İLK KUR’ÂN-I KERÎM BASMALARI

Mahmut GÜNDÜZ

A— GİRİŞ:

1 — Matbaa, İlk olarak, 1446 tarihinde, Mainz’li Johannes Gu­tenberg (1399-1468) tarafından, Almanya’da kuruluşundan, iki yüz sek­sen yıl sonra, Türkiye’de faaliyete geçebilmiştir. Oysa Osmanlı İmpa­ratorluğu bünyesinde yaşayan Mu­sevî, Hristiyan gibi, Müslüman olmayan uyrukların, matbaaları, uzun yıllardır, kendi dilleriyle kitap bası­yorlardı. Museviler, ilk matbaayı 1493 yılında İstanbul’da, bundan birkaç yıl sonra da Selanik’te açmışlardır. Ermeniler, 1567, Rumlar ise 1627 de ilk matbaayı kurdular.

2 — Matbaa, Türkiye’de ilk ola­rak, Padişah III. Ahmet (1673-1736) zamanında, Lâle Devri’nin uyanık ve ileri görüşlü Sadrazamı, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın (1660-1730) gayretleriyle, Yirmisekiz Çelebi-zade Said Mehmet Efen­di (...?-Öl. 1761) ve İbrahim Müteferrika (1673-1745) tarafından İs­tanbul’da kurulmuştur. Hazırlıkla­rına 1726’da başlanmış, 1727 de biti­rilmiştir.

Matbaanın faydaları ve gerekli­liği hakkında, Padişah III. Ahmed’in fermanı ile, zamanın Şeyhül-İslâmı, Yenişehirli Abdullah Efendi’den (...?-Öl. 1743), 1727 yılı Temmuzun­da Fetva alınmıştır. Fetvaya göre; Kur’an-ı Kerim ve diğer dinî eserle­rin basılmaları yasaktı. Bu şekilde, kurulan matbaada, 31 Ocak 1729 (H. 1141) tarihinde basılan ilk ki­tap “Vankulu Lûgatı”dır. Bu basım faaliyeti, ağır bir gidişle, yeni harf­lerin kabul tarihi olan 1928 yılına kadar sürmüştür.

3 — Matbaanın, Doğudaki, İs­lâm memleketlerinde kuruluşundan çok önce, Avrupa’da, Arap harfleriy­le birçok eserler basılmış ve İslâm ülkelerine yayılmıştır. Nitekim Pa­dişah III. Murat (1546-1595), bu durum karşısında, 1587 de yayınla­dığı bir Fermanla, yabancı memleketlerde basılmış Arapça kitapların Osmanlı ülkesinde satılmasını ser­best bırakmıştır.

Diğer yönden, XVII. yüzyılın başlarında, Hristiyan misyoner ve papazları tarafından, Suriye ve Lübnan’da matbaalar açtırılarak, halkın (özellikle Müslüman olmayanların) uyandırılmasına çalışıl­dığı bilinmektedir. Oysa bu memle­ketler, Osmanlı İmparatorluğu’nun birer parçasıdır.

B — İLK BASIM HAREKETLERİ:

1 — Arapça, Kur’an-ı Kerim’in, Türkiye’de, ilk bastırılması da matbaanın kuruluşundan çok sonra mümkün olabilmiştir. Avrupa’da ise, Kur’an-ı Kerim’in basımları uzun zamandan beri yapılıyordu.

2 — Bilindiği gibi, Peygamberi­mizin sağlığında (570-632), Vahiy kâtiplerine yazdırılan Kur’an say­faları, Hazreti Ebubekir Sıddık’ın (572-634) halifeliği sırasında toplat­tırılıp, bir cilt (kitap) haline geti­rilmiştir. Bu, dağınık sayfaların, bir araya getirilip, birleştirilmiş cildine “MUSHAF” adı verilmiştir. Bu Mushaf’ın sonradan Hazreti Os­man zamanında kopyaları çıkarıl­mış ve belli başlı İslâm merkezle­rine gönderilmiştir. (Fazla bilgi için Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XVII. cilt. 1968, sayı 2, sayfa 91-104’e başvurunuz.) İslâm âleminde, zaman geçtikçe, el yazısiyle, çeşitli büyüklükte Kur’an-ı Kerim yazmak ve süslemek, büyük değeri olan bir sanat kolu haline gelmiştir.

Elle yazılan, bu Kur’an-ı Kerim­ler, uzun zaman aldığı gibi çok pa­halı idiler. Mahdut miktarda olduklarından, gittikçe artan ihtiyacı da karşılamıyordu.

