, S. 90-91, sh. 369-370

• Peker, Hüseyin, “Ailede Din Eğitiminin Psikolojik Esasları-I”, 1985, C. 21, S. 1, sh. 21-26

• Peker, Hüseyin, “Ailede Din Eğitiminin Psikolojik Esasları-II”, 1985, C. 21, S. 2, sh. 41-49

• Soysaldı, Mehmet, “Kur’an’da Tebliğ Yöntemleri île İlgili Kavramların Analizi”, 2003, C. 39, S. 3, sh. 43-64

• Sözen, Kemal, “Hz. Peygamber’in Tebliğde Karşılaştığı Problemlere Ana­litik Bir Yaklaşım”, 2001, C. 37, S. 1, sh. 87-96

• Taştekin, Osman, “İnanç Öğretiminin Psiko-Pedagojik Temelleri”, 2003, C. 39, S. l,sh. 109-118

• Tavukçuoğlu, Mustafa, “Avusturya ve Türkiye’de İlahiyat Yüksek Okulla­rı Üzerine Bazı Düşünceler”, 1991, C. 27, S. 3, sh. 117-128

• Tavukçuoğlu, Mustafa, “Avuspııya İslâm Diyanet Teşkilatı, Din Dersi Öğ­retmenleri ve Din Görevlileri”, 1994, C. 30, S. 1, sh. 65-86

• Tavukçuoğlu, Mustafa, “Belçika’da Eğitim ve Din”, 1997, C. 33, S. 1, sh. 83-106

• Tetik, Hayati, “Yaygın Din Eğitiminde Cami Görevlileri-Cemaat İletişimi­nin Önemi”, 1998, C. 34, S. 2, sh. 99-108

• Tetik, Hayati, “OsmanlIlardan Günümüze İmam-Hatiplik”, 2000, C. 36, S.

3, sh. 123-128 .

• Tümer, Günay, “Vaazda Takip Edilecek Metot-I”, 1978, C. 17, S. 1, sh. 5­22 ’

• Tümer, Günay, “Vaazda Takip Edilecek Metot-Ü”, 1978, C. 17, S. 2, sh. 110-127

• Tümer, Günay, “Vaazda Takip Edilecek Metot-Ht”, 1978, C. 17, S. 6, sh. 334-343 .

• Tütüncü, Mehmet, “Kur’an ve Hadislerde Eğitim Esasları”, 1984, C. 20, S. 4, sh. 41-52

• Üstün, Yakup, “Dinî Eğitimde Metot”, 1970, C. 9, S. 96-97, sh. 170-172

• Varol, Hüseyin, “Terbiye, Sevgi ve Olgun İnsan”, 1984, C. 20, S. 4, sh. 53­64

• Yazıcı, Nesimi, “OsmanlIların Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler”, 1991, C. 27, S. 4, sh. 55-123

• Yazıcı, Nesimi, “Tanzimat ve Abdülhamit Döneminde Din GörevMlerinin Yetişme Ortamı”, 1994, C. 30, S. 2, sh. 31-38

• Yüzendağ, Ahmet, “Yetişkinlerin Eğitimi”, 1966, C. 5, S. 5, sh. 100-101 Sonuç

Diyanet İlmî Dergi’nin yayın hayatına başladığı tarihten bugüne kadar geçen kırk iki yıllık süre içerisinde adı geçen dergide yayınlanan makalelere genel ola­rak bakıldığında; öncelikle yayınlanan makalelerin her bakımdan kalitesinde baş­langıcından bugüne gelinceye kadar periyodik olarak bir yükselmenin olduğunu rahatlıkla söylemek mümkündür. Derginin kalitesine ilişkin yapılan bu. tespit, elbetteki yayın hayatına başladığı ilk yıllarda yayınlanan makalelerin kalitesiz ol­duğu anlamını taşımaz. Zira, söz konusu bu durum, bilimsel üretimin doğasından kaynaklanan tabii bir seyirdir. Öte yandan yayın hayatma başladığı ilk yıllarda kurumsal bir zarûriyet sonucu Diyanet İlmî Dergi’de, makalelerin yanı sıra kuru­ma ait haberlerin de yer alması, akademik anlamda dergiyi hafifletmiştir. Ancak dergi, daha sonraki süreçte muhtevası açısından yayın politikasının da giderek netleşmesi sonucu sadece telif ve tercüme makalelerin yer aldığı bilimsel bir der­gi kimliğine kavuşmuştur. Ayrıca derginin son dönemde ulusal hakemli dergi sta­tüsüne geçmesi de, söz konusu bu durumun kalitesini artıran önemli unsurlardan biri olmuştur.

