KÜRESEL DURUM “PROBLEM”İ EVRENSEL BARIŞ VE İSLÂM*

Ejder OKUMUŞ **

Özet:
Küreselleşme, bireysel ve toplumsal hayatımızı yakından etkileyen, farklılaştıran ve dönüştüren bir özellik arz etmektedir. Küreselleşme süreci, bütün dünya insanlarının tek bir sosyal ünitede yaşamaya başlaması ve dünyada tek bir sosyo-kültürel sistemin egemen olması süreci anlamına gelmektedir. Küreselleşme, tek bir dünya düzeni oluşturma hedefine sahip kendinden önceki benzer süreçlerden farklı bir süreçtir. Bu açıdan, dünyada pek çok toplumun, hatta küresel güçlerin dahi bir “küresel durum sorun”uyla karşı karşıya olduklarından bahsedilebilir. Belki de “uygun görülmeyen” yerellikleri tanımayışıyla bu sorununun, en önemli boyutu veya sonucu, eşitsizlik, şiddet ve terördür. Bu çerçevede “küresel durum sorunu”nun en ciddi meselesi olan şiddet ve terör karşısında evrensel bir barış dini olarak İslâm’ın konumu ve barışçı yaklaşımı, önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada söz konusu “küresel durum problemi” çerçevesinde İslâm’ın evrensel barış yönü, tarih ve bugünden yola çıkarak tarihsel ve sosyolojik bakış açısıyla ele alınmakta, tartışılmakta ve anlaşılmaya çalışılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Küreselleşme, ev-küyerelleşme, küresel durum-problemi, İslâm, evrensel barış, şiddet, terör.
The Global Situation “Problem” Universal Peace and Islam
Abstract:
The globalization has a characteristic influencing at close range, differentiating and transforming our indivudial and social life. The process of globalization means a process trying to provide that all the humans of the world begin to live in a single social unit, causing only one socio-cultural system in the world. It must be made clear that globalization is a process aiming to establish a single world order which is different from similar processes happening before it occured. Therefore many societies in the world, even global powers are confronted with a “global situation-problem” or “global situation as a problem” is mentioned. May be the most important dimension or result of this global situation matter as a problem directly related to that it does not recognize localities “not considered suitable” is inequality, violence, and terror. In this framework, the situation and peaceful aspect of Islam as a universal religion of peace against violence and terror, the most serious question of the “global situation-problem”, appears as an important subject. In this paper, the universal peaceful aspect of Islam, in the context of the aforementioned “global situation-problem”, is considered, discussed and understood from the historical and sociological viewpoint, in history and today.
Key words: Globalization, global situation-problem, uni-glocalization, problem, universal peace, violence, terror.

Giriş:
Küreselleşme, insan zihnini, insanın düşünme ve eylem biçimini, toplumsal ve uluslar arası ilişkileri “yeniden düzenleyen” bir süreçtir. Denilebilir ki “Yeni Dünya Düzeni”nin kurulması süreci olarak küreselleşme, nasıl bakılırsa bakılsın bireysel ve toplumsal hayatımızı yakından etkileyen, farklılaştıran ve dönüştüren bir özellik arz etmektedir. En geniş anlamda sosyal, kültürel, siyasal, dinsel, eğitimsel ve ekonomik alanlarda dünya-çapındalaşma süreci, bütün dünya insanlarının tek bir sosyal ünitede yaşamaya başlamalarını sağlayan, dünyada tek bir sosyo-kültürel sistemin yolunu açan süreç, başka bir ifadeyle dünyanın bir bütün olarak küçültülmesi süreci anlamına gelmektedir. Tam da bu noktada küreselleşmenin, dünyada tek bir düzen oluşturma hedefine sahip bir süreç olarak kendinden önceki benzer süreçlerden farklı olduğunu belirtmek gerekir. Geçmişte bir takım inançların, ilkelerin ve hayat tarzlarının tüm dünyaya yayılması anlamında Pax Romano ve Nizam-ı Alem gibi dünya düzeni kurma felsefe ve siyasetleri, bugünkü düzeyde yöresellik ve yerellikleri ortadan kaldırmayı en azından bu denli amaçlamamışlardır. Bu bağlamda günümüz küreselleşmesinin “tek bir küresellik” hedeflediği hususu etrafında pek çok tartışma yapıldığı görülmektedir.
Son çözümlemede dünyada pek çok toplumun, hatta küresel güçlerin dahi bir “küresel durum sorun”uyla karşı karşıya olduklarından bahsedilebilir. Belki de “uygun görülmeyen” yerellikleri tanımayışıyla doğrudan ilgili bir problem olarak bu küresel durum sorununun, en önemli boyutu veya sonucu, eşitsizlik, şiddet ve terördür. Küreselleşmeyi şiddet ve terörden bağımsız düşünmek mümkün değildir. Ayrıca ve en önemlisi, dinlerin, kendi mensupları kanalıyla şu veya bu şekilde böyle bir sorunun içine dahil edildiği ve de küreselleşme, şiddet ve terörün içindeki aktörlerin evrensel dinlerle ilişkili oldukları gerçeği, küreselleşmeyi din boyutuyla da gündeme getirmektedir. Esasen tam da bundan dolayı evrensel dinlerin etkili bir biçimde ve küresel durumdan da etkilenerek dünyada varlık sahnesinde canlı bir biçimde yerlerini almakta olduklarını söyleyebiliriz. Modern zamanlarda moderniteyle ilişkili olarak sekülerleşme olgusu toplum üzerinde etkin bir varlık göstermişse de, özellikle bu yüzyılın ortalarından itibaren bütün dünyada dinin canlandığı, dindarlık eğilimlerinde büyük artışlar olduğu gözlenmeye başlamıştır (Berger ve Luckmann, 1971: 62; Barbier, 1999: 11 vd.). “Dinin yeniden dönüşü”, “kutsalın dönüşü”, “dinin denetim gücünün artması” gibi adlandırmalara konu olacak bir ihya sürecinde din, kendini yeni bir biçimde ortaya koymaktadır. Gerçekte küresel durumda dinlerin şiddet ve teröre bulaştırılmasında da bu canlanmanın getirdiği karmaşık süreçler rol oynamaktadır. Bu çerçevede “küresel durum problemi”nin en ciddi meselesi olan şiddet ve terör karşısında İslâm’ın durumu ve barışçı yaklaşımı, İslâm’ın özellikle belirli merkezlerce terörle yan yana zikredildiği bir dönemde, önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Nitekim bu çalışmada söz konusu “küresel durum sorunu” çerçevesinde İslâm’ın evrensel barış yönü, tarih ve bugünden yola çıkılarak tarihsel ve sosyolojik bakış açısıyla ele alınmakta, tartışılmakta ve anlaşılmaya çalışılmaktadır.
Çalışmada küresel durumun en önemli açmazlarından biri olan şiddet ve terörün, dünyada özellikle İslâm, Hıristiyanlık ve Yahudilik gibi üç kitaplı dinin, hatta diğer dinlerin de taraftarları arasındaki ilişkilerle bağlantılı olarak kendini göstermesinin, sosyolojik olarak dinleri, küreselleşmenin temel unsurları haline getirdiği varsayılmaktadır. Bu varsayıma dayalı olarak, dinler devreye girmeksizin, küreselleşmenin bugün ayrılmaz bir parçası haline gelen şiddeti, paradoksal olarak, dinsel olmaktan çıkarmanın ve durdurmanın mümkün olmadığı düşünülmektedir. Yazar, şiddetin durdurulması için dinlerin devreye girmesinde ise, her dinin bir takım kabiliyet ve birikimleri olmakla birlikte en dikkate değer rolü oynayabilecek kabiliyet ve birikime sahip dinin İslâm olduğu varsayımından hareket etmektedir. İslâm’ın söz konusu özelliği, Müslümanlara şiddet ve terörü durdurma görevini de yüklemektedir. Bu görev nedeniyle Müslümanların İslâm tarihinde diğer dinlerle mukayese edilemeyecek şekilde barışa dayalı dünyalar tesis ettikleri bir gerçektir. Bu varsayımla Hıristiyanlığın, Yahudiliğin veya dünyada etkili olmuş diğer herhangi bir dinin, İslâm karşısında kötü veya şiddete dayalı olduğunu söylemek amaçlanmamaktadır. Burada tarihsel olarak -bazı yanlış örnekler de inkar edilmemek kaydıyla- Müslümanların dünyaya barışı getirebileceklerinin, tesis ve inşa ettikleri toplumsal ve siyasal düzenlerle anlaşılabildiği savunulmaktadır. Bu yaklaşıma bağlı olarak bugün İslâm’ın terörle birlikte adının zikredilmesi, bir illüzyonun ve bazı ideolojik, siyasal olayların sonucudur. Müslümanların, küreselleşmenin baş aktörlerince küreselleşme sürecine şiddet ve terör tarafından dahil edilme politikaları sonucu İslâm’la terör ve şiddet yan yana zikredilmektedir. Burada söz konusu baş aktörlerle, İslâm’ı şiddetle yan yana kullananların aynı olduğuna dikkat etmek gerekmektedir. Müslümanların Ortadoğu’da ve dünyanın bazı yerlerinde şiddetle iç içe görüntülerini “fotoğraflayanlar”, onların objektiflerin karşısına geçmelerini sağlayanlardır. Burada iki husus önemlidir: Birincisi, Müslümanların bugün belli yerlerde icra ettikleri eylemleri terör olarak kabul etsek dahi -tabii ki terör terördür, şiddet şiddettir, azı da çoğu da reddedilmelidir-, bunun, medya ve internet gücüyle dünyaya abartılarak ve sanki bütün Müslümanların terör yapabilme potansiyel ve amacına sahipmiş gibi propaganda edilmesiyle yakın ilişkisi vardır. İkinci husus, söz konusu eylemlerin ne gibi ölçütlerle terör olarak adlandırıldığına da dikkat etmek gerekir. Ölçütlerin oldukça göreceli olduğu aşikardır. Batı kendini esas alarak kendi çıkarları temelinde terör tanımı yaparak, en azından uygulamada böyle yaparak Müslümanların yaptığı her türlü savunma eylemini dahi şiddet ve terörle damgalarsa, evrensel ahlakî temelde bir terör karşıtlığına ulaşmak mümkün olabilir mi? Her halükârda Müslümanların bugün var olan fotoğraftan ders almaları gerektiği de bir gerçek olarak önümüzde durmaktadır. Müslümanlar, İslâm’ın ve kendilerinin öyle olmadığını tüm dünyaya göstermek durumundadırlar. Bu fotoğrafın neresinden bakılırsa bakılsın yanlış bir fotoğraf olduğunu, tarihsel misyonları gereği tüm dünyaya pratikleriyle, gönüllere hitap ederek göstermeleri mümkündür. Batı’nın da, -günümüzün en büyük sorununu kendi dünyasıyla İslâm ülkeleri arasındaki gerginliğin oluşturduğunu1 ve maddi olarak kendisinin güçlü taraf olduğunu hiç unutmaksızın- barışın gerçekleşmesi ve Müslümanların barışçı olduklarını göstermesine engel çıkarmaması, kendi insanlarına layık gördükleri muameleye Müslümanların da layık olduğunu kabul etmesi, dahası empati kurarak Müslümanları anlamaya çalışması büyük önem arz etmektedir.