3 — Avrupa’da Hristiyanlara, en büyük dinî kitapları olan İncil’­in, matbaada ilk basımı, 1455 de tamamlanmıştır. Kur’an-ı Kerim’­in, Osmanlı Devleti’nde, İstanbul’­da ilk basımı ise, diğer İslâm mem­leketlerinden daha sonra mümkün olabilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde, matbaacı­lık ve kitap basımında ilerleme ve hızlanma, Tanzimat’tan (1839) son­ra görülmüştür ki, Kur’an-ı Kerim’in basımlarının yapılması da, bu devirden sonra başlar.

Kur’an-ı Kerim’in Avrupa basımlarında, tabii olarak Milâdî Ta­rih kullanılmaktadır. İslam memle­ketlerinde ise, Hicri Tarih kulla­nılmıştır. Bazılarında, tarih kulla­nılmadığı da görülmektedir.

4 — İslâm memleketlerinde Arapça Kur’an-ı Kerim basımları, zaman önceliğiyle, Hindistan’da, Mı­sır’da ve İstanbul’da yapılmıştır. Bu basımlar hakkında özet bilgiler verelim:

a — HİNDİSTAN’DA KUR’AN-1 KERİM BASIMI:

Doğu memleketlerinde, Kur’an-ı Kerim’in ilk matbaa basımları Hin­distan’da yapılmıştır:

1 — 1850’de (H. 1267) Lucknow’da ilk defa,

2 — 1852’ de (H. 1269) Bom­bay’da,

3 — 1857’ de (H. 1274) Kalküta’da,

4 — 1856’da (H. 1273) Kalküta’da Zemahşeri’nin (1074-1143) Keşşaf tefsiri ile bir arada

5 — 1863’de (H. 1280) Delhi’de bastırılmıştır.

b — MISIR’DA KUR’AN-I KE­RİM BASIMI:

Mısır’da, ilk matbaa, Napoleon Bonaparte’ın (1799-1821) istilâsı sı­rasında, 1798 yılında açılmıştır. Da­ha sonraları, Mısır’a vali olan Kavalalı Mehmet Ali Paşa (1769-1849) Bulak matbaasını kurdurarak, Türkçe değerli eserler bastırmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun bir eyaleti olan Mısır’da, Türkçeye önem verildiğinden, ilk Resmî Ga­zete olan “Vekayi-i Mısriye” Türk­çe olarak, 1828 de yayınlanmağa başlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin Resmî Gazetesi olan “Takvim-i Vekayi” ise, ilk olarak 1831 de çıkmıştır.

1 — Arap harfleriyle, Türkçe Kur’an-ı Kerim tercüme ve tefsiri (Tibyan Tefsiri) ilk olarak 1841’de (H. 1257) Bulak mâtbaasında bas­tırılmıştır. (Kur’an, Tercüme, Tefsir bir arada).

2 — Mısır’da ilk Arapça Kur’an-ı Kerim basımı, 1864’de (H. 1281) Bulak matbaasında yapılmıştır. Bu basımda, Hazreti Osman Mushaf’ı esas tutulmuştur.

3 — Daha sonraki yıllarda, say­fa kenarlarında tefsirler bulunan, Kur’an-ı Kerim’lerin basımları ya­pılmıştır. Bunların arasında çeşit­li boyutlarda, örneğin; posta pulu büyüklüğünde olanları da vardır.

c — İSTANBUL’DA KUR’AN-I KERİM BASIMI:

Geç kalınmasına rağmen, İs­lâm ülkelerinde, en çok basımların İstanbul’da yapıldığı anlaşılmakta­dır.

Evvelce de belirtildiği üzere, el yazması Kur’an-ı Kerim’ler uzun za­man aldığından çok pahalı ve git­tikçe artan büyük ihtiyacı karşı­layamaz olduklarından, matbaada basılmaları zarureti doğmuş ve izin verilmiştir.

1 — 1871 de (H. 1288) İstan­bul’da, Hafız Osman hattı ile ilk olarak,

2 — 1874 de (H. 1291) Ahmet Cevdet Paşa’nın gözetiminde basım­ları yaptırılmıştır.

3 — Sonraları, birçok matbaa­lar tarafından çeşitli Taş ve Harf basımları yapılmıştır.