Gerek din bilimleri alanında olsun gerekse temel İslâm bilimleri çerçevesin­deki dinî bilimler alanında olsun, Diyanet İlmî Dergi’de yayınlanan makale ko­nularının muhtevasında, giderek bir genişleme ve açılımın olduğu gözlenmiştir. Öte yandan yine derginin sayfa sayılarındaki artışın yanı sıra format olarak dizgi ve baskı kalitesinin de yükseldiğini söylemek mümkündür. Dergide yayınlanan makalelerin temel araştırma alanlarına göre dağılımına bakıldığında ise; tefsir, hadis ve fıkıh gibi temel İslâm bilimlerinden oluşan dinî bilimlerin, din psikolo­jisi, din sosyolojisi ve dinler tarihi gibi disiplinlerden meydana gelen din bilimle­rinden çok daha fazla makale sayısına sahip olduğu görülmüştür.

Betimleyici bir karaktere sahip olan bu bibliyografik makaledeki sınıflandır­maların, yapılan çalışmanın yöntemi gereği mutlaklık taşımadığının ve bu anlam­da bir izafilik unsurunun her zaman mümkün olduğunun bir kez daha belirtilme­sinde yarar vardır. Bu bağlamda Diyanet İlmî Dergi’de din bilimleri ile ilgili ya­yınlanan makalelere ilişkin detay muhteva analizlerine bakıldığında ise şu tespit­ler yapılabilir:

• Din Psikolojisi: Adı geçen bilim dalıyla ilgili dergide yayınlanan makale­lere bakıldığında, öncelikle makalelerin birçoğunun, din psikologları tarafından kaleme alınmadığım, daha ziyade din bilimlerinin diğer alanlarındaki veya temel İslâm bilimlerindeki uzmanların yazdıkları makalelerden oluştuğu tespit edilmiş­tir. Sözü edilen bu makalelerde ele alınan konuların, din psikolojisi literal konu­lan içerisinde değerlendirilebileceği düşünülerek bu bilim dalı altına alınmıştır. Din psikolojisiyle ilgili yayınlanan makalelerin muhtevalanna bakıldığında ise, sistematik olarak ‘dua ve ibadet psikolojisi, gelişim dönemleri ve din, dine dönüş ve din değiştirme’ gibi herhangi bir literal konu etrafında kayda değer bir yığıl­ma olmadığı; ancak genel olarak ‘iman, şüphe ve inançsızlık’ bağlamında ‘İslâm ve insan’ temasım işleyen makalelerden oluştuğunu söylemek mümkündür.

• Din Sosyolojisi: Bu bilim dalıyla ilgili olarak da, din psikolojisiyle ilgili yukanda yapılan yorumlara benzer bir yorum yapmak mümkündür. Din sosyolo­jisiyle ilgili olarak yazılan makalelerin muhtevalarına bakıldığında, incelenen ko­nular ‘Islâm ve toplum’ ana teması altında toplanabilir. Yine bu bilim dalındaki literal konularla ilgili kaleme alınan bu makalelerin birçoğunun da, din sosyolog­ları dışındaki uzmanlar tarafından yazıldığı söylenebilir.

