ÇORUM HASAN PAŞA KÜTÜPHANESİ

Yrd. Doç. Dr. M. Mahfuz Söylemez
GÜ Çorum İlahiyat Fakültesi

İç Anadolu-Karadeniz güzergâhı üzerinde bulunan Çorum, Osmanlılar döneminde hem yer aldığı coğrafya, hem de sancak olmasından dolayı yoğun kültürel hareketliliğin içerisinde yer almıştır.
Burada ilk kütüphane 1756 tarihinde Hacı Ali Mahmut Efendi tarafından kurulmuştur. 1787’de kurulan ikinci kütüphane ise şimdiki Ulu Cami’nin hemen altındaki istiklâl ilköğretim Okulu’nun bahçesinde Süleyman Fevzi Paşa tarafından kurulmuştur. Daha sonra 1878 tarihinde Çorum müftüsü Ahmet Feyzi Efendi, günümüzde Kurtoğlu Medresesi olarak bilinen Emir Ahmed Mahallesindeki medresenin bir bölümünü vakıf kütüphanesi haline getirerek 3000 cilde yakın eser koydurmuştur. Bu kütüphanenin kitabesi Çorum Müzesi’nde bulunmaktadır.
Çorum Müzesi’nin bahçesinde sergilenmekte olan 1309/1893 tarihli bu kitabenin üzerinde şunlar yazılmaktadır:
Oldu pek âli bin üç yüz doksanda sâlik.
Bu kütüphanenin inşası ile şehri Çorum.
Pederim Hacı Ali vakfetti, ettim tevsi’.
Müstefid ola kamu talebe-i irfan-ı Çorum.
Nezd-i Valâ-ı İlâhide kabul olsun diye.
Feyziya cümle ahâli senâ-hân-ı Çorum.
Kitabeden anladığımız kadarıyla, kütüphane Çorum müftülerinden ünlü Ahmed Feyzi Efendi’nin babası Hacı Ali tarafından kurulmuştur. Oğlu tarafından da genişletilmiştir. Söylememiz gereken bir başka husus ise; adı gecen bu kütüphanenin Çorum’un ilim-kültür tarihinde önemli bir yere sahip olduğudur.
1895 yılında günümüz kütüphanesine adını verecek olan Hacı Haşan Paşa, Ulu Camii’nin avlusunda müstakil bir kütüphane binası inşa ettirmiş, birçok eser vakfetmiştir. Cami’nin etrafında bulunan medreselerde okuyan talebeler bu kütüphaneden istifade etmekteydiler. 1924’te Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun kabulü ve medreselerin kaldırılmasıyla Süleyman Fevzi Paşa, Müftü Ahmet Feyzi Efendi ve Hacı Hasan Paşa kütüphaneleri birleştirilerek, Millî Kütüphane adıyla, Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı il halk kütüphanesi haline getirilmiştir.
Adı geçen bu kütüphaneye Mutasarrıf Ahmet Cevdet Paşa nezaretinde, Dr. Mustafa Cantekin tarafından, Haşan Paşa Kütüphanesinden 960, Süleyman Feyzi Paşa Kütüphane- si’nden 600, Çorum Müftülerinden Hacı Ahmet Feyzi Kütüphanesi’nden 3000 kitap konmuştur. Kütüphanelerin vakıfları ise Evkaf Mü- dürlüğü’nce satılmıştır.
Günümüzde Belediye Başkanlığı olarak kullanılmakta olan bina, Millî Kütüphane olmak amacıyla inşa edilmiştir. Kütüphane binası; Mutasarrıf Ahmet Cevdet Paşa, eşraftan Tev- fikzâde Nurî, Evkaf Müdürü Salim, Gökçeşmezâde Mahmud Ağa, Kâmil Hoca, belediye başkanı Ökçezâde Haşan Efendi ve meclis idâre azası istanbulluzâde Sadık Efendi’den oluşan "Çorum Milli Kütüphane İnşaatı Heyeti" tarafından yaptırılmıştır. Kütüphane büyük ölçüde halkın katkıları ile tamamlanabilmiştir. Binanın sarı taşları, köylülerce parasız taşınmış, hatta ustaları bile çoğu zaman ücret almadan çalışmışlardır. Bu durum Çorumlunun ilme ve irfana verdiği değeri gözler önüne sermesi açısından büyük bir öneme sahiptir.
Millî Kütüphanenin 5 Ağustos 1925 tarihindeki resmi küşadında zamanın Dahiliye Nazırı Cemil Bey de bulunmuştur. Kütüphanenin alt katında inşa edilmiş olan dükkânlar, bu mües- seseye gelir sağlaması amacıyla esnafa kiraya verilmiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren bu bina bir kültür sitesi olarak kullanılmıştır. Nitekim 1927 tarihinde burada Kütüphane, Müze (Meârif Müzesi), Türk Ocağı ve Öğretmenler Birliği (Mualimler Birliği) bulunmaktaydı. Birada özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında öğretmenler birliği tarafından halka ücretsiz olarak okuma-yazma kursları verilmekteydi.
Büyük bir konferans salonuna da sahip olan Kütüphanenin bu salonunda, Perşembe günleri Türk Ocağı tarafından organize edilmekte olan büyük konferanslar verilirdi. O tarihin gerek Fikret gerekse de Çorum gazetelerinde burada verilmekte olan konferanslar ile ilgili teferruatlı bilgi bulunmaktadır. Daha çok Cumhuriyet’i anlatmakta olan bu konferansların konularında zaman zaman farklılık da bulunmaktaydı. Kadın hakları, medeni kanun, okuma-yazmanın önemi, çiftçilik vs. ile ilgili de halkı bilgilendirmek amacıyla konferanslar verilmekteydi.
Yine bu konferans salonunda Çorum Da- ru’l-Musiki’ye mensup olan Kemanî Zeki, Udî Muallim Âsıf ve Sa’dî beyler tarafından sık sık konserler verildiği de görülmektedir.
1942 tarihine kadar şimdiki Belediye Başkanlığı binasında Çorumluya hizmet eden kütüphane 1942-1943 tarihlerinde şimdiki Emniyet Müdürlüğü’nün yerinde bulunan İnkılâp İlk Okulu’nun bir odasına taşınmıştır. Çorum aydınlarının girişimleri sonucunda 1944 tarihinde kendi binasının alt katına yeniden dönmüştür. 9 Ocak 1952 tarihli Yeni Çorum Ga- zetesin’deki Naci Önder’in yazısından kütüphanenin bu dönemde içler acısı bir durumda bulunduğu, bir okuma salonunun dahi bulunmadığı anlaşılmaktadır.
1958 tarihinde Adliye sarayının inşasıyla Cumhuriyet savcılığından boşalan iki oda kütüphaneye dönüştürülerek buraya Arap harfli yazmalar ve matbu eserler konmuştur. 1956 yılında zamanın belediye başkanı Baha Bey başkanlığında Çorum Genel Kütüphane Yapma Derneği kurulmuş, bu derneğin çalışmaları sonucunda Çorum Kütüphanesi inşa edilmiş ve 1963 tarihinde hizmete açılmıştır. Bu ikinci kütüphane de ilk kütüphanede olduğu gibi büyük ölçüde ilim ve irfana değer veren Çorumlunun gayretleri ve katkıları ile vücuda gelmiştir. Bugün Pirbaba Çamlığı’nın arkasında bulunan bu Kütüphane Haşan Paşa Kütüphanesi olarak bilinmektedir.
Osmanlılar döneminde vilâyet merkezliği yapmayan Çorum’da büyük medreselerin bulunmadığı, dolayısıyla değerli eserlere sahip büyük kütüphanelerin de bulunamayacağı düşünüldüğünden Çorum Kütüphanesi araştırmacıların yeteri kadar ilgisini görmemiştir. Oysaki bugün Haşan Paşa Kütüphanesi’nde -kayıtlarda zikredilmeyen risaleleri de dikkate alacak olursak- 5000’in üzerinde yazma bulunmaktadır ki bu rakam, büyük yazma koleksiyonlarına sahip olmakla ünlenen birçok kütüphanedeki rakamın üzerindedir. Çorum kenti için büyük bir hazine konumunda olan bu yazmaların içerisinde, başta Çorum Şeriyye Sicilleri (kayıt no: 1754,1755), Çorum ile ilgili vakıf vs. fermanların toplandığı defterler (kayıt no: 24104, 24105, 24106) vs. olmak üzere, bu yörenin tarihini ilgilendiren birçok eser olduğu gibi İslâmî alanların hemen hemen her sahası, başta astronomi, cebir ve matematik olmak üzere pozitif bilimlerin birçok dalıyla ilgili eser bulunmaktadır ki içlerinde oldukça eski nüshaların yanı sıra müellif nüshaları da mevcuttur.
Unutmamamız gereken nokta ise, bu kütüphane ve buradaki eserler Çorum’un geçmişi ve tarihi olduğudur. Çorum’da yaşayan bizler bu geçmişe ve bu tarihe sahip çıkmazsak bizim adımıza kimse bunlara sahip çıkmaz. Çorumlunun bildiği gibi 1800’lerde Pu- siyân mahallesinde büyük bir Ermeni Kütüphanesi bulunmaktaydı. Ermeniler bu yöreyi terkedince bu kütüphaneyi de götürdüler ki, içerisinde de Çorum tarihi ile ilgili önemli bilgi ve belgeler bulunmaktaydı. Haşan Paşa Kütüphanesinde bulunan bu eserlerin yöreyi ter- ketmesi bu şirin kentimiz için ikinci bir kayıp olacağını bilmek durumundayız.