4 — Sayfa kenarlarında tefsir­leri de bulunan güzel ve nefis ba­sımlar da bu sıralarda yapılmıştır.

d — AVRUPA’DA KUR’AN-I KERİM BASIMI:

1 — Avrupa’da, Arap harfleriyle ilk Kur’an-ı Kerim basımının 1530 yılında Venedik’te Paganini (Paganinus de Erescia ? - öl. 1530) adlı bir İtalyan, matbaacı tarafın­dan yapıldığı bilinmektedir. Ancak, bu basımın nüshaları, Papa Cle­ment VII (Giulio de Medicis-1478, Papalığı, 1523-1534) tarafından, toplattırılarak yaptırılmıştır. Avrupa memleketlerinde, Kur’an-ı Kerim’in Arapça basımları, her şeyden önce, ekonomik, siyasî çıkarlar ve özel­likle, gözlerine kestirdikleri İslâm ülkelerinde sömürgecilik çabalarını başarıya ulaştırmak için yapılmak­tadır.

2 — 1694 (H. 1106) tarihinde, Abraham Hinckelmann (XVII, yy.) adında bir Alman matbaacı, Hamburg’ta Arapça Kur’an-ı Kerim ba­sımını yaptırmış, bu basım sonra­ları, 1834-1853 tarihleri arasında beş kere tekrar edilmiştir.

3 — 1698 yılında, İtalya’da, Arap dili ve kültürü uzmanı Ludo­vico Marracci (1612-1700) tarafın­dan Padova şehrinde (*) tamam­lanan Kur’an-ı Kerim’in, ilk cildi 1691’de Roma’da çıkmıştır. Mutaas­sıp bir Hristiyan ilahiyatçı olan Lu­dovico Marracci, amansız Türk düş­manı ve Avrupa’da Türkler aleyhin­de ittifaklar kurduran Papa Innecent XII’in (1611, Papalığı: 1676­-1689) yakın dostu idi. Kitabının bi­rinci cildinde, İslâm dini ve pey­gamberi hakkında şiddetli suçlama­lar yer almakta ve Kur’an-ı Kerim’e hücumlar yapılmaktadır. Bu eser, Papa tarafından teşvik görmüştür. (*) Arapça ve Latince tercümeleriyle birlikte iki cilt halinde basımı.

4 — 1708’de Almanya’da Wittemberg’te Arapça basımı yapıl­mıştır.

5 —1768’de Leipzig’te, J. F. Freriep) tarafından Latince tercümesiyle birlikte basımı yapılmıştır.

6 — 1786’da Amsterdam’da iki cilt halinde basımı yapılmıştır.

7 — 1785’te İrlanda’nın Dub­lin şehrinde basımı yapılmıştır.

8 —1834’te Leipzig’te büyük Alman oriyantalisti Gustave Flüegel (1802-1870) tarafından bir takım mütalaalarla birlikte yapılan Arap­ça Kur’an-ı Kerim basımları sonra­dan 1842, 1855, 1867, 1870, 1881, 1893 yıllarında tekrar edilmiştir.

9 — 1881’de Frankfurt’ta, basıl­mıştır.

10 — 1833, 1871,1875, 1881 tarih­lerinde Londra’da Arapça basımlar yapılmıştır.

11 — Rusya’da Kur’an-ı Kerim’in Arapça basımları, siyasî maksat güdülerek erken yapılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olan Kırım, uzun ve çetin savaşlar sonunda, 1783 tarihinde Ruslar tarafından istilâ edilmişti. Rus Çariçesi Katerina II (1729-1796) Rusya’daki Türk ve Müslümanları kendi tarafına çekmek ve kazanmak için 1773, 1779, 1787, 1790, 1796, 1798 yıllarında, Kur’an-ı Ke­rim’in Arapçası ile tercüme tefsir­lerini, bol, bol bastırarak bedava da­ğıtmıştır. Ancak, bu hareket, za­manla, Müslümanlar arasında aksi sonuçlar vermiş, hatta birçok Hristiyan, İslâm dinini kabul etmiştir.

12 — 1801 yılında, Kazan’da, müslümanlar tarafından ilk olarak başlanılan Arapça, Kur’an-ı Kerim basımı, 1842 yılından itibaren, her yıl ara­lıksız olarak devam etmiştir.