Kısacası, bu varsayımlarla eldeki çalışma, bir problem olarak küresel durum karşısında dünyanın içinde bulunduğu şiddet ve terör dolu kaos ortamından çıkmasında evrensel bir dünya dini olarak İslâm’ın esaslı rolünü ele almayı amaçlamaktadır. Bu ve benzeri çalışmaların, küreselleşme ile din ilişkilerinin gündeme gelmesi ve dinin sosyal ve siyasal planda uluslararası düzlemde önemsenmesinde, küresel ilişkileri etkileyecek biçimde özellikle bazı İslâmî toplulukların etkili olmasını düşünmeye (Esposito, Watson, 2000: 2 vd.) ve de devletlerarası ve milletlerarası ilişkilerin temel yapısını küresel münasebetlerin oluşturduğu (Habermas, 2002: 26) günümüzde, İslâm’ın veya Müslümanların söz konusu ilişkiler içindeki yerini anlamaya katkıda bulunacağı açıktır.
Çalışmada, İslâm’ın terörizmle ilişkilendirilmesinin yanlışlığı üzerinden giderek İslâm’ın barış dini olduğu sonucuna varmaya çalışılacaktır. Yani İslâm’ın ne olmadığından ne olduğu anlatılmaya çalışılacaktır. Bu yapılırken öncelikle tarihsel olarak İslâmiyetin terör ve şiddet yönünün ağır basmadığı, günümüzde de küreselleşmenin olumsuz sonuçları ve boyutlarından dolayı İslâm toplumlarında yaşanan huzursuzlukların ve buna bağlı olayların dünyaya terör olarak yansımasıyla İslâm ve terör ilişkisinin kurulduğu üzerinde durulacaktır. Bu tarihsel ve olgusal durum ortaya konulduktan sonra da İslâm’ın ana kaynaklarının şiddet ve teröre nasıl olumsuz yaklaştığı konusu ele alınacaktır.
Küresel Durum “Problem”i
Küreselleşme nedir ve nasıl bir küresel durum “problemi”ne yol açmaktadır?
Dünya çapında çok büyük bir değişimi ifade eden küreselleşme, çağımızın başat karakteristiği olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda küreselleşme, istikrardan ziyade istikrarsızlığı, hareketliliği, düzensizliği ve karmaşıklığı besleyen bir süreçtir. Bauman’a göre (Bauman, 1999: 81) adına küreselleşme denen süreç veya fenomen, ayrıcalıkların ve mahrumiyetlerin, servetin ve yoksulluğun, kaynakların ve acizliğin, gücün ve zaafın, özgürlüğün ve kısıtlamanın yeniden dağıtımında yankılanır. Bugün tanık olunan şey, dünya çapında bir yeniden tabakalaşma ve yeniden bir hiyerarşik yapılanmadır. Bu görüş, bugün bir on veya onbeş yıl öncesine göre daha da doğrudur.
Piyasaların ve enformasyonun küreselleşmesinin hız verdiği ve bir zorunluluk olarak getirdiği “sözde” egemenlikler, toprak bölünmeleri ve kimlikler arası ayrımlar, eşit partnerler arasındaki çeşitliliği yansıtmamaktadır. Bazılarının özgür seçimi ötekilerin kaderi olmaktadır. Bu ötekiler, sayısal yönden sürekli olarak arttığı ve umutsuzluk içinde boğulduğu için, bir tür küyerelleşmeden (glocalization) bahsetmek yerinde olacaktır. O halde globalleşme denilen süreç, lokalleşme denilen süreci de beraberinde getirmektedir. Küyerelleşme (glokalleşme), Ronald Robertson’un küreselleşme ve yerelleşme yönündeki baskılar arasında var olan kopmaz birliği açığa vuran bir ifadelendirmesidir (Bauman, 1999: 81-82). Robertson, küreselleşmenin yerelleşme ile birlikte bulunması durumunu küreselin yerelleşmesi ve yerelin küreselleşmesi süreçlerinin sonucunda ortaya çıkan küyerel bir durum (glocal) olarak nitelemektedir (Robertson, 1996: 118-121). Küresel-yerel etkileşiminin, modernite içinde ayrıcalıklı bir epistemik ve normatif konumda olan ulusal düzeyi ve bununla ilişkili olarak ulusal toplum, ulus devlet, yerel egemenlik, yerel kimlik, yerel ekonomi gibi kavramları belli bir meşrûiyet kriziyle karşı karşıya getirmesi önemlidir. Bu bağlamda küreselleşme, küyerellikle birlikte toplumsal ilişkilerin milli zaman ve mekan içinde kurulmuşluğunun, yani modernlik projesinin krizi ve aynı zamanda bu krizi aşacak mekanizmaların ne olacağı üzerinde hem yerel hem de küresel ilişkilerde bir uzlaşmanın olmaması gibi bir muğlaklık durumunu simgelemektedir (Keyman-Sarıbay, 1998: 9-10). Esasen küreselleşme sürecinin bir sonucu olarak dünya, bir yandan homojenizasyon ve hegemonizasyona girer, (Mazrui, 1998); homojenleşir ve hegemonyalaşırken, bir yandan da heterojenizasyona maruz kalmaktadır; küreselleşme, heterojenleşmeye yol açarak sosyal, kültürel vs. farklılıklar meydana getirebilmek için yeni bir takım şartlar oluşturmaktadır (Beyer, 2002). Bu noktada aslında dikkat çekilmesi gereken önemli bir husus da, yerel olanın, yerelliğin bazen küreselleşmesi ve küresel çapta etkili olmasıdır. Burada herhangi bir ülkenin bir yerinde meydana gelen bir gelişme veya olayın bütün bir dünyayı etkileyebildiği söylenebilir. Nitekim terörün küreselleşmesi denilen hadise de bu olsa gerektir. Bu terörü bir devletin yapmasıyla bir grubun veya bireyin yapması arasında bu noktada fark yoktur.
Küresellerin kültürel melezleşmesi yaratıcı, özgürleştirici bir deneyim olabilir; ama küreselleşmeye ayak uyduramayan yahut küreselleşmenin ayak uyduramadığı yereller için bunun anlamı kültürel güçsüzleşme, dünyadan kopma, medeniyetlerden uzaklaşma olabilmektedir. Zaman-mekan kenetlenmesi getiren, insanların zaman ve mekan algılarını değiştiren küreselleşme sürecinde, küresellik ve yerellik, karşıt değerler, aynı şekilde en önemli değerler, en sıcak kucaklanan ya da itilen ve hayat düşlerinin, kâbuslarının ve mücadelelerinin tam ortasına yerleştirilen değerler olma özelliği kazanabilmektedir (Bauman, 1999: 114, 136).
Küreselleşme olgusuyla birlikte bazıları eksiksiz ve gerçek anlamda küresel hale gelirken, bazıları yerelliklerine saplanıp kalabilmektedir. Bauman’ın dediği gibi sahneyi düzenleyenin de hayat oyununun kurallarını koyanın da küreseller olduğu bir dünyada problemi küreselleşmeyi isteyip istememek olarak formüle etmek de pek mümkün görünmemektedir. Küreselleşmiş bir dünyada yerel sınırlara hapsolmak, küreselleşmeye rağmen yerel kalacağım demek, küreselleşmenin olumsuz etkilerini ortadan kaldırmamakta, tersine ona hizmet edebilmekte, onun olumsuzluklarını besleyebilmektedir. Bu anlamda küreselleşmiş bir dünyada yerel kalmak toplumsal sefaletin ve geriliğin bir göstergesi olmaktadır. Yerel varoluşun getirdiği sıkıntılar yetmezmiş gibi, kamusal mekanlar yerelleşmiş hayatın menzili dışına çıkabilmekte, yerel birimler anlam yaratma ya da anlam müzakere etme kapasitelerini yitirebilmekte ve giderek daha fazla bir biçimde kendi denetimleri dışındaki anlamlandırma ve yorumlama eylemlerine bağımlı hale gelebilmektedir. Önemli bir endişe kaynağı, giderek daha çok küresel ve yurtsuz bir hale gelen elit kesimle geride kalan yerelleşmiş kesim arasındaki tedrici iletişim kopukluğudur (Bauman, 1999: 8-9).
