Kur’an-ı Kerim’de Güneş ve Ay’ın bir hesaba göre hareket ettiği (Rahman, 55/5.), bunların diğer fonksiyonlarının yanında aynı zamanda birer hesap ölçüsü de kılındığı (Enam, 6/96.), yılların sayısını ve hesabı bilmemiz için aya menziller tayin edildiği (Yunus, 10/5.), gökler ve yer yaratıldığı zaman on iki ay meydana gelecek şekilde bir nizam konduğu (Tevbe, 9/36.) Ay’ın, yeryüzünde hilalin farklı şekillerde görülmesinin, hilalden başlayarak kademe kademe değişen bu evrelerin, “insanlar ve hac ibadeti için vakit ölçüsü” olduğu (Bakara, 2/189.) belirtilmektedir.

Bu ayetler doğrultusunda kamerî ay başlangıçlarının belirlenmesi için Ay’ın günlük hareketleri izlenirken Ay’ın içtima (kavuşum) pozisyonuna ne zaman ve yeryüzünün neresinden gireceği, içtimadan sonra ne zaman ve yeryüzünün neresinde insan gözü ile görülebileceği hassas bir şekilde hesaplanmaktadır.

Ay, Dünya etrafında belirli bir yörünge üzerinde dolanmakta ve bunu 29,5 günde tamamlamaktadır. Ay, yörünge üzerinde her dolanmasında bir kez Güneş ve Dünya’nın arasına girerek aynı hizada bulunmaktadır. Güneş, Ay ve Dünya’nın aynı doğrultuya geldiği ana içtima veya kavuşum denilmektedir. Ay’ın, içtima yani Dünya-Güneş doğrultusundan açıldığında, hilal şeklinde ilk kez görülmesi olayına ise rü’yet adı verilmektedir.

1978 yılında İstanbul’da yapılan Rü’yet-i Hilal Konferansı kriterlerine göre, Ay’ın hilal olarak görülebilmesi için; içtima pozisyonundan en az 8º ayrılması, güneş battığı anda da en az 5º ufkun üstünde olmasının gerekli olduğu görüşü benimsenmiştir. Bu kriterlerden bir tanesi gerçekleşmez ise çıplak gözle ilk gün hilalini görebilmek mümkün olmayabilir.

2016 yılında yapılan Hicri Takvim Birliği Kongresi kriterlerine göre; hicri ayın başlangıcı için yukarıda zikredilen iki kriterin yeryüzünün karalarından görülecek şekilde gerçekleşmesi ve içtima anında dünyanın en doğusunda imsak vaktinin geçmemiş olması da şarttır.

2016 yılında yapılan Hicri Takvim Birliği Kongresi, önceki kongrelerin kararlarını teyit etmiştir. Bu bağlamda 1966 Mecmeu’l-Buhusi’l-İlmiyye, 1973 Kuveyt, 1978 İstanbul Kongreleri ile İslam İşbirliği Teşkilatı’na bağlı Mecmeu’l-Fıkhi’l-İslami (Fıkıh Akademisi), 2009 yılında el-Meclisü’l-Urubbi li’l-ifta ve’l-Buhus (Avrupa Fetva Ve Araştırma Meclisi), 2012 yılında Rabıta Fıkıh Akademisi’nin kabul ettiği temel ilke ve ölçütler teyit edilmiştir. Bunların arasında en önemlileri şunlardır: Kamerî ayın başlangıcını tespitteki temel ilke, ister çıplak gözle olsun ister modern astronomik aletlere bağlı gözlemle olsun, hilalin görülmesidir. Fakihlerin çoğunluğuna göre de; kamerî aylar, Ay’ın Güneş battıktan sonra, yeryüzünün herhangi bir yerinden hilal hâlinde görülmesiyle başlar. (Buhari, Savm, 11.) Günümüzde Ay’ın hilal hâlinde nerede ve ne zaman görülebileceği, hatasız olarak, hesapla tespit edilebilmektedir. Ülkemizde hesaplamalar, hilalin dünyanın herhangi bir yerinde görülebileceği dikkate alınarak yapılmakta ve takvimler hilalin görülebilirlik esasına göre düzenlenmektedir. Bu doğrultuda dinî günler de bu hesaplara göre belirlenmektedir. Ancak bazı İslam ülkeleri, kamerî aybaşlarının tespitinde ihtilâf-ı metâli’ ilkesine itibar etmekte, yani hilalin sadece kendi ülkelerinde görülebilirliğini esas almaktadırlar. Bu durum, hilalin dünyanın farklı bölgelerinde görülmesi veya görülebilirliği temel alınarak yapılan hesaplarla farklılık oluşturabilmektedir. Dolayısıyla, bizim yaptığımız hesaplar ihtilâf-ı metâli’ ilkesine dayanmamakta; tüm dünya için geçerli olacak şekilde düzenlenmektedir. Bu nedenle İslam dünyasında zaman zaman bizden bir gün önce ya da bir gün sonra kamerî aya başlayan ülkeler bulunmaktadır.