• Dinler Tarihi: Din bilimleri içerisinde değerlendirilen bu bilim dalındaki yayınlanan makalelere bakıldığında ise, din psikolojisi ve din sosyolojisi bilim dallarındaki tablodan farklı bir profille karşılaşılmıştır. Bu bağlamda dinler tari­hiyle ilgili yayınlanan makalelerin büyük çoğunluğunun, alan uzmanlan tarafın­dan yazıldığı tespit edilmiştir. Adı geçen bilim dalıyla ilgili makalelerin muhte­valarına bakıldığında da, yayın organının bağlı bulunduğu kurum ve bu çerçeve­deki amacı ile hitap ettiği kitle göz önüne alındığında doğal olarak ‘İslâm dini’ ile ilgili makalelerin diğer dinlerden daha fazla yer aldığı görülmüştür. Söz konu­su bu tablo, yukanda belirtilen nedenlerden dolayı anlamlandırılabilir. Ayrıca bu­nu, dinlerarası diyalog gibi özel araştırma konulan takip etmiştir.

• Din Felsefesi: Adı geçen bu bilim dalıyla ilgili yayınlanan makalelere ba­kıldığında, sadece din felsefesi alanında değil, felsefenin diğer alanlarında da Di­yanet İlmî Dergi’de oldukça sınırlı sayıda makalenin yayınlandığı tespit edilmiş­tir. Felsefeciler tarafından kaleme alman makalelerin muhtevalarının ise, genel olarak ‘Islâm ve felsefe’ teması çerçevesinde şekillendiğini söylemek mümkün­dür. Zaten, literal konulanın oluşturacak sayıda bu alanla ilgili makale mevcudi­yeti yoktur. Ayrıca bu duruma paralel olarak, başlangıcından bu yana az olan fel­sefe alanıyla ilgili Diyanet İlmî Dergi’de yayınlanan makalelere, yaklaşık on yıl­dan bu yana da hiç yer verilmemiştir.

• Din Eğitimi: Son olarak bu bilim dalındaki yayınlanan makalelere bakıldı­ğında ise, yine bu alandaki makalelerin büyük çoğunluğunun da din eğitimcileri tarafından kaleme alındıklarını söylemek mümkündür. Konuya muhteva analizi açısından yaklaşıldığında; derginin konumu ve misyonu gereği yayınlanan maka­lelerin muhtevalarının ‘Islâm ve eğitim’ üst başlığında toplandığını görmek mümkündür. Aynca din eğitimi alanı, Diyanet İlmî Dergi’de kendi alanıyla ilgi­li uzmanların kaleme aldıklan en fazla makale yayınlanan bilim dalı olma özelli­ğini taşımaktadır.

• Din bilimleri içerisinde yer alan disiplinlerle ilgili profili ortaya koyduktan sonra genel bir değerlendirme yapmak gerekirse; Diyanet İlmî Dergi’de din bi­limleri alanında özellikle ilk dönemlerdeki yayınlanan makalelere genel olarak bakıldığında, din eğitimi ve dinler tarihi ile ilgili makalelerin diğer bilim dalları­na göre daha fazla yayınlandığını görmek mümkündür. Ayrıca din bilimleri ala­nında yer alan tüm disiplinlerdeki özellikle son dönemlerde yayınlanan makale­lerin, alanın kendi uzmanlan tarafından yazıldığı tespit edilmiştir. Özellikle ulu­sal hakemli dergi statüsünden sonra, bu noktadaki profil daha da netleşmiştir.