Kapitalist dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, askeri dünya düzeni ve uluslararası işbölümü (Giddens, 1994: 67-73; Malcolm, 1996) gibi boyutlarda etkin bir varlık gösteren küreselleşme, sonuçları zikredildiğinde belki daha iyi anlaşılabilir: (1) Dünya çapında ekonomik eşitsizliklerin trajik artışı (Bauman, 1999: 82); (2) Ulusal devletlerin güçsüzleşmesi ve yerelleşmenin mahkum edilişine giden yolun açılması (Bkz. ve krş. Ahmad, 2001). (3) Zamansal ve mekansal mesafelerin teknolojik iptali, başka bir ifadeyle bütün bir dünyanın tek mekân haline gelişi (Robertson, 1987: 38; Altun, 2000-2001: 89), insanlık durumunu kutuplaştırma eğilimi. (4) Küreselleşme birleştirdiği oranda veya birleştirirken bölebilmektedir de. (5) Küreselleşme ile, bazıları gerçekten küresel hale gelirken, bazıları da yerelliklerine hapsolup kalmaktadır (Bauman, 1999: 8-9). (6) Dünyanın büyük bir hapishaneye çevrilmesi. (7) Küreselleşmenin dünya toplumlarını etkileyen, yönlendiren, yerellikleri dönüşüme uğratan sonuçlarının gerçekleşmesinde dominant güç Batı’dır. Batı, küreselleşmeyle değerlerini, anlayış ve zihniyetini, medeniyet unsurlarını, kültür unsurlarını diğer toplumlara veya medeniyet mensuplarına tahmil edercesine taşımakta, bütün dünyaya adeta Batı damgası vurmaktadır. (8) John Tomlinson’un iddia ettiği gibi küreselleşmeyi tamamen emperyalizmin yerine geçen (Tomlinson, 1999: 253 vd.) bir fenomen olarak kabul etmek mümkün görünmese de küreselleşmede emperyalist boyutların varlığından bahsedilebilir. (9) Küreselleşmenin en ciddi sonuç veya boyutlarından birini de şiddet ve terör meydana getirmektedir.
Gerçekten de şiddet ve terör, günümüzde küreselleşmenin en önemli ve tehlikeli sonucu haline gelmiştir. 9/11 olayları da küreselleşmeden bağımsız değerlendirilemez. Amerika’nın kendi içinden gelen bir eylem biçimi olarak bu olaylar, Amerika’nın küreselleşme sürecinden etkilenmesinin ve bu etkilenime bağlı olarak onun rotasında ayarlama yapma arzusunun bir sonucudur. Bu olaylarla birlikte globalleşme, şiddet yönünü “uluslararası terör” nitelemesiyle daha güçlü ve büyük güçler kanalıyla göstermeye başladı. Acaba bu olayların akabinde Bush’un “Teröristler Dünya Ticaret Merkezi”ne saldırdılar; biz onları dünya ticaretini genişleterek ve teşvik ederek yeneceğiz.” (Lang, 2006) sözüyle kastettiği bu muydu?
Küreselleşmenin bu ve benzeri sonuçları, bize küresel durumu vermektedir. Bu küresel durumu, söz konusu boyut ve sonuçları açısından problemler taşıdığı için küresel durum “problemi” olarak adlandırmak uygun gözükmektedir.
Evrensel Barışta İslâm’ın Rolü
Böyle bir durumdan, “küresel” bir siyasal “düzen”den, küresel bir egemen kültürel sistemden, yukarıda bahsedilen küresel durum-problemini ortaya çıkaran bir küreselleşmeden, kürselleşme sendromundan ve dolayısıyla şiddetin, baskının ve terörün küreselleşmesinden söz edilen yerde evrensel barıştan söz edilebilir mi? Evrensel barıştan söz edilebilmesi “küresel düzen fikri”nden vazgeçilmesine bağlı görünmektedir.
Evrensel barışın önündeki en büyük engel, bugün küreselleşmenin tek biçimli dünya düzenine kilitlenmesi olsa gerektir. Fakat küreselleşme, doğurduğu ve de sürekli dönüştürmeye çalışarak yeniden ürettiği küresel durum içinde barışa hizmet edecek boyutlara da sahiptir. Bilindiği gibi küreselleşmenin en önemli boyutu, dünya çapında etkili olan çok geniş bir etkileşim ağıdır. Bu etkileşim ağı, dinler için çok büyük bir alan açıyor, başka bir ifadeyle evrensel dinlerin yayılmacı özelliğine katkıda bulunuyor. Dinlerin evrenselliğine bağlı özelliklerine destek oluyor.
Dünya dinlerinin evrenselliği, küreselleşme çerçevesinde en çok gündeme alınan ve tartışılan hususlardandır. Bilindiği gibi evrensel dinler, bütün insanlığı muhatap alan dinlerdir. Dolayısıyla küreselleşme, kelimenin evrensellik anlamında yeni bir şey değildir. Ancak tabii ki küreselleşme, evrensellik anlamının ötesinde başka anlamlar ve imalar da taşımaktadır. Başka bir ifadeyle dinlerin evrenselliğiyle modern küreselliğin evrensellik anlayışı aynı değildir; dünya dinlerinin tabiri caizse evrensellik anlamında globallik iddiaları ile globalizmin globallik iddiası aynı anlam içeriklerine ve aynı fiilî duruma sahip değildir (Turner, 2002: 26, 129-130). Tarihsel olarak ikisinin benzeştiği, hatta örtüştüğü durumlar olsa bile, globalizmin insanlar için büyük olumsuz imalar taşıdığı bilinmektedir.
Her hâlükârda küreselleşme, dünya dinlerinin evrensellik özelliklerinin daha bir güçlenmesinde etken olabilmektedir. Küreselleşmenin sosyal, siyasal, kültürel, ekonomik vb. hemen hemen bütün boyutlarında dinler, var olabilmekte, varlık gösterebilmektedirler. Küreselleşmenin, sosyal hayatın çeşitli yönlerini içine alması ölçüsünde -uzmanlaşma ve kurumsallaşmayı ortadan kaldırmaksızın- dinlerin de hayatın çeşitli yönleri üzerinde etkili olacağı veya olabildiği söylenebilir.
Küreselleşmenin etkileşim ağı, bizzat fiziksel karşılaşmalara ve dolayısıyla kültürel karşılaşmaları getiren göçmenlik olgusuna da yol açmaktadır. Göçmenlik olgusu, küreselleşme sürecinde dünyanın en çok ve en hızlı yaşadığı olaylardandır. Uluslararası göçlerle (Bkz. Mittelman, 2000: 58-73) insanlar çok farklı kültürlerin olduğu yerlere üstelik büyük kitleler halinde gidip yaşayabilmektedir. Bu da dinlerin evrenselliğine, ulusları aşan, ırkları aşan yaklaşımına hizmet eden bir durumdur.
Ayrıca küreselleşmeye paralel veya tepkisel olarak yerelleşmenin kendini daha güçlü bir biçimde gösterdiği durum veya yerlerde dinî canlanmanın varlığından da söz edilebilir. Dinin, insanların sosyal kimliklerinin oluşumunda, hatta yerel ve millî kimliklerin oluşumunda etkili bir işleve sahip olduğu hesaba katıldığında, küreselleşmeye tepkisel durumlarda dahi dinin sahneye çıkabildiğinden bahsedilebilir. Bu bağlamda denilebilir ki bugün dünyada global bir dinsel canlanma vardır. Dinin dünya çapında canlanışı, sosyal ve siyasal hayatı önemli ölçülerde etkilemiş ve etkilemektedir. Bu etkileri, dünyanın hemen her tarafında, örneğin Güney Afrika’da, Müslümanların siyasetle ilişkilerinde, Hıristiyanların dünyanın çeşitli yerlerine yönelik dinsel faaliyetlerinde, Yahudilerin dünyayla ilişkilerinde vs. gözlemek mümkündür (Esposito-Watson, 2000: 17-37).
Esasen küreselleşme bir değişimi ifade eder. Dinin değişimle ilişkileri karşılıklılık esasına dayalıdır. Din değişimi, değişim de dini etkiler ve değişim karşısında din çeşitli tavırlar geliştirir (Bkz. Okumuş, 2003). Bu gerçeklik, İslâm için de aynen geçerlidir. İslâm’ın bir değişim süreci olarak küreselleşme karşısında bir strateji geliştirdiği, küreselleşmeyle yüzleştiği, küresel durum içinde onu sorgulayarak “yer alma”ya çalıştığı söylenebilir. Müslüman grupların küreselleşme süreciyle ilişkilerine tümüyle olumsuz yaklaşmak, yani İslâm’ın bu sürece karşı büsbütün reddedici bir tutum içinde olduğunu söylemek, Müslümanların küreselleşmeyle ilişkilerini doğru ifade etmemektedir. Kuşkusuz İslâm, modern dünyanın politik, kültürel, sosyal vs. boyutlarına bir tür meydan okuma içindedir. Ancak bu meydan okuma, küreselliğe düşmanca bir yaklaşım, tümüyle reddedici ve tehdit edici bir hareket değildir (Esposito-Watson, 2000: 18).