İslam ülkeleri arasında hilalin kabulü konusunda öne çıkan başlıca yaklaşımlar şunlardır:

1. Dünyanın Herhangi Bir Yerinde Görülen Hilali Kabul Etme: Bu yaklaşıma göre, dünyanın herhangi bir yerinde hilal ilk kez gözlemlendiğinde bu, ayın başladığına işaret eder. Bu bakış açısı, geniş bir coğrafi alanda uyum sağlamayı hedefler. Türkiye, bu yaklaşımı benimseyen ülkeler arasında yer almakta ve böylece İslam dünyasındaki diğer ülkelerle uyum sağlanması amaçlanmaktadır.

2. Görülmese de Ay’ın Batma Zamanına Göre Hilali Kabul Etme: Suudi Arabistan, hilal çıplak gözle görülmese bile, Ay’ın Güneş’ten sonra batması durumunda yeni ayı başlatır. Örneğin, 6 Haziran 2024’te Mekke’de yapılan zilhicce hilal gözleminde, Diyanet İşleri Başkanlığı ekipleri hilali göremezken, Riyad’a 200 km uzaklıktaki el-Harik bölgesinde hilalin görüldüğü haberi bildirilmiştir. Bu görüldü haberi üzerine Yüksek Mahkeme de 07 Haziran 2024 tarihini Zilhicce ayının 1’i olarak ilan etmiştir. Ancak hesaplamalar, bu bölgede Ay’ın Güneş battığı anda 0 derece 27 dakika ufkun üzerinde olduğunu göstermiştir; yani Ay, Güneş battıktan 11 dakika sonra batmıştır. Bu yükseklikteki hilalin çıplak gözle görülmesi mümkün değildir.

3. Kendi Ülkesinin Coğrafyasında Hilalin Görülmesini Bekleme: Malezya, Özbekistan ve Pakistan gibi bazı ülkeler, hilalin kendi coğrafyalarında gözlemlenmesini şart koşarlar.

2016 Kongresinde oy çokluğu ile bütün dünyada uygulanması için tekli takvim tercih edilmiştir. Böylece herkesin önünde tek bir hicri takvim bulunacaktır. Bu takvim, hilalin dünyanın herhangi bir yerinde gözle veya astronomik rasat aletleriyle görülebilme imkânını ve ihtilaf-ı metali’ ilkesine itibar edilmemesi görüşünü esas almıştır. Bunların yanında bu takvim, dinî metinler/naslar ile kesin astronomik kurallar arasında bir çelişki ve çatışma olmadığından astronomik ölçütler ve fıkhi kuralları beraberce göz önüne almıştır.

Bütün bu kriterler ışığında yapılan hesaplamalara göre belirlenen 1446 Recep Hilali için, 30 Aralık 2024 Pazartesi günü Greenwich saatiyle 22.27´de İÇTİMÂ, 31 Aralık 2024 Salı günü Greenwich saatiyle 10.59´da RÜ´YET olacak ve hilal ilk defa Avustralya Kıtası’ndan itibaren görülmeye başlayacaktır.

1446 Recep Hilali Görülebilirlik Haritası’na göre, Recep Hilali Türkiye ve Suudi Arabistan’dan gözlemlenemeyecek, ancak hava şartlarının uygun olması durumunda Avustralya kıtasından görülebilecektir. Örneğin, Avustralya’nın Sydney şehrinde 31 Aralık 2024 rü’yet günü hilal gözlem değerleri incelendiğinde, Ay’ın Güneş’ten 37 dakika sonra battığı ve Güneş battığında hilalin ufuk yüksekliğinin 5° 37’ olduğu tespit edilmiştir. Bu değerler, hilalin görülebilirlik kriterlerini sağlamaktadır. 31 Aralık tarihinde Avustralya kıtasında hilalin görülmesiyle, kamerî takvime göre 1 Recep 1446, miladi takvimde 1 Ocak 2025 olarak ilan edilmiştir. Başkanlığımız, uluslararası toplantılarda belirlenen kriterlere uygun şekilde kamerî ay başlangıçlarını hesapladığından, recep ayının ilk günü olarak 1 Ocak 2025 Çarşamba gününü kabul etmiştir. Ayrıca, 1 Recep, üç ayların başlangıcını ifade etmektedir.

Ankara (Türkiye) ve Mekke (Suudi Arabistan) şehirlerindeki Ay’ın değerlerini örnek olarak ele alacak olursak, 31 Aralık 2024 rü’yet günü Mekke’de Ay, Güneş’ten 28 dakika, Ankara’da ise 16 dakika sonra batacaktır. Güneş battığında Ay’ın ufuk yüksekliği Mekke’de 4° 42’, Ankara’da ise 1° 46’ olacaktır. Ancak, bu değerler her iki şehir için de hilalin (ufuk yüksekliği için gerekli olan 5°) görülebilirlik kriterlerini sağlamadığından hilal gözlemlenemeyecektir. Buna rağmen, Türkiye ve Suudi Arabistan 1 Ocak 2025 Çarşamba gününü recep ayının başlangıcı olarak kabul etmiştir. Çünkü Türkiye, dünyanın herhangi bir yerinden hilalin görülmesini esas alırken, Suudi Arabistan Ay’ın Güneş’ten sonra batmasını kamerî ay başlangıcı için yeterli kabul etmektedir.

