NEREDEN GELDİK GİDİŞİMİZ NEREYE?

Vedat Ali TOK

Mutasavvıfların, gururlanmaması için, üç beş damla kan şeklinde tarif ettiği insan, Kur’an-ı Kerim’de, düşüncesi ve yaptıklarına göre, kâh meleklerden bile üstün bir varlık, kâh hayvandan daha aşağı olarak tanımlanır. Demek ki yaratılış itibarıyla aslında zayıf olan insan, bir bakıma yaptıklarıyla kıymet kazanıyor, yüceliyor veya insanlık kavramını taşıyamayacak kadar zaaf göstermek suretiyle aşağıların aşağısına kadar inebiliyor.
Molla Câmî’nin bir beytinde:
Kendi hüsnün hûblar şeklinde peydâ eyledin
Çeşm-i âşıktan dönüp sonra temâşâ eyledin
Ey Allah’ım, sen kendi güzelliğini, dünyada yarattığın güzellikler şeklinde ortaya koydun, sonra dönüp âşığın gözüyle seyre koyuldun, deniyor beyitte. Yani dünyada tezahür eden her güzellikte, insan-ı kâmil olan, O’ndan bir iz bulabilir. Fakat Allah Teâlâ, insanı diğer canlılar arasından mümtaz bir yere getirmiş ve eşref-i mahlûk (yaratılmışların en şereflisi) makamına yükseltmiştir.
Fizik olarak daha güçlü ve cüsseli mahlûkatı da yaratan Allah Teâlâ, muhatap olarak insanı seçmiş, kulluğa lâyık görmüş, diğer yarattıklarını da onun emrine amade etmiştir. Buna göre, yaratılmış canlı cansız her ne varsa insanın emrine ve emanetine verilmiş; emanet ise aynı zamanda insan için imtihan vesilesi kılınmıştır. Emanete ne kadar riayet edebiliyorsa o kadar kulluğa ve sevaba nail oluyor demektir insan…
Kimi çevrelerce hayattan kopuk olmakla hor ve hakir görülen divan edebiyatında, insan, her bakımdan muhterem görülmüş onun sosyal ve ruhi problemleri dile getirilmiş, hatta bazı hikmet sahibi şair-filozoflarca da mühim tavsiyelerle insanın meselelerine çözümler sunulmuştur.
Yaratılış hikmetini iyi kavrayan Şeyh Galip, insanı âdeta yüreğinden yakalar, tutar, sarsar, silkeler ve insanlığın ne kadar yüce bir mertebe olduğunu haykırır. Şeyh Galip, insanın eşref-i mahlûkat olarak yaratıldığını, bu yüzden insanların da insanca yaşaması gerektiğini savunur. Yani insan, yaratılışındaki hikmeti kavramalı ve ona göre düşünmeli, ona göre hareket etmeli. Bir terci-i bendinde şöyle diyor:
Ey dil ey dil niye bu rütbede pür gamsın sen
Gerçi vîrâne isen genc-i mutalsamsın sen
Secde-fermâ-yı melek zât-ı mükerremsin sen
Bildiğin gibi değil cümleden akvamsın sen
Rûhsun nefha-i Cibrîl ile tev’emsin sen
Sırr-ı Hak’sın mesel-i Îsî-i Meryemsin sen
Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen
Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen
Günümüz Türkçesiyle ifade edelim: “Ey gönül, ey gönül, neden bu kadar gamla dolusun? Yıkıksın, kırık dökük bir hâldesin hâlbuki sen tılsımlı bir hazinesin. Meleklerin secde etmeleri emredilen kadri yüceltilmiş bir varlıksın. Bildiğin gibi değil, her varlıktan daha olgun, daha ilerisin. Ruhsun, Cebrail’in üfürmesiyle ikizsin. Sen Allah’ın sırrısın Meryem’in oğlu İsa gibisin. Kendine dikkatlice bir bak; sen âlemin özüsün. Sen varlıkların gözbebeği olan insansın.” Bu sözlerle Şeyh Galip, insanı, yaratılışı üzerinde tefekküre teşvik etmek ister.
Bütün yüceliğine rağmen Yaradan’ın yanında çok aciz bir durumda bulunan insan, daima Allah Teâlâ’nın huzurunda olduğunun şuurunda olmalı; gururlanmamalı, kibirlenmemeli; çünkü bu hâller insanın sıfatı olamaz. Büyüklük, azamet Allah’ın sıfatlarındandır.
Yukarıda bahsettiğimiz gibi aslı üç beş damla kandan ibaret âdemoğlunun canı da bedeni de emanettir. İnsan cismi, ruhun emaneten giydiği bir elbise gibidir ki onu diken, arzuladığı biçimde keser, biçer; ona şekil verir. Bu yüzden insanın fiziğiyle övünmesi abestir. Çünkü beden ruha giydirilmiş emanet bir elbise gibidir. O emanetin de sınırlı bir yaşama müddeti vardır ki her geçen zaman da maddi güzelliğini hırpalamakta, bozmakta… Ve sonunda o fâni vücut geldiği yere geri dönecektir. Bütün bunların düşünülmesi gerekiyor. İnsan, ancak bunları düşünmekle mükelleftir. Yani “Nereden geldik, gidişimiz nereye?” sorusunu sık sık kendisine sorması gerekiyor.
Evet, “Ben neyim ve bu hâl neyin nesi?” İnsanın her an kendisine sorması gereken bir soru… Ruhun kendisiyle muhasebesi…
Ruh, muhasebesi ölçüsünce yücedir. Tefekkür ise insan yaratılışının gereğidir. İnsan, düşündükçe yücelir. Düşünmek, insanı diğer varlıklardan ayıran en önemli insani özelliklerden biridir. 15. asır şairi Necâtî, kelâm-ı kibar bir beytinde:
Cihânda âdem olan bî-gam olmaz
Anınçün bî-gam olan âdem olmaz
Dünyada insan olan gamsız olmaz. Onun için gamsız olan insan olmaz, diyor. Yani insan her hâlükârda, fikir ve gam girdabı içinde olmalı ki insan-ı kâmil olabilsin. O zaman nereden geldiğini ve nereye gideceğini bilebilsin. Mademki Yunus’un deyimiyle “Ecel erer kurur baş tez tükenir uzun yaş / Düpdüz olur dağ u taş gök dürülür yer gider” O hâlde biz de Şeyhî’ye kulak verelim ve onunla noktalayalım sözü:
Ömr-i bekâ diler isen ihsân yolun gözet
Çün kalır âdemîlik ü âdem gelir gider
Ölümsüzlük istiyorsan iyilik yolunu tut; çünkü insan dünyadan gider ama iyilik, yani insanlık kalır…