İslâm’ın küreselleşmeye bu yaklaşımını farklı bir kavramsallaştırmayla ev-küyerellik olarak adlandırabiliriz. İslâm’ın evrenselliği bağlamında böyle bir kavramsallaştırmada bulunarak İslâm-küreselleşme ilişkisi ve İslâm’ın küreselleşmeye bakışı daha iyi anlaşılabilir. Bu kavramlaştırmada, Robertson’un küyerellik (glocality=glokallik) olarak ifade ettiği süreç, “ev-küyerellik” (uni-glocality=ev-glokallik), küyerelleşme (glocalization=glokalleşme) dediği süreç de “ev-küyerelleşme” (uni-glocalization=ev-glokalleşme) olarak tespit edilmektedir. Evrensel (universal), küresel (küresel) ve yerel (local) sözcüklerinden türetilen ev-küyerellik ve ev-küyerelleşme, tam da yukarıda söylenildiği gibi sosyolojik anlamda, İslâm’ın evrensel (cihanşumül), yerel ve küresel bağlamlarını ifade edebilmektedir. Bu kavramla, küresellik ve küreselleşmenin olumsuzluklarına karşı yerellikle evrensellik öne çıkarılırken küreselliğin yadsınmamasına, küreselliğin olumlu boyutlarının kabul edilmesine ve küresel duruma katılmaya da göndermede bulunulmaktadır. İslâm’ın ve Müslümanların durumu da, bu kavramın gerçekliği tasvir etmek için doğru bir kullanım olduğunu doğrulamaktadır.
İslâm’ın evrensellik özelliği, daha doğrusu ev-küyerel yaklaşımı, küreselleşmeyle karşılaşmasını, küresel duruma katılımını kolaylaştıran bir özelliktir. İslâm, geçmişten gelen birikimiyle tüm dünyaya açılma, tüm dünyada yer alma kapasitesi olan bir dindir. Bu İslâm’a küreselleşmeyle ilişkilerde avantajlar getirmektedir. Elbette İslâmî anlamda evrensellik, küreselleşmeyle aynı anlam içeriğine sahip değildir. Örtüşen yönleri vardır, ama ikisi aynı şeyi ifade etmezler.
İslâm’ın küreselleşme bağlamında ele alınmasında etkili olan bir husus da, yukarıda işaret edilen, İslâm’ın tüm dünyada canlanması (Aydın, 1997: 135-147; Okumuş, 2005) olgusudur. İslâm’ın canlanması, küresel düzlemde onu hızlı ve etkin bir biçimde gündeme sokmuştur (Roy, 1994; Esposito-Watson, 2000: 20; Esposito, 2000: 119-130). Denilebilir ki İslâm’ın global düzlemde canlanışı, aynı zamanda globalleşmeyle ortaya çıkan problemlere, globalleşmenin dayatmalarına bir cevap olarak anlaşılabilir.
Küresel durum sorununun en önemli boyutlarından biri de, paradoksal olarak, farklı görüş ve yaklaşımların, özellikle de öteki görülenlerin mahkum edilmesidir, hem de demokrasi, eşitlik, insan hakları gibi sloganların kullanılması suretiyle. İslâm’ın yaklaşımı, öteden beri farklı olanı mahkum etmeme yönünde olmuştur. İslâm, gerek düşünce ve inanç, gerekse sosyal planda çoğulculuğu gerçekleştirebilecek donanımdadır (Aslan, 2002: 26). İslâm, farklı yaklaşım ve farklı inanç ve dinleri benimsemede oldukça başarılı örnekler sergilemiştir. İslâm’ın tarihsel pratiğine bakıldığında, gerçekten de çoğulcu yönünün açıkça kendini gösterdiği görülür. İslâm’ın Hz. Muhammed zamanlarının Medine’sinde ve bir çok Müslüman devlette dinî özgürlüğün, dinî çoğulculuğun başarılı örneklerini bulabilmek mümkündür. Bu, en son Osmanlı millet sistemi örneğinde de görülebilir. Bilindiği üzere Osmanlı’da devlet, millet sistemiyle çeşitli din, ırk, kültür birlikleri üzerinde bir şemsiye teşkil etmiştir (İnalcık, 1998: 74-75). Elbette bu örneklerde çoğulculuk, globalleşmenin etkisiyle kendini gösteren “yeni dinî çoğulculuk”tan farklıdır, ama bu örnekler, İslâm’ın tarihsel tecrübesinde dinî çoğulculuğun bir şekilde var olduğunu ortaya koymaktadır. Söz konusu çoğulculuk mantalitesi içinde Müslüman topraklarlarda Müslüman olmayanlara zulmedilmemiştir. En azından Hıristiyan Batı’daki kadar zulmedilmemiştir. Üstelik Müslüman devletlerle Hıristiyan devletler arasında gelişen gerilimlere rağmen bu böyle olmuştur (Davidson, 2003: 70-71). O halde denilebilir ki İslâm’ın çoğulcu yönü, küreselleşmenin aşılmasında, küreselleşmenin olumsuz etkilerinin önlenmesinde önemli rol oynayacak anlam ve pratik içeriklerine sahiptir.
Siyasal küreselleşmenin (Waters, 1996: 96-123) dünya siyasetini genişlettiği, siyasetin ulusal bağlamlarını zorladığı ve açtığı bir küresel durumda İslâm, insanların bir yerde buluşmalarında, siyasal küresel durum tarafından kuşatılmamalarında çok önemli roller ifa eder. Zira İslâm, insanlar arasındaki ilişkileri kolaylaştırır, insanların birbirleriyle diyalog kurmalarına vesile olur.
Küresellikle ilgili tartışmaların önemli boyutlarından biri de yukarıda da işaret edildiği gibi, küresel ile yerel arasındaki kutupluluk meselesidir. Acaba küreselleşme ile, yerel olanlar, yerellikler ölmekte veya olumsuz mu etkilenmektedir yoksa küreselleşme, yerellikle, yerel olanla karşılıklı olumlu bir ilişkiye mi sahiptir? Robertson’a göre (2001) küreselleşme, yerelleşme ile iç içe bir süreçtir. Robertson bu durumu ifade etmek için yukarıda bahsedildiği gibi glokalleşme, yani küyerelleşme kavramsallaştırması yapmaktadır. Robertson’un belirttiği durumu, her toplumun, her kültürün başarılı bir biçimde yaşayabilmesi mümkün görünmemektedir. Nitekim bir çok toplumun küreselleşmeden olumsuz etkilendiği bilinmektedir. Gerekli tedbirler alınmadığında, küreselleşme, Batı ve Amerikan kültürünün etkinliği temelinde toplumların yerel, kendine özgü kültürlerini tehdit etmektedir. Toplum aktörleri, küreselleşme sürecinde kendilerini bir belirsizlik içinde bulmakta, tutunacak bağlantılardan yoksun hale gelmektedirler.
İşte bu durumda İslâmiyet’in önemli bir boyutu kendini göstermektedir. İslâmiyet, küreselleşmenin yıkıcı, yereli tehdit edici veya olumsuz yönde etkileyici yönlerini ortadan kaldıracak donanım ve kabiliyete sahip olduğunu, dünya çapında ortaya koyduğu performansla göstermektedir. İslâm, küreselleşme karşısında evrensel olan ile yerel olanın uzlaşmasında, diyalog temelinde buluşmasında rol oynayabilmektedir. Evrensellik özelliğiyle İslâm, tabiatı gereği küresel olan ile yerel olanı, genel olan ile özel olanı kendi içlerinde barındırmaktadır. İslâm’da lokal ile global, evrensel ile tekil, aralarında dinsel formların tereddüt ettikleri, gidip geldikleri zıt kutuplar değildirler. Lokal dinî biçimler, global konteksle bağlantılı olarak varlığını sürdürebilirken, global dinî formlar da lokal tezahürlerin ifadesi olabilmektedirler (Beyer, 2002). İslâm bunu başarabilecek bir dindir.
Tarihe bakıldığında İslâm’ın lokali eritmediğini, yok etmediğini, hatta beslediğini görmek mümkündür. Müslümanlar, fethettikleri yerlerde yaşayan farklı din ve kültürden halkların diline, inancına, kültürüne dokunmamıştır. Bunun örnekleri, bütün bir İslâm tarihinde görülebilir. Çok uzağa gitmeye gerek yok. Zamanımıza da yakın olması bakımından anlamlı örnekler Osmanlı’dan getirilebilir. Bir barış devleti olarak Osmanlı Devleti, yönetimine kattığı toplumların inancını millet sistemiyle kendi toplumsal yapısının bir parçası haline getirmiştir. Onların dillerine de dokunmamıştır. “19. asırda bile Balkan Slavları Rumca, Bulgarca ve Sırbca dilekçe verirlerdi ve tabii Arapça ve Farsça da hiç bir zaman ihmal edilmemiştir. Türkçe’yi Arap harfleri kadar, Yunan harfleriyle, Ermeni harfleri ve Raşi dediğimiz İbranî harfleriyle yazan gruplar vardı. Gene bazı cemaatlerin Yunanca’yı ve Sırbca’yı Arab harfleriyle yazdığını biliyoruz. Devletin adı hanedanın adını (Osmanlı) taşırdı. 19. yüzyılda ise Osmanlılık sadece devlet adı değil aynı zamanda bir emperyal kimlikti. Londra elçisi Hellen asıllı Fenerli bey Kostaki Muz-surus Paşa bir Osmanlıydı. Maliye nazırı, Ermeni (Amira) sınıfından Artin Dadyan Paşa Osmanlıydı. Selanik mensubu Musevi Emanuel Karasso Efendi de Osmanlı idi. Arnavut, Arap, Kürt ve Türk asıllı Müslümanlar da öyleydi. Sultan II. Abdülhamid’e 1909 yılında (Nisan başı) tahtından indirildiğini tebliğ eden heyette bu unsurların hemen hepsi temsil ediliyordu. Bu kozmopolit heyetin hal’i tebliğ ettiği hükümdar aynı zamanda Müslümanların halifesiydi; ama heyetin yapısıyla ilgili keyfiyet işlemi değiştirmedi.” (Ortaylı, 2007).