Hilal Gözlemlerinin Tarihçesi ve Eğitimi

1970’li yıllardan başlayarak sürdürülen ramazan, şevval ve zilhicce hilal gözlemleri çalışmalarına 1987’den itibaren bütün il müftülükleri dâhil edilmiştir. 2000’li yılların başında bir müddet gözlemlere ara verilmiş olmakla birlikte 2011 yılından itibaren tekrar başlanmıştır.

Ramazan ayının başlangıcı ve bayram günlerinin tespiti konusunda kamuoyunun aydınlatılması açısından kamerî aybaşları hesaplarının gözlem yolu ile tespit edilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple 2014 yılında 23 ilden müftülüklerin uygun gördüğü 23 kişiye, 2016 yılında 41 ilden 41 kişiye daha kapsamlı bir eğitim daha verilmiştir. Ayrıca farklı tarihlerde yurt dışına din görevlisi olarak gidecek personele oryantasyon eğitiminin içerisinde hilal gözlem eğitimi de verilmiştir. 2015 yılında yurt dışında da hilal gözlem çalışmaları başlamıştır.

Aynı zamanda 2025 yılı için yurt içinde ve yurt dışında ramazan, şevval ve zilhicce hilal gözlem çalışmaları da yapılacaktır. 2024 yılında toplam 74 şehirde gözlem yapılmıştır. 2025 yılında hangi şehirlerden gözlem yapılacağı ise çalışma halindedir. Bu rakam her sene hilal görülebilirlik sınırına göre değişiklik göstermektedir.

Günümüz teknolojisinin gelişimi, hilal gözlemlerinin daha hassas hesaplarla yapılmasına imkân tanırken aynı zamanda ışık ve hava kirliliği gibi modern dünyaya özgü zorlukları da beraberinde getirmiştir. Bu durum, özellikle şehirlerde gözlem yapmayı zorlaştırmaktadır. Bununla birlikte, iletişim teknolojilerindeki ilerleme sayesinde hilal gözlem sonuçlarının anında paylaşılabilmesi, ülkeler arası koordinasyonu artırmış ve hesaplama farklılıklarının önüne geçilmesine katkı sağlamıştır.

Hilal gözlemleri, sadece dinî bir zorunluluk değil, aynı zamanda İslam kültüründe derin yer edinmiş bir gelenektir. Bu gözlemler, Müslüman toplumların yüzyıllar boyu süregelen bir ibadet zamanlaması kültürünü ve dinî günlerin belirlenmesi ihtiyacını yansıtır. Modern dönemde ise hem gözlem hem de astronomik hesaplamalar birbirini tamamlayan yöntemler olarak değerlendirilmektedir. Bu yaklaşım, İslam dünyasında hem bilimsel hem de dinî bir geleneği koruma amacını taşır.

Hilal gözlemlerinin dinî ve tarihsel önemi, İslam toplumlarında süreklilik taşıyan bir düzen anlayışının parçasıdır. Bugün gözlem ve hesaplama yöntemlerinin bir arada kullanılması, İslam dünyasında hilal gözlemlerinin dinî, toplumsal ve kültürel değerini korumakta ve bu mirasın gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamaktadır.

Hilal gözlem sonuçları, İslam astronomisi alanında çalışan bilim insanları ve uzmanlar tarafından analiz edilir. Bu değerlendirmeler, hem gözlemin doğruluğunu hem de diğer bölgelerdeki sonuçlarla uyumluluğunu belirlemeyi amaçlar. Ayrıca, bu değerlendirmeler gelecekte yapılacak gözlemler için kriterlerin güncellenmesine yardımcı olabilir.

Başkanlığımızın kamerî aybaşları ile ilgili çalışmaları https://vakithesaplama.diyanet.gov.tr/index.php adresinde Rü’yet Çalışmaları başlığı altında yer almaktadır. Yıllık olarak her ayın hilal gözlem haritaları ve dünyanın çeşitli yerlerinden belirlenmiş 57 şehrin hilal gözlem değerleri adı geçen adreste yayınlanmaktadır. Aynı adreste Önemli Günler Başlığı altında 2035 yılının sonuna kadar hesaplanıp belirlenmiş dinî günler listeleri ile Haritalar başlığı altında da her ayın hilal görülebilirlik haritaları yayınlanmaktadır. Aynı zamanda vakit hesaplamalarıyla ilgili her türlü soru ve görüşler için vakit@diyanet.gov.tr ve vakithesaplama@diyanet.gov.tr e-posta adresleri aktif olarak çalışmaktadır.