Öte yandan din bilimleri içerisinde yer alan ve Diyanet İlmî Dergi’de en az makale (8) yayınma sahip olan bilim dalı, din felsefesidir. Adı geçen bilim dalıy­la ilgili makalelere oldukça az yer verilmesinin nedeninin ise, derginin, Türk top- lumuna din hizmeti veren resmî bir kurumun süreli yayın organı olmasından kay­naklandığım söylemek mümkündür. Çünkü Diyanet İlmî Dergi, her ne kadar bi­limsel bir kimliğe sahip olsa da, yayın hayatı boyunca hep kurumsal bir görev so­rumluluğu bağlamında toplumun din algısını dikkate almak zorunda kalmıştır. Öte yandan bu duruma, adı geçen bilim daimin bizatihi muhtevasının spekülatif bir zemine oturması da eklenince, doğal olarak din felsefesiyle ilgili makalelere beklenen ölçüde yer verilmemiştir. Bu bağlamda adı geçen bilim dalındaki boş­luğun belki bir anlamda temel İslâm bilimleri içerisinde sınıflandırdan kelam bi­lim dalıyla doldurulmaya çalışıldığı söylenebilir. Buna karşın en çok makale (92) yayınlanan alanın ise din eğitimi alanı olduğu görülmüştür. Bunun sebebi de, ku­rumsal bağlamda derginin akademik olarak yaygın din eğitimi çerçevesinde fonksiyonel bir misyon üstlenmesine bağlanabilir. Dergide ayrıca din sosyolojisi bilim dalında yayınlanan makalelerin (51), din psikolojisi bilim dalında yayınla­nan makalelerden (89) daha az olduğu dikkati çekmektedir (Dergide yayınlanan makale sayıları için ayrıca bkz. Grafik-1).

Psikoloji Sosyoloji Tarih Feisele Eğitim

Grafik-1: Diyanet İlmî Dergi’de Din Bilimleri İle İlgili Yayınlanan Makalelerin Sayısal Dağılımı

Diyanet İlmî Dergi’de din bilimleri ile ilgili yayınlanan makalelere ilişkin yapılan bu bibliyografik çalışma sonucunda, hem adı geçen derginin yayın poli­tikasına, hem de ilgili bilim dallarındaki uzmanlara ilişkin şu öneriler yapılabilir:

• Bu tür özel konulu bibliyografik çalışmaların, öncelikle ve özellikle gerek­siz çalışmalar olduğu yönündeki Türk akademia camiasındaki bilimsel paradig­manın mutlaka değişmesi gerekir. Elbetteki söz konusu bu değişim, münferit

gayretlerle kasa zamanda olacak bir iş değildir. Bu anlamda tüm akademia cami­ası, bu paradigma değişimine elinden gelen yardımı yapmalıdır. Söz konusu te durum, Türk bilim dünyası adına bir lüks değil, mutlak manada bir görev ve zo­runluluktur.

• Bu bağlamda Diyanet Hmî Dergi’de yayınlanan diğer makalelerin de, tara­fımızdan yapılan bu çalışma formatına benzer bir bakış açısıyla, “Temel İslâm Bi­limleri’ ve ‘İslâm Tarihi ve Sanatları Bilimleri’ üst başlığında, adı geçen bu alan­lardaki bilim dallarında da bibliyografik çalışmaların yapılması gerekir. Zira ya­pılacak bu tarz çalışmalar, bu alanlarda çalışan akademisyenlere; çalıştıkları alan­la ilgili yayınlanan makalelere ulaşmalarında çok büyük kolaylıklar sağlayacak­tır. ’

• Herhangi bir alanın bütününü kapsayacak bir bibliyografik çalışmanın ya­pılması, gerçekten ulaşılması imkansız değil ancak bireysel çalışmayla gerçekleş­tirilmesi çok zor olan bir hedef olduğu makalenin başında da belirtilmiştir. Bu tarz araştırmalar da, atölye tarzı çalışmalar yaparak daha iyi sonuçlar alınabilir. Bu bağlamda Diyanet İşleri Başkanlığındaki ilgili birim tarafından, uzman kişi­lerden oluşan teknik bir komisyon kurularak, dergide yayınlanan makaleler, çe­şitli bilim dallarına göre tasnif edilip makalelerin tamamının özetlerinin çıkartılıp bir veya iki ciltte toplatılarak, ‘Makale Özetleri Özel Sayısı’ olarak yayınlanma­lıdır. Yukarıdaki öneriyi destekleyen, hatta çerçevesini daha da genişleten böyle bir önerinin gerçekleştirilmesi, akademisyenleri, dergide yayınlanan makalelerin muhtevaları hakkında da bilgilendirilmesi noktasında önemli ve gerekli bir pro­jedir.