Bilimsel ve entellektüel alanda da Müslümanlar, Müslüman olmayanlarla çok iyi ilişkiler geliştirmişlerdir. Bilimsel ilişkilerde asla din ayrımı yapmamışlardır. Bunun en çarpıcı örneklerinden ikisini Harran Okulu ve Beytü’l-Hikme’de görebilmekteyiz. Örneğin Harran Okulu’nda Müslümanların putperest ve Hıristiyan bilginlerle birlikte bilimsel çalışmaların ve eğitim faaliyetlerinin içinde olduğunu müşahade edebilmekteyiz (Okumuş, 2006).
Müslümanların güçsüz oldukları günümüze bakıldığında da hala aynı ruhu görebilmek mümkündür. Müslümanlar, ev-küyerelleşme süreci içinde dünyanın pek çok yerinde, Avrupa’da ve Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşamaktadırlar. Dindar Müslümanlar, bu nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman olmayan bu ülkelerde bir yandan kendi İslâmî kimliklerini muhafaza edip yaşarken bir yandan da o ülkelerin bir parçası olabilmektedirler. Müslümanlar, yaşadıkları ülkelerde bazı kültürel sorunlar yaşasalar bile kısa zamanda bunu aşabilmekte, kendi değerlerini koruyarak o ülke toplumlarıyla bütünleşmeye çalışmaktadırlar. Bu, Müslümanların her toplumsal ve kültürel durumda o durumun şartları çerçevesinde kendi dinlerinin gereğini yerine getirme konusunda başarılı olduklarını göstermektedir. Bu, Müslümanların Müslüman kalarak da küreselleşebildiklerini göstermesi bakımından önemlidir.
Globalleşme ve din bağlamında tartışılan konulardan biri de, global din olarak karşımıza çıkmaktadır. Globalleşme sürecinde acaba bir global dinden bahsetmek mümkün müdür? Globalizmi bir din olarak alırsanız -bazıları için- bahsedebilirsiniz. Ama bunun dışında tüm toplumlarda kelimenin din anlamında uygulanacak ve etkili olacak bir global dinden veya global sivil dinden bahsetmek mümkün görünmemektedir. Genel olarak, İslâm’ın tarihsel tecrübesinde de görülebildiği gibi kültürel çeşitliliği ortadan kaldıracak ve başka din sahiplerine İslâm’ı dayatacak bir İslâmî globalizmden söz etmek mümkün değildir. Bugün pratik olarak bu zaten imkansızdır; çünkü Müslümanlar global güçler arasında şu an itibariyle zayıf bir durumdadır. Tarihsel olarak güçlü olduğu zamanlarda da, yukarıda da değinildiği ve örneğin Osmanlı millet sistemi tecrübesinde ve nizam-ı alem siyasetinde görüldüğü gibi İslâm, dinî ve kültürel farklılıklara dokunmamıştır. Müslümanlar, tarihsel olarak genellikle toplumların yerel özelliklerini korumalarına yardımcı olmuşlardır.
İslâm dini, insanların küreselleşme sürecine, kendi değerlerini, kültürel özelliklerini koruyarak katılımını sağlayabilir. Robertson’un dediği gibi küreselleşmede yerellik boyutunun güçlenmesi de söz konusudur; ama şu da bir gerçek: Küreselleşme yerelliklere karşı önemli bir tehdit de oluşturmaktadır (Habermas, 2002). Yukarıda işaret edildiği gibi herkes bu tehditle baş edemeyebilir veya edemeyebilmektedir. İslâm, sahip olduğu dirençle küreselleşmenin bu özelliğine karşı kendini koruyabilecek teçhizata sahip olduğu gibi başka yerelliklerin korunmasında da rol oynayabilir. İslâm farklı yaklaşım, kültür, inanç ve dinlere geniş bir pencereden bakar. Gerçekten de İslâm, bir denge ve hoşgörü dini olup küresel düşüncelere, geniş bakış açılarına sahip olmayı ve yereli kabul etmeyi teşvik eder (Ahmed, 1995: 123).
İslâm, insanlararası, gruplararası, toplumlararası, devletlerarası, dinlerarası, kültürlerarası ve medeniyetlerarası diyalog yaklaşımıyla tüm insanlığa açıktır ve hoşgörülüdür. İslâm’ın hoşgörü ve diyalog boyutu, onun tarihsel tecrübesinde en iyi şekilde görülüp anlaşılabilir. Bugün itibarıyla İslâm adına ortaya çıkan hareketlerin bir kısmı, bu boyuttan uzak görünse ve tarihte de zaman zaman bu boyutun dışında fotoğraflar olsa da, genel olarak ve de potansiyel olarak İslâm’ın diyalog sağlayıcı, bütünleştirici, uzlaştırıcı özelliğinin dominant olduğu söylenebilir. Dolayısıyla günümüzde Müslüman toplumların ve bu toplumlarda siyaset yapanların, öncelikle kendilerinin, dinlerinin bu mühim yönlerini görmeleri ve bu boyuttan evrenseli yakalamaları ve küreselleşmeye katılmaları, sadece katılmakla da kalmayıp küresel durum içinde söz sahibi olmaları için önlerinde hiçbir engelin olmadığını anlamaları gerekir.
İslâm, ekonomik yaklaşımıyla da küreselleşmenin adaletsiz düzen boyutuna karşı güçsüz toplumları koruyabilecek bir dindir. Öncelikle İslâm’ın küreselleşmeyle baş etmesi, küreselleşme sürecine katılımı bir sorun olmaktan çıkarması ve aynı zamanda küreselleşmenin kötü boyut ve sonuçlarıyla baş etmesi konusu, İslâm’ın dünyaya bakışı etrafında analiz edilebilir. İslâm’ın dünya algısında, dünya yaşanacak, sahiplenilecek bir yerdir. Tam da bundan dolayı, İslâm, hayatı, ekonomisi, kültürü, siyaseti, ahlâkı, eğitimi, bilimi, bireyi ve toplumuyla bir bütün olarak görür. Bu perspektifiyle İslâmiyet, bütün bir İslâm dünyasının hayata sarılıp dünyayla buluşması ve kendinden emin bir vaziyette küresel duruma katılmasında önemli roller icra edebilecek donanımdadır.
Bu özelliğiyle İslâm, Müslümanların hem çalışmalarını hem de sosyal adaleti temin etmelerini ister. İslâm’ın, hayatın çeşitli meselelerine ilişkin çözüm tarzlarını, dünyaya ve olaylara bakış açısını, sosyal, ekonomik vs. olgulara karşı bir takım tutum ve davranış kalıplarını içerdiği kabul edilirse, onun, ekonomik küreselleşmede önemli işlevlere sahip olabileceği anlaşılır. İslâm, bir din olarak mensuplarına bir zihniyet kazandırmakta ve Müslümanlar, bu zihniyet temelinde olaylara ve bu arada ekonomik konulara yaklaşmaktadır. Şu halde İslâm dini, müntesiplerine kazandırdığı ekonomik zihniyet, tutum ve davranış biçimiyle ekonomik küreselleşmede işlevsel olabilecek donanıma sahip bulunmaktadır. İslâm’ın, ekonomi anlayışında işbirliği, dayanışma, yardımlaşma gibi parametrelerin önemli bir yer tuttuğu söylenebilir. İslâm dini, çalışmayı, üretmeyi teşvik eder, ama kazancın yerinde harcanmasını, israf edilmemesini, ihtiyaç sahiplerine dağıtılmasını ister. İslâm, her türlü istismarın karşısında olduğu gibi ekonomik istismarın, ekonomik tekelleşmenin de karşısında yer almaktadır. İslâm dini, dünya ve ahiret dengesine dayalı bir din olup dünyayı asla ihmal etmemekte, dünyanın imar edilmesini istemektedir.
Görüldüğü gibi İslâm, bir yandan küresel düzeyde ekonomik faaliyetleri teşvik ederken, bir yandan da küreselleşmenin ekonomi alanında getirebileceği olumsuzlukları, haksızlıkları, dengesizlikleri, gelir dağılımındaki eşitsizlikleri, istismarı vb. önleyebilecek potansiyele sahip bulunmaktadır.
İslâm’ın küreselleşme sürecinde bugün zirve noktada kendini gösteren şiddet ve terörün önlenmesinde devreye girecek önemli bir özelliği, aşırı derecede tüketimi teşvik eden ve böylece zenginlerin gücünü daha da arttıran, dolayısıyla fakir kesimleri şiddete yönelten küresel duruma evrensel güzel ahlâkıyla meydan okuyacak güçte olmasıdır (Mittelmann, 2000: 136). Bu meydan okuma, sadece İslâm’dan gelebilmektedir. Canlanan İslâm, evrensel güzel ahlak kriterleriyle sosyal adalete dayalı paylaşımcılığı getirmeyi hedefleyerek küreselleşmenin en olumsuz yönlerinden birine karşı durmaktadır. Bu da evrensel barışa hizmet demektir.