13 — Kırım’ın Bahçesaray şeh­rinde 1911 yılında, çok mükemmel ve hatasız olarak Kur’an-ı Kerim basımları yapılmıştır. Sonradan, İsmail Gaspıralı (1851-1914) tarafın­dan, bu iş ele alınarak, Petrograd ve Kazan’da İstanbul ve Mısır ba­sımlarından daha mükemmel denebilecek şekilde Kur’an-ı Kerim ba­sımları vücuda getirilmiştir. Bu yeni basıma Kelâm-ı Kadim adı ve­rilmiştir.

14 — Fransa’da, Arapça Kur’an-ı Kerim basımlarının tarihleri olduk­ça eskidir. Bu konuda, kısa bilgi­ler vermek yerinde olur:

a — İlk Arapça Kur’an-ı Kerim basımı, 1543 tarihinde, Paris’te, Fransa’nın İstanbul Elçisi Muavini Oryantalist ve gezgin Guillaume Postel (1510-1581) tarafından Lâtin­ce tercümesiyle birlikte yaptırıl­mıştır. Bu tarihte Osmanlı İmpara­torluğu tahtında Kanunî Sultan Süleyman (1494-1566) padişah bu­lunmaktadır. Alman İmparatoru Charles Ouint’e (Karl V, 1500-1558) yenilerek, Pavia’da esir düşen Fransa Kralı François (1494-1547) annesi vasıtasiyle, Kanunî’den hima­ye talep etmiş, bu sayede, hapisten ve esaretten kurtulmuştur. Türkler­le dostluk kurmak çabasındadır. Bu dostluk, zamanla, Türklerin aley­hine gelişmiştir.

b — 1798 yılında Napoleon Bonaparte’ın Mısır istilâsı üzerine, Paris’te Kur’an-ı Kerim iki cilt ha­linde bastırılarak, İslâmlara dağıtıl­mıştır.

c — Fransızlar, daha sonraları, özellikle, Tunus, Fas, Cezayir ve diğer Müslüman ülkelerde, sömür­geler kurmak ve yerleşmek siyase­tiyle birçok defalar (daha ziyade 1830’dan sonra) Kur’an-ı Kerim ba­sımları yapıp İslamlara dağıtmış­lardır.

Yirminci yüzyılda, özellikle, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra (1939-1945), günümüze gelinceye ka­dar, Asya, Afrika, Avrupa ve Ame­rika kıtalarında, yüzü aşkın ülkenin dillerine tercüme edilmiş olan Kur’an-ı Kerim’in sanat değeri olan Arapça nüshalarının da, bu ülkelerde, artık serbestçe ve bol bol ba­sımlarının yapıldığı bilinmektedir.

KAYNAKLAR

A — TÜRKÇE KAYNAKLAR:

• Adıvar, Abdülhak Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, 1970.
• Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara, 1972.
• Abdurrahman, Münir, Papaların Tarih Boyunca Türk-İslâm Düşmanlı­ğı, İstanbul, 1967.
• Doğrul, Ömer Rıza, Kur’an Nedir, 2. Baskı, Ankara, 1967.
• Keskioğlu, Osman, Kur’an Tarihi, İstanbul, 1953.
• Hamidullah, Muhammed, Kur’an-ı Kerim Tarihi, Çev. Mehmet Sait Mut­lu ve Macit Yaşaroğlu, İstanbul, 1965.
• Sevük, İsmail Habip, Avrupa Edebiyatı ve Biz, 1-2 C., İstanbul, 1940.
• İslâm Ansiklopedisi, 1-12 C., İstanbul, 1950.
• Meydan-Larousse 1-12, İstanbul, 1969-73.
• Şar, Selâhaddin, İslâmî Bilgiler Ansiklopedisi, İstanbul, 1964.
• Mufassal Osmanlı Tarihi, 2-5 C., İstanbul, 1958.

B — YABANCI KAYNAKLAR:

• Brockhaus Enzyclopadie, Wiesbaden, 1966.
• Bibliographie Universelle, 1-3 Paris, 1857.
• Dictionnaire Générale de Biographie et d’histoire, 1-2, Paris, 1955.
• Distionnaire des Biographies, 1-2 Paris, 1958.
• La Grande Encyclopédie, 23. C., París, 1960.
• Larousse du Sicéle, 1-6, Paris, 1966.
• Encyclopaedia Britannica, 1-24, U.S.A., 1969.
• Encyclopaedia of Religions and Ethics, C. 10, London, 1950.
• The British Museum Cataloque of printed books, London, 1946.
• Webster’s Biographical Dictionary, U.SA., 1972.
• Enciclopedia Italiana, 25. C., Roma, 1949.