MABETLERİN MİHMANDARI
Cümle Kapıları

Mefra Bilge DÖNMEZ
Bursa Osmangazi Kur’an Kursu Öğreticisi

Kapılar daima merak ve ilgi uyandırmıştır beşerin zihninde. Bir sır perdesi misali, mistik bir eda ile dururlar mekânın girişinde. Ardında saklanan hakikatler ülkesinin mihmandarı gibi özenle karşılarlar bizi.
Kapılar, bir sırrın aralandığı, hakikatin başladığı, yeni dünyalara açılan menfez olur. Bazen bir caminin, bazen de bir külliyenin eşiğinde, hakikate davetkâr bir endam ile durur. İşte tam da burada cümle kapısı mefhumu, gerçek anlamını bulur.
Taç kapılar, diğer adıyla cümle kapısı, dış kütlenin en belirgin, gösterişli ve ihtişamlı öğesi olarak karşımıza çıkar. Dönemin gücünü ve mimari tarzını vurgulayan anıtsal ve abidevi etkiye sahip, genelde taş malzeme kullanılarak inşa edilen portallar, cephede özellikle vurgulanan unsurlardır.
Yalnızca fiziki anlamda değil, kapı İslami eserlerin bölüm başlıkları noktasında da bir mihenk kabul edilmiş, bu sebeple dinî literatürde “bab” adıyla anılan, konuların sınıflandırılması yöntemi tercih edilmiştir. İlim deryasına dalmanın, marifet nuruyla dolmanın, hakkı ve hakikati aralamanın sırrıdır bablara yolculuk. Dinin ve geleneğin etkisiyle kapıların vurgulanma ihtiyacı hasıl olmuş ve neticede bu ihtişamlı geleneksel İslam sanatı doğmuştur. (Çiğdem Önkol Ertunç, “13. Yüzyıl Anadolu Taç Kapılarında Bulunan Kuşatma Kemerleri Tezyinatı Hakkında Bir Değerlendirme”, Kalemişi Dergisi, c.6, s.21.)
Görkemli, taş işçiliği ile bezemeli, mukarnas kavsaralı taç kapılar ihtişamıyla görenleri büyülerken stilize çiçek biçimindeki dairesel motiflerle ziynetlenmiş, gülbezek nakışlı süslemeler, zarafet yüklü hassas ve rakik ruhlardan asırlık bir haber getirir. Kuşatma kemerleri ve sütunçelerle cümle kapıları vurgulanırken mihrap yönünde inşa edilip bir mihrabiye edası ve duruşları ile yapılış gayesini ruhlara derk ettirir. Caminin kıble yönünü gösteren fonksiyonel öğe olan mihrap, ubudiyetin zirvesine şahit, ezkârın hemhâli ile kıymetlenen âli bir makam iken aynı yönde inşa edilen cümle kapıları cennete açılan bir bab mesabesinde nitelendirilebilir. Nitekim kapı aralanır ve Mevla’ya müştak bir ruh, mekânın ulvi atmosferi ile kanatlanır. Bu açıdan taç kapılar, mabedin kıymet ve yüceliğini hissettiren muhteşem bir ahenk içinde inşa edilmiştir demek yerinde olur kanaatindeyiz.
Taç kapılarda şahit olunan fevkalade nitelikli işçilik ve sanat bizi karşılarken mekân kurgusu sırasında özenle belirlenen uyum da dikkate değer bir nokta olarak karşımıza çıkar. Mimari öneminin yanı sıra sembolik olarak da paha biçilmez bir düşüncenin ürünü olarak şekillendirilir. Bu tezyinî kompozisyon, o derece sanatlı ve manidardır ki taç kapıdan yoksun bir mabedin tahayyülü bile nakıs gelir. Dış kütlenin yegâne egemen üyesi olarak mabede buyur eder görenleri. Bu güzellik ve ihtişam icabetsiz kalamaz. Bağrında misafir eder ilim, irfan ve imana iştiyaklı gönülleri…
Taç kapıların üzerinde yazılı ayet ve hadisler ve dahi kitabeler ise tıpkı bir şiir gibi ahenk ve uyum içinde inşa edilmiş mimari şaheserin başlığı, taç beyiti ve bercestesi olur, sanatı okumayı bilen gözlere. Tevhidi ilan eden, burçları ve minareleri ile heybet saçan mabedin lisan-ı hâline lafız olur, kelam olur. Manay-ı işarî âdeta beden bulur. Bir taç kapı ne manalar, sırlar yüklüdür. Feyzine erişen ruhların tevazu ile boynu bükülür.
Cümle kapılarının medeniyetimizdeki en kıymetli örnekleri yalnızca camilerde değil medrese ve külliyelerde de karşımıza çıkmaktadır. Erzurum Yakutiye Medresesi, Sivas Gök Medrese, Konya Karatay Medresesi, Kırşehir Cacabey Medresesi, Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi bunlardan bazılarıdır. (https://www.kulturportali.gov.tr/portal/tasa-yansiyan-sanat-tac-kapilar) Camilere örnek olarak ise başta Süleymaniye şaheseri, Edirne Selimiye Camii, Tekirdağ Rüstem Paşa Camii, Lüleburgaz Sokullu Camii, Diyarbakır Behram Paşa Camii ve daha niceleri zikredilebilir. (Murat Karademir, “Mimar Sinan Dönemi Camilerinde Taç kapı Tasarımı”, SUTAD, s.303.)
Bir kültür ve medeniyet nişanesi olarak karşımıza çıkan bu sanatlı kapılar, müdakkik ve kadirşinas bir neslin ilgisine mazhar oldukça nice şaheserlerin inşası kıyamete kadar devam edecektir inşallah. İlme, irfana, izana, imana açılan kapılara erişebilmemiz niyazıyla Süleymaniye Camii’nin kapısında yazan dua ile yazımızı nihayete erdirelim: “Ey kapıları açan Allah’ım, bize hayırlı kapı aç.” Âmin.