Bu noktada küreselleşmenin en ciddi ve kaygı verici boyutu olan şiddet ve terörle ilgili olarak İslâm üzerinde durmak faydalı olacaktır. Denilebilir ki, İslâm, kitabî anlamda, şiddet ve terörü değil, barışı esas almış ve insanlığa zulüm anlamına gelebilecek bütün davranış biçimlerine karşı çıkmıştır. Bunu tarihsel pratiğinde de bazı istisnalarıyla birlikte genellikle görmek mümkündür. Bugün de Müslümanların büyük çoğunluğu, zayıf taraftır ve çok az sayıdaki “Müslüman”ın “şiddet” ve “terör” diye nitelendirilen eylemleri de, sıkışmışlığın ve küreselleşmenin öldürücü etkisinin bir sonucu olarak İslâm’a uygun olmayan eylemlerdir. Bugün terörün en çok Müslümanların arasından çıktığı da, bilimsel olarak bakıldığında doğru değildir. Ortada bir yanılsama vardır. Bir medya gücü ve onun büyük, yıkıcı propogandasının etkisiyle şiddete ve teröre dayalı bir İslâm imajı oluşturulmuştur. İslâm’la ilgili popüler Batı imajında, maalesef İslâm bir şiddet ve barbarlık dinidir. Eskiden beri gazete, dergi, televizyon ve Hollywood merkezli sinema, Müslümanları hep vuran, öldüren, işkence eden kimseler olarak tanıtmaktadır. Amerikan ve Avrupalı siyasetçi ve medyasının ürettiği bir mit olarak İslâmî tehdit (Esposito, 1999), sürekli gündemde tutulmaktadır. Buna bağlı olarak da Müslümanlar Batılılar tarafından şiddete başvuran ve düşman olarak görülmektedir (Davidson, 2003: 73, 76). Bu tanıtım özellikle küresel güçlerin başarısızlıklarının telafisi yolunda önemli bir meşrulaştırıcı adım olarak gerçekleşen 9/11’den sonra İslâm’ın şiddet ve terör boyutu, ısrarla vurgulanmakta, bu imaj üzerinden dünya halkları İslâm’a ve Müslümanlara karşı kışkırtılmaktadır. Esasen uzun süreden beri zaten kötü olan Müslüman imajı, 9/11’de Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon’a saldırılarla birlikte güyâ doğrulanmış oldu. Bunları söylemekle amaç, terör eylemlerini meşrulaştırmak veya haklılaştırmak değildir. Burada amaç, İslâm’ın küreselleşmenin yıkıcı boyutlarını engelleyecek veya düzeltecek barışçı özelliğini ortaya koymasına müsade etmemek için İslâm’la ilgili kötü imajın planlı bir biçimde oluşturulduğunun vurgulanmasıdır. İslâm’ın şiddet ve terör yüzüyle sunulması ve “İslâmî şiddet” ve “İslâmî terörizm” gibi ifadelerle İslâm’la şiddet ve terörün buluşturulması, bilimsel çalışmalarla da desteklenmektedir. Diğerlerine ek olarak ünlü “İslâm ve Ortadoğu uzmanı” Bernard Lewis’in çalışmaları buna en iyi örneklerdendir. Lewis, 2001’de The New Yorker’da yayınladığı bir makalesine dayanarak yazdığı ve 2003’de yayınlanan The Crisis of Islam, Holy War and Unholy Terror adlı kitabında (137-138 vd.) İslâm’la ilgili Amerika’nın resmi ve sivil ilgililerini tahrik edici bir biçimde bilimsellik kisvesi altında, ama hiç de bilimsellik arz etmeyen şu cümleleri sarf etmektedir:
Müslümanların çoğu fundamentalist değildir, çoğu fundamentalist de terörist değildir; fakat bugünkü teröristlerin çoğu Müslümandır ve bunlar, kendilerini övünerek böyle tanımlamaktadır. Müslümanların, terörist hareket ve eylemlerden “İslâmî” diye bahsettiği için medyadan şikayet etmeleri ve medyanın neden benzer biçimde İrlanda ve Bask terörist ve terörizmlerini “Hıristiyan” olarak nitelendirmediğini sormaları, anlaşılır birşeydir. Cevap basit ve açıktır –Onlar kendilerini böyle tanımlamıyorlar. Müslümanın şikayeti anlaşılır. Fakat bu şikayet, durumu haber yapanlara değil de, bu durumu meydana getirenlere yöneltilmelidir.
Görüldüğü gibi B. Lewis, kurduğu cümle ve kullandığı ifadelerle bir tür dil oyunu yaparak İslâm’ı terörizmle ilişkilendirmeye çalışmakta ve zihinleri karıştırmaktadır. Oysa İslâm’ın tarihsel pratiğine ve günümüze bakıldığında, Müslümanların diğer bazı din mensubu toplumlara göre çok az terör olaylarına karıştığı tespit edilebilir. Eğer terör eylemleri kimden gelirse gelsin terör olarak addedilecekse bu böyledir. Burada amaç, terör diye nitelenebilecek eylemleri aklamak veya meşrulaştırmak değildir. Elbette terör, kimden gelirse gelsin terördür. Ama terör, belli bir dine değil, onu gerçekleştiren insana aittir.
İslâm’ın küreselleşme sürecinin beraberinde getirdiği “küresel durum-problemi” içinde insanlığı en fazla tedirgin eden şiddet ve terör sorununa karşı söz konusu özelliklerine ve ortaya koyduğu uygulamalara bakıldığında, küreselleşmenin şiddet, terör ve savaşının ideolojik teorisyenliğini yaparak bir bakıma şiddeti meşrulaştıran Samuel Hungtinton’un çatışmacı yaklaşımının yanlışlığı da anlaşılmaktadır. Müslümanlar açısından bakıldığında bugün zaten savaş mümkün değildir, olsa olsa görüldüğü üzere tek taraflı bir savaş olabilir.
Dünyanın çeşitli yerlerinde meydana gelen çeşitli şiddet olaylarını terör diye tanımlayabilmek mümkün değildir. O halde bir konuya yaklaşırken bütün boyutlarını hesaba katmak ve ondan sonra terörün kimlerden geldiğine karar vermek gerekir. Burada kasıtlı bir tutum içinde olunduğunu hissettirecek şekilde bir takım olayların zemininin hazırlatıldığını ve ondan sonra meydana gelen şiddet olaylarının “İslâmî terörizm” olarak tanımlandığını göz ardı etmemek gerekir.
Özetle İslâm’ın genellikle pratiğine ilişkin sözü edilen hususlar, onun şiddet dini değil, barış dini olduğunu ortaya koymaktadır. Kur’an’da savaşla ilgili ayetler, kendine özgü sosyal, kültürel, siyasal, tarihsel bağlamlarda yer almaktadır. Genel olarak ve bir bütünlük içinde bakıldığında görülür ki, Kur’an ayetleri ve Hz. Peygamber’in hadisleri, İslâm’ın şiddet ve terörü yasakladığını ifade etmektedir. Kur’an (5/Maide, 32), haksız yere bir insan öldürmeyi, bütün insanlığı öldürmek, bir hayat kurtarmayı da bütün insanlığı kurtarmak olarak tarif etmektedir. Kur’an’a göre (2/Bakara, 208) barış içinde yaşamak farzdır ve barışa aykırı davranmak şeytan işidir, şeytanın peşinden gitmektir. Kur’an’da aslolan barıştır (2/Bakara, 192, 194; 4/Nisa: 90; 8/Enfal, 61 vd.). “Alemlere rahmet olarak gönderilen” Hz. Muhammed, Müslüman’ı, dilinden ve elinden hiç kimsenin rahatsız olmadığı insan olarak tarif etmektedir (Buharî, Kitâbu’l-İmân, Bâb: 5). İslâm Peygamberi’nin “Hiç kimse, kendisi için istediğini başkası için de istemedikçe iman etmiş olmaz” (Buharî, Kitâbu’l-İmân, Bâb: 7) hadisi, Müslüman’ın nasıl bir ahlakî, kültürel ve sosyal ilişkiyi tesis etmesi gerektiğini belirtmektedir.
Bunların dışında Kitap Ehli ve diğer insanlarla ilişkilerin hukuksal yönleriyle ilgili ayetlerde ve Sünnette de savaş şartlarının ve birlikte yaşamanın yollarının insani temelde belirtildiğini görebilmekteyiz. İslâm Peygamberi’nin savaşlarında hep savunmanın esas alındığı görülür. Müslümanlara, zayıf insanlara gelecek zararların önlenmesi amacıyla veya yapılan saldırılara karşılık savaşlar yapılmıştır (2/Bakara, 190-195; 4/Nisa, 75; 22/Hacc, 60 vd.). Ayrıca bu şartlarda savaşırken dahi yaşlılara, kadınlara, çocuklara, tabiî varlıklara, kültürel ve dinî mirasa, savaşmayanlara dokunulmaması esası getirilmiştir. Müslümanlara dokunmadıkları sürece insanlara saygıyla yaklaşmak İslâm’da en önemli ilkelerdendir. Kitap Ehli’nin yiyecekleri Müslümanlara, Müslümanların yiyeceğinin de Kitap Ehli’ne helal kılınarak (5/Maide, 5) sosyal hayatta birlikte yaşamanın önemli bir boyutu tesis edilmiştir. Bunun dışında Ehl-i Kitap ile ilişkilerde sıklıkla ortak noktaların vurgulanmasının istenmesi (örneğin bkz. 3/Al-i İmran, 64; 29/Ankebut, 46; 5/Maide, 48 vd.) de birlikte yaşamayı tesis yolunda en önemli emirlerdendir.
