SİVAS’TA TÜRK ESERLERİ
— V —
Dr. Fiil. İlhan AKÇAY
MUZAFFER BARUCİRCİ MEDRESESİ
Selçuklu Şifahânesi, Çifte Minare külliyesi yanında bulunan ortası avlulu en muhteşem medreselerden biri sayılır. Devrimize kadar gelebilen bu eser halen onarılmış ve yeni maksatlar için kullanılmağa başlanmıştır. Eser dikdörtgen plânlı, eyvanlı ve ortası açık tiptedir. Giriş kısmının methali ve iki yan odaları hariç, diğer odaları tonoz tavanlı olup devrinin benzerleri gibidir. Avlusu etrafında iki karşılıklı revakları vardır, sütunları, başlıkları Gök Medrese’dekilere benzer.
Taç Kapı: Çifte Minareli Madrese tarafındaki Taç Kapısı mütevâzî ölçüde, cephe duvarından ancak yükselen hacimdedir. Yalandan incelendiği zaman dantelâ gibi işlendiği ve bu sanatın şahikasına varıldığı görülür. Kapı hacmi, işlemesinin gölge - ışık tesirinden âzâde oluşu onun yapılışında Sivas Şifâhânesi kapısının göz önüne alındığı; fakat devrinin en yüksek sanat zevki ile yapıldığı kanısını verir. Kapıda yeknesaklığı gidermek için şuraya, buraya güller konarak süslenmiştir. Taç Kapı ve cephe duvarı üzerindeki yazalar süsleme sanatı bakımından biribirlerini tamamlamaktadırlar. Ayrıca cephede iki niş şekli penceresi bu kısımların yegâne süslerini teşkil ederler. Köşeler desteklenmiş, devrinin geleneği icabı dışa başkaca pencere konmamıştır.
Giriş: Stalaktitli kapıdan girildiğinde uzun eyvanlı kