DİYANET KÜTÜPHANESİNDEKİ EŞSİZ
YAZMA ESERLER:
HADİS KİTAPLARI

Zeynep YEŞİLDAL AKTAŞ
DİB Yazma Eser Uzmanı

Hadisler, Peygamber Efendimiz’in (s.a.s.) hayatını bütün yönleriyle kapsayan ve onun nasıl yaşadığını anlamamızı sağlayan örnek davranışları ve sözleri ihtiva eder. Bu nedenle tarih boyunca Müslümanlar için Kur’an-ı Kerim’den sonra gelen en önemli kaynak olan hadisleri doğru okumak, anlamak, yazılı metinleri muhafaza etmek, sonraki nesillere aktarmak her zaman önem taşımıştır.
Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesinde yer alan yazma eserler arasında da oldukça kıymetli hadis şerhleri, haşiyeler ile bazı hadisleri anlama ve yorumlama üzerine yapılan çalışmalar, tercümeler ve nüshalar bulunmaktadır. Koleksiyonda bulunan en önemli nüshalardan biri Tirmizi’nin (Ö. 279 [892]) el-Cami’u’s-sahih adlı nüshasıdır. Nüshanın müstensihi el-Kurtubî’dir. Nüshanın istinsah edildiği tarih ise 8 Muharrem 588’dir. (25 Ocak 1192) Bu nüsha, eserin en eski nüshalarından sayılmaktadır. Tirmizi, el-Cami’u’s- sahih’i “Kimin evinde bu kitap bulunursa onun evinde konuşmakta olan Peygamber var demektir.” (İsmail Lütfi Çakan, el-Camiu’s-Sahih, TDV İslam Ansiklopedisi, c.7, s. 129.) sözüyle ilim âlemine takdim etmiştir. Tirmizi bu sözü övünmek için değil eserine olan güvenini belirtmek için söylemiştir.
Değerli bir nüsha da Aynî’nin (1361-1451) ‘Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahihi’l-Buhari adlı nüshasıdır ve bu nüsha eserin XI. cildidir. Telif tarihi miladi 1443 olan şerhin elimizdeki nüshası Mısır’da 1512 tarihinde tahminen müellifin ölümünden elli sene sonra istinsah edilmiştir. Eser, Kur’an-ı Kerim’den sonra en güvenilir kitap olarak kabul edilen, sahih hadisleri toplayan Sahih-i Buhari’nin şerhidir. Nüshamızın müstensihi Nureddin b. Muhammed b. Abdullah’tır. Umdetü’l-Kârî fî Şerhi Sahihi’l-Buhari müellifin en büyük ve en meşhur eseridir. Hadisten hüküm çıkarma yolları hakkında detaylı bilgiler vermiş, özel başlıklar altında birtakım mühim bilgiler aktarmıştır. Kendisinden önce yazılan şerhlerde geçen kayda değer gördüğü bilgileri almış, onları kendi süzgecinden geçirerek okuyucunun istifadesine sunmuştur. Hadisleri her yönüyle şerh etmiştir. Hadisle ilgili nakledilen bilgilere ulaşmak isteyen kişi bütün bu bilgileri Aynî’nin şerhinde bulabilmektedir.
Bir diğer yazma, Sadreddin Konevî’nin (Ö. 673 [1274]) “Şerh u Erbaine Hadis” adlı nüshasıdır. Bu nüsha en eski nüshalardan sayılmaktadır. Müstensihi İyas b. Abdullah’tır. Ağrus Medrese’sinde (Isparta) 1 Şevval 844 (23 Şubat 1441) tarihinde istinsah edilmiştir. Şehid Ali Paşa kütüphanesinde (Demirbaş No: 2749) de bir nüshası mevcuttur. Konevî’nin hadis şerhi yöntemini gösteren nüsha yirmi dokuz hadisin şerhini içerir. Konevî’nin hadis anlayışı Hz. Peygamber’e (s.a.s.) “cevâmiu’l-kelim” özelliği verildiği ilkesinden hareket eder ve hakikat-i Muhammediyye düşüncesinin bir yorumu şeklinde ortaya çıkar. Sadreddin Konevî’nin, meşhur olan, kaynaklarda ve muhtelif kütüphanelerde bulunan yazmalarında farklı isimlerle de kaydedilmiş bulunan bu kırk hadis şerhinin görülebilen yazmalarında hadis sayısı 26 ila 29 arasında değişmektedir. Bundan ötürü Konevî’nin onu tamamlayamadığı söylenmektedir. Fakat her bölüm başında şerh edilen hadisle birlikte aynı içerikte olan başka hadisler de zikredilmiştir. Bu şekilde incelendiğinde başlıklardaki hadis sayısı elli civarında olmaktadır. Bu durum dikkate alındığında ise önce kırk kadar hadisin toplandığı sonra şerh esnasında ilgili olanların bir araya getirilerek birlikte şerh edildiği ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı herhangi bir eksikliğin bulunmadığını söyleyebilmekteyiz.
Yazma eser koleksiyonunda hadis alanıyla ilgili yer alan diğer nüshalar da yazıldıkları tarih, müstensihlerinin önemi açısından oldukça dikkat çekmektedir. Bu nüshalardan en nadidesi taranabilen hiçbir kütüphanede karşılaşmadığımız Yakub b. Sûcî b. A’mâş b. İdrîs[?] tarafından yazılmış Meşâriku’l-İhtisas adlı eserdir. Eserin müstensihi yine müellifin kendisidir. Bundan dolayı eserimiz müellif hattıdır. Bu nüshanın telif tarihi 697 (1298) olup çeşitli hadisler hakkında bilgilerin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.
Diğer önemli yazmalardan birisi de İbn Teymiye’nin (ö. 652 [1254]) el-Müntekâ min ahbâri’l-Mustafa adlı eserinin bir nüshasıdır. Müstensihi Mansur b. Osman b. Ömer’dir. Kahire’de 16 Rebîülâhir 667 (23 Aralık 1268) tarihinde istinsah edilmiş en eski nüshalarındandır. Kütüb-i Sitte ve Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inden seçilip konularına göre sıralanmış ahkâm hadislerini ihtiva etmektedir.
Bu bağlamda hadis alanında çalışma yapmak isteyen araştırmacıları Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez Kütüphanesinde bulunan yazma eserlerimizi tanımaya davet ediyoruz.