Bunlardan başka ve çok önemli bir husus, insanlığın tabii haliyle olduğu gibi kabulünün esas alındığını ifade eden ve çoğulculuğu esas alan ayetlerin varlığıdır. Bu bağlamda İslâm’da 5/Maide, 48’de zikredildiği gibi insanların farklı yollarda olmasının normal ve kaçınılmaz olduğunun vurgulanması ve iyilikte insanların yarışmasının istenmesi; 49/Hucurat, 13’de insanların cinsiyet, kabile ve kavim yönünden farklı olmasının yaratılışın bir gereği olduğunun belirtilmesi ve bu anlamda insanların birbirlerine asla üstünlüklerinin olmadığının ve Allah katında üstünlüğün takva sahibi olmakla elde edilebileceğinin ifade edilmesi gibi hususlar zikredilebilir. Bu ve benzeri ayetler ve Hz. Peygamber’in Sünneti’nde çoğulculuk en geniş anlamında sadece ele alınmamış, aynı zamanda Müslümanlarca yaşanmıştır.
Buna benzer ayet ve hadisleri çoğaltmak mümkündür. Ancak konumuzun sınırları içinde bunlar, söylenmek isteneni ifade etmek için yeterlidir. Ayrıca belirtmek gerekir ki Batılıların terör”ün kaynağını “kutsal savaş” olarak tanımladıkları “cihad” olarak görme çabaları da, ideolojik yaklaşımlardır veya İslâm’ı bilmemekten kaynaklanmaktadır. Cihadın tek anlamı olmadığı gibi Kur’an’da savaşmakla ilgili ayetlere bakıldığında da, onların her birinin bir bağlamının olduğunu, o bağlamdan kopartılarak Müslümanların yaptığı şiddet içerikli her olayı cihadla izah etmenin yanlış olduğu anlaşılır. Bu çerçevede Müslümanlar gerçekleştirilen yapılan şiddet eylemlerinin ve savaşların, siyasal amaçlı olduğunu ve cihadla, kutsal savaşla karıştırılmaması gerektiğini unutmamak lazımdır. Ayrıca bu şiddet içerikli olayların bir kısmının da iki taraf arasında savaş olduğunu göz ardı etmemek gerek. Bu olaylarda dinin meşrulaştırımına başvurulsa dahi durum değişmez.
Bu kitabî hususları çeşitli biçimlerde tarihsel olarak Müslümanlarda görmek mümkündür. Tarihe bakıldığında -yukarıda söylenenlere ilave olarak-, Norman Daniel ve Huston Smith’in yerinde söyledikleri (Smith, 2001: viii-ix vd.) gibi İslâm, şiddete Hıristiyanlık’tan daha fazla başvurmamış ve onun kadar savaşmamıştır. Ayrıca savaşları da kendi bağlamlarında değerlendirmek gerekir. İslâm, başka dinden olanlara, farklı medeniyet ve toplum insanlarına bir tür sığınak olmuştur. Müslümanlar, Anadolu’yu İslâmlaştırırken insanlara zor ve şiddet uygulamış ve onları dinlerinde serbest bırakmışken -örneğin Anadolu topraklarındaki Hıristiyanlar bugün dahi varlıklarını sürdürüyorlar-, Batılılar, Hıristiyanlık adına girdikleri topraklarda yaşayan toplumları, örneğin İspanya’da Müslüman ve Yahudileri, öldürmüş, sürmüş veya zorla Hıristiyanlığa döndürmüşlerdir. Müslümanların yayıldıkları alanda, Müslüman olmayanların bugün ulus devlet çatısı altında kendi dinleriyle birlikte yaşamaları, İslâm’ın Müslüman olmayanlara yaklaşımını anlamak bakımından son derece önemlidir. Bugün de Müslümanlar kendi hallerine bırakılmaları durumunda daha kısa zamanda dünyaya barışı yayabilirler.
İslâm ve Müslümanlarla ilgili durum bu iken, neden İslâm şiddet ve terörle birlikte anılmakta ve tüm dünyada Müslüman olmayanların zihninde Müslüman denildiği zaman terörün çağrışım yapması amaçlanmaktadır? Bu durum küreselleşmenin olumsuz boyut ve sonuçlarıyla kendini gösteren “küresel durum sorunu”na karşı tek alternatifin İslâm olmasıyla açıklanabilir. Yani İslâm’ın dünyada barışın kurulmasında öncü rolünü oynamasına izin vermemek için Avrupa ve Amerika başta olmak üzere tüm gayr-ı Müslim toplumların İslâm imajı terör-İslâm ilişkisiyle oluşturulmakta, bir tür terörize edilmektedir. Bununla bağlantılı olarak global düzeyde bazı dinî, siyasal ve askeri aktörler, İslâm ülkelerinin Müslüman olarak demokrat olamayacaklarını göstermek ve böylece Müslümanları baskıcı, özgürlük karşıtı, şiddet yanlısı vs. göstermek için çalışmaktadırlar.
Şiddet ve teröre bulaşmış bir İslâm imajı oluşturularak İslâm’ın kendi asli varlığıyla kendini ortaya koymasına müsaade edilmemek istenmektedir. Müslümanlar, yeniden kendilerine gelerek globalleşmeyi barışçıl çizgide dönüştürebilecek güç ve dinamizme sahiptirler. Fakat Hıristiyan dünyası bunu yapabilecek durumda değildir. Globalleşme, Hıristiyanlığın etkileri ve meşrulaştırımlarıyla gerçeklik bulsa ve bugün globalleşmeyi Hıristiyanlıktan ayrı ele alamasak da (Bkz. Garrett-Robertson, 1991: ix-xiii), son tahlilde Hıristiyanlık, globalleşmenin dünyanın belli kesimleri üzerinde şiddete sebebiyet verecek şekilde büyük bir yük teşkil eden boyut ve sonuçlarını engelleyemedi. Fakat İslâm, Hıristiyanlığın yapamadığını yapabilecek özellikleri taşımaktadır. İslâm, yukarıda belirtilen globalleşme veya glokalleşme yerine uni-glokalleşme veya ev-küyerelleşmeyi koyarak evrensel barışa giden yolu açabilir. İşte şiddetin ve terörün İslâm’la bağlantılı olarak sıklıkla ele alınmasının ve medya ve internet üzerinden İslâmi terörün üretilmesinin altında yatan belki de en önemli sebep, İslâm’ın barışçıl yönüyle kendini ifade etmesine engel olunmak istenmesidir.
Sonuç
Evrensel dinlerin küresel durum içinde ve karşısında “şiddet ve terör”e bulaştırılmış olmaları, onların küresel durumun olumsuzluklarına alternatif olmalarıyla açıklanabilir. Bu bağlamda dindarlar tarafından gelen yanlışların şiddet ve terör kısımlarının geçici olduğu söylenebilir. Dinler ve dünya açısından bir geçiş dönemi, bir sancılı dönem yaşanmaktadır. Dinler, insanların bu dönemi atlatmalarında temel rolü oynayacaklardır. En önemli rolü ise ev-küyerel boyutuyla İslâm dini oynayacaktır.
Müslüman toplumların içinden çıkan bazı birey veya grupların, din adına veya başka bir şey adına bir tepkide bulunmaları, hatta eylemde bulunmaları, İslâmî terörizmden bahsetmeyi veya Müslümanlar arasında terörün yaygın olduğundan söz etmeyi ya da dünyada en çok Müslümanların şiddet ve terörle içiçe olduklarını söylemeyi haklılaştırmaz. Şiddet ve terör diye nitelendirilen olayları bağlamlarından kopararak ele almak ve ardından onları İslâm ve Müslümanlara bağlı terör eylemleri olarak tanımlamak bilimsellikle bağdaşmaz. Elbette terör terördür, şiddet şiddettir. Kimden çıkarsa çıksın yanlıştır, kötüdür ve karşı çıkılmalıdır. Fakat son derece karmaşık olayların, oyunların oynandığı bir arenada, bir takım zayıf insanların ortaya koyduğu “şiddeti”, salt şiddet veya terör olarak tanımlamak ve bunun üzerinden tüm dünyada, hassaten Avrupa ve Amerika toplumları nezdinde Müslümanları mahkum etmeye çalışmak, olayların anlaşılmasını ve dolayısıyla bitirilmesini engeller. Bu ise küreselleşmenin yıkıcı yönlerinin, yeni dünya düzeninin şiddet ve terör uzanımlarının daha da derinleşmesine ve katmerleşmesine yarar. Ayrıca Amerika’nın halkına İslâm’ı ve Müslümanları doğru bir şekilde öğretmesi şarttır. Bugün, Amerikalıların üzülerek söylemek gerekirse İslâm’ı bilmedikleri halde Müslümanlarla ilgili olumsuz önyargıları bulunmaktadır. Bu noktada 31 Ocak-19 Nisan 2007 tarihleri arasında bulunduğum ve bir kaç eyaletine gitme imkanı elde ettiğim Amerika’da dikkatimi çeken bir hususu zikretmek istiyorum. Bu husus, Amerika’da İslâm’ın şiddet dini olduğu yönünde, Müslümanların terörist oldukları yolunda ciddi bir propagandanın olduğu gerçeğidir. Gerçekten de Amerika’da bazı siyasal güçler, bazı akademisyenler, bazı kiliseler ve medya önyargılar ve ideolojik, siyasal amaçlarla İslâm’ı hep terör ve şiddetle anmakta (Davidson, 2003: 71) ve bu da İslâm hakkında maalesef son derece bilgisiz olan Amerikan halkının İslâm ve Müslümanlarla ilgili olarak olumsuz düşünmesine, Müslümanları Amerika için çok tehlikeli görmesine ve dolayısıyla Müslümanlardan nefret etmesine yol açmaktadır. Bu gerçeği Amerika’da yaşayan Müslümanlar görmekte ve bundan olumsuz etkilenmektedirler. Kiliselerde gerek din adamlarıyla gerek dindar insanlarla yaptığım görüşmelerde ve ayrıca üniversitelerde akademisyenlerle görüşmelerde İslâmî terör gibi ifadelerin sıklıkla kullanıldığını ve Müslümanlık denildiği zaman terör ve şiddetin hatırlandığını tespit edebildik. Ayrıca yazılan bazı kitaplarda Müslümanlar hakkında ciddi dezenformasyonlar yapılmaktadır. Bazı Medya grupları aynı şekilde Müslümanlığı terörle ilişkilendirmeyi meslek edinmişlerdir. Avrupa’da da durumun farklı olduğunu söylemek güçtür.