• Öte yandan bibliyografik araştırmalar, zamana karşı dirençleri oldukça za­yıf olan çalışmalardır. Çalışmanın muhtevası gereği, ‘yığılma’ özeEiği taşıdığı için gün geçtikçe artan bir özelliğe sahip olmaları sebebiyle bu tarz çalışmalar, belirli periyotlarla yenilenerek tekrarlanması gerekir. Bu bağlamda Diyanet İlmî Dergi’de yayınlanan makalelerin yıllık olarak, her yıl sonundaki dördüncü sayı­sında hem makale konularına, hem de yazar adlarına göre bibliyografik fihristin yapılması, bir teamül olarak geliştirilmeli ve uygulanmalıdır.

* Bursa/Orhangazi İlçe Vaizi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi

1 Bilgin, Nuri, Başlangıcından Günümüze Türk Psikoloji Bibliyografyası, Ege .Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., lzmir-1988, sh. 1-2

2 Kurumsal destekle yapılan bibliyografik çalışmalar için ayrıca bkz. Türkiye Bibliyografyası ile Türki­ye Makaleler Bibliyografyası’nın çeşitli sayıları

3 Özel konulu yerli bibliyografik çalışma örnekleri için ayrıca bkz. Yıldız, Alim & Koçyiğit, Tahsin, İla­hiyat Fakültesi Dergileri: Makale ve Yazarlar Fihristi (1952-2002), Ankara Okulu Yayınları, Ankara- 2002; Kür, İsmet, Türkiye’de Süreli Çocuk Yayınlan, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara-1991; Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Kültür Bakanlığı Yayınlan, Ankara-2001

4 Bkz. Bulut, Mehmet, “Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi", Diya­net İlmî Dergi, Ankara-1994, C. 30, S. 4, sh. 91-124; Bulut, Mehmet, “Diyanet İşleri Başkanlığı Bib­liyografyası: 1924-1997’, Diyanet İlmî Dergi, Ankara-1997, C. 33, S. 4, sh. 85-128; Bulut, Mehmet, “Diyanet işleri Başkanlığı Kaynakçası”, Diyanet İlmî Dergi, Ankara-1998, C. 34, S.2, sh. 109-128

5 Bkz. Bulut, Mehmet, “Diyanet Dergisi / Diyanet İlmî Dergi Genel Fihristi ve İndeksi:-1-34”, Diyanet İlmî Dergi, Ankara-1998, C. 34, S. 4, sh. 1-182; Diyanet İlmî Dergi’nin adı geçen bu sayısı, tama­mıyla bibliyografik çalışmaya ayrılmıştır.

6 Bulut, “Diyanet İlmî Dergi Genel Fihristi ve İndeksi” 1-34, sh. V

7 Tümer, Günay, “Din Bilimleri" md., TDV Islâm Ansiklopedisi, lstanbul-1994, C.9, sh. 333

8 Ok, Üzeyir, “Din Bilimleri Araştırmalannda ‘Bakış Açıları’ Üzerine”, C.Ü.I.F.D., Sivas-1998, S. 2, sh. 491; Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankara-1993, sh. 9-10; Rickman, H.P., Anla­ma ve İnsan Bilimleri / Understanding and The Human Studies, Etüt Yayınları, 2-Baskı, Samsun- 2000, sh. 19-24

9 Makaledeki bu ve bundan sonraki şekil ve grafikler yazar tarafından çizilmiştir. [ M.K.]

10 Ok, Din Bilimleri Araştırmalarında ‘Bakış Açıları’ Üzerine, sh. 491

11 Burada kullanıldığı şekliyle ‘din bilimi’ ile ‘din bilimleri’ arasındaki farklılığa ilişkin kavramsal muhte­va analizi için ayrıca krş. Isach, Joachim, “Din Bilimi / Religionwissenschaft”, (Çev. Adil Özdemîr), D.E.U.I.F.D., lzmir-1994, S.8, sh. 455-472