İslâmî bağlamda; terörizm, fundamentalizm, radikalizm, extremizm, dindarlık, Müslümanlık ve İslâm bilerek ve bilmeyerek birbirine karıştırılmak suretiyle, İslâm’ın ve Müslümanların şiddet ve terörle ilişkilendirilmesi, Müslümanların barışçı yönlerini ortaya koymalarına engel teşkil etmektedir. Batı’nın bundan vaz geçmesi ve Müslümanların da kendilerini doğru ifade etmeleri gerekmektedir. Gerçekte İslâm’ın ve kendilerinin öyle olmadığını iyi anlatmaları gerekmektedir.
Sonuç olarak İslâm, ev-küyerel yaklaşımıyla dünyada var olan şiddet ve terörü durdurmada çok büyük bir potansiyele ve tecrübeye sahiptir. İslâm, küresel durumu ev-küresel duruma dönüştürerek hem evrensellik özelliğiyle dünyaya değerlerini yayabilecek, hem yerellikleri koruyacak, çoğulculuk temelinde farklı inançların kendi durumlarını devam ettirmelerini temin edecek birikimle küresel dünya düzeninin özellikle şiddet ve terör boyutuna set çekebilir. Küresel güçlerin, İslâm ülkelerini kendi haline bırakması, İslâm’ın bu potansiyel ve tecrübesini zamanında ortaya koyması ve dolayısıyla tüm dünyada barışa giden yolu açması için önemlidir. Müslümanların kendi haline bırakılması, Müslüman toplumların kendi ülkelerinde demokratik yapılanmayı da beraberinde getirecektir. Tabii ki Müslümanların da ne tür olayların içinde olurlarsa olsunlar, İslâm’ın temel prensiplerinin belirlediği şekilde şiddet ve teröre bulaşmamaya dikkat etmeleri şarttır.

Kaynakça:
Kur’an-ı Kerim
Ahmad, Aqueil (2001). “Globalization And The Developing Countries, With Especial Reference To Cuba”. http://globalization.icaap.org/content/v1.1/aqueilahmad.html
Ahmed, Ekber S. (1995). “Medya Moğolları Bağdad Kapısında”. Medeniyetler Çatışması. Der. M. Yılmaz, Ankara: Vadi
Altun, Fahrettin (2000-2001). “Küreselleşme: Söylem ve Gerçek”. Tezkire. Sayı: 18
Aslan, Adnan (2002). “20. Yüzyıl, Küreselleşme ve İslâm”. Bilgi ve Düşünce. Yıl: 1. Sayı: 2.
Aydın, Mehmet (1997). “Değişim Sürecinde İslâm”, İslâm Kültürü ve Toplumsal Ekonomik Değişim. (Jean-Paul Charney). Çev. A. B. Baloğlu-O. Bilen. Ankara: TDVY.
Barbier, Maurice (1999). Modern Batı Düşüncesinde Din ve Siyaset. Çev. Ö. Gözel. İstanbul: Kaknüs
Bauman, Zygmunt (1999). Küreselleşme. Çev. A. Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı
Berger, Peter L.-Luckmann, Thomas (1971). “Sociology of Religion and Sociology of Knowledge”. Sociology of Religion. Ed. R. Robertson. England: Penguin Boks, ss. 61-73
Beyer, P. (2002). “Globalization”. http://aix1.uottawa.ca/pbeyer/globalization. html
Buharî, (1979). Sahîhu’l-Buharî. c. 1. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslâmiyye
Davidson, Lawrence (2003). Islamic Fundamentalism. Westport, London: Greenwood Press
Esposito, John L. (2005). Islam: The Straight Path. 3. bs. New York, Oxford: Oxford University Press
Esposito, John L. (1999). The Islamic Threat: Myth or Reality? 3. bs. New York, Oxford: Oxford University Press
Esposito, John L. (2000). “Political Islam and Global Order”. Religion and Global Order. Ed. J. L. Esposito-M. Watson, Cordiff: University of Wales Press
Esposito, John L.-Watson, Michael (2000). “Introduction”. Religion and Global Order. Ed. J. L. Esposito-M. Watson. Cardiff: University of Wales Press
Garrett William R.-Robertson, Roland (1991). “Religion and Globalization”. Religion and Global Order. Der. W. R. Garrett- R. Robertson. New York: Paragon House Publishers, ss. ix-xiii
Giddens, Anthony (1994). Modernliğin Sonuçları. Çev. E. Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı
Habermas, Jurgen (2002). Küreselleşme ve Millî Devletlerin Akîbeti. Çev. M. Beyaztaş, İstanbul: Bakış
Held, D.-McGrew, G.-Goldbatt, D.-Perraton, J. (1999). Global Transformations: Politics, Economics, and Cultur. Stanford: Stanford University Press
İnalcık, Halil. (1998). “Tarihsel Bağlamda Sivil Toplum ve Tarikatlar”. Küreselleşme, Sivil Toplum ve İslâm. Ankara: Vadi
Keyman, E. Fuat-Sarıbay, A. Yaşar (1998). “Giriş: Küreselleşme, Siyaset ve Toplumsal Yaşam”. Küreselleşme, Sivil Toplum ve İslâm. Ankara: Vadi
Lang, Michael (2006). “Globalization and Its History”. The Journal of Modern History, c. 78, ss. 899–931
Lechner, Frank J. (1989). “Cultural Aspects of the Modern World-System”. Religious Politics in Global and Comparative Perspective. Ed. W. H. Swatos. New York: Greenwood Press
Mazrui, A. (1998). “Globalization: Homogenization or Hegemonization”. The American Journal of Islamic Social Science. c. 15. Sayı: 3
McGovern, Robert P. (2007). All American Why I Believe in Football, God, and War in Irak. New York: William Morrow
Mittelman, James H. (2000). The Globalization Syndrome Transformation and Resistance. Princeton: Princeton University Press
Okumuş, Ejder (2003). Toplumsal Değişme ve Din. İstanbul: İnsan
Okumuş, Ejder (2005). “Secularization and Religion”. Euro Agenda Avrupa Günlüğü. 4/6, ss. 335-356
Okumuş, Ejder (2006). “İslâmî Dönem Harran’ında Bilginler Arasındaki İlişkilerin Toplumsal Boyutları”. I. Uluslararası Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006. Urfa
Ortaylı, İlber (2007). “Osmanlı Barışı”. Osmanlı Araştırmaları. http://www.os-ar.com/modules.php?name=Encyclopedia&op=content&tid=501590, 02 Ocak 2007
Robertson, Ronald (1999). Küreselleşme. Çev. Ü. H. Yolsal. Ankara: Bilim ve Sanat
Robertson, Ronald (1996). “Glokalleşme: Zaman-Mekan ve Homojenlik-Heterojenlik,” Postmodernizm ve İslâm Küreselleşme ve Oryantalizm, Der. A. Topçuoğlu ve Y. Aktay, Ankara:Vadi, ss. 113-138
Robertson, Roland (2001). “Comments on the “Global Triad” and “Glocalization””. http://www.kokugakuin.ac.ip/:jcc/wp/global/15robertson.html
Robertson, Roland (1987). “Globalization and Social Modernization: A Note on Japan and Japanese Religion”. Sociological Analysis. Sayı: 47
Roy, Olivier (1994). Siyasal İslâm’ın İflası. Çev. C. Akalın, İstanbul: Metis
Smith, Huston (2001). Islam A Concise Introduction. New York: HarperSanFrancisco
Tomlinson, John (1999). Kültürel Emperyalizm. Çev. E. Zeybekoğlu. İstanbul: Ayrıntı
Turner, Bryan S. (2002). Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm. Çev. İ. Kapaklıkaya. İstanbul: Anka
Waters, Malcolm (1996). Globalization. 2. bs. London-New York: Routledge

* Bu yazı, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından 26-28 Nisan 2007’de düzenlenen Uluslararası Din ve Dünya Barışı (Religion and The World Peace) Sempozyumu’nda sunulan bildirinin gözden geçirilmiş halidir.
** Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

1 Gunter Verheugen’e göre ‘’21. yüzyılın en büyük sorununu Batı dünyasıyla İslâm ülkeleri arasındaki gerginlik oluşturmaktadır.” (http://www.tercumangazete. com/hoku. aspx?id = 10661, 07 Ekim 2004 Perşembe)