12 Günay, Ünver, “Din Bilimlerinin Teorik ve Metodolojik Sorunları", Bilimnâme Dergisi, Kayseri-2003, S.1,sh. 117-121

13 Hökelekli, Din Psikolojisi, sh. 6-10; Yavuz, Kerim, “Din Psikolojisi” md., TDV Islâm Ansiklopedisi, Is­tanbul-1994, C.9, sh. 341-345

14 Kirman, M. Ali, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yayınları, lstanbul-2004, sh. 62-63; ayrı­ca krş. Er, İzzet, Din Sosyolojisi, Akçağ Yayınları, Ankara-1998, sh. 7-46

15 Tümer, Günay & Küçük, Abdurrahman, DinlerTarihi, Ocak Yayınları, 3.Baskı, Ankara-1997, sh. 10­12; ayrıca krş, Tümer, Günay, “Dinler Tarihi” md., TDV Islâm Ansiklopedisi, lstanbul-1994, C. 9, sh. 334-339

16 Dhavamony, Marihuasi, “Dinin Tarihsel Fenomenolojisi: Alanı ve Metodu", (Çev. Fuat Aydın), S.Ü.I.F.D., Adapazarı-2004, S.10, sh. 179-180; Tümer, Din Bilimleri, sh. 333; ayrıca krş. Tümer, a.g.md,, sh. 337-339

17 Tümer, a.g.md., sh. 333

18 Emiroğlu, Kudret & Aydın, Suavi, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara-2003, sh. 226-228; ayrıca krş. Tümer, a.g.md, sh. 337-338

19 Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, Ankara-1996, sh. 145; Aydın, Mehmet S., “Din Felsefesi” md., TDV Islâm Ansiklopedisi, lstanbul-1994, C. 9, sh. 339-341; ayrıca krş. Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, lzmir-1990, sh.1-13

20 Günay, Din Bilimlerinin Teorik ve Metodolojik Somnlan, sh. 150-151; din bilimlerindeki metodolojik yaklaşımlar hakkında karşılaştırmalı bilgi için ayrıca bkz. Ok, “Din Bilimleri Araştırmalarında ‘Bakış Açıları’ Üzerine, sh. 485-498; din bilimlerinin teorik ve metodolojik sorunları hakkında detaylı değer­lendirmeler için ayrıca bkz. Günay, a.g.m., sh. 109-151

21 Ayrıca Türkiye’de ilahiyat Fakültelerindeki ‘felsefe ve din bilimleri’ bölümlerinde anabilim dalı düze­yindeki sınıflandırmada yer alması dolayısıyla, bu alanda çalışan öğretim üyelerinin de Diyanet İl­mi Dergi’ye, alanlanyla ilgili makale göndermeleri sebebiyle “Din Eğitimi” bilim dalı da bu makale­de, din bilimleri içerisinde değerlendirilmiştir. [ Din Eğitimi: Dinin öğrettiği konulara inanmak, kabul etmek ve dinin gereklerine göre davranışlarda bulunmak amacıyla itikat, ibadet, siyer ve ahlâk gibi konular hakkındaki dinî bilgileri, bireylere pedagojik ve psikolojik esaslar çerçevesinde aktarılması­na yönelik bilimsel araştırmalar yapan bilim dalıdır. (Ayhan, Halis, Eğitim Bilimine Giriş, Şule Yayın­lan, 2. Baskı, lstanbul-1997, sh. 50) ]

22 Diyanet İlmî Dergi’nin periyodik sayılarından birkaçı özel sayı olarak yayınlanmıştır. Bu özel sayı örnekleri için aynca bkz. “Alparslan Özel Sayısı", 1967, C. 6, S. 7-8; “Malazgirt Özel Sayısı", 1971, C. 10, S. 110-111; “Peygamberimiz Özel Sayısı”, 1989, C. 25, S. 4; “Yunus Emre Özel Sayısı", 1991, C.27, S.1

23 Adı geçen dergide, felsefenin tüm alanıyla ilgili yayınlanan makaleler de, bu başlık altında toplan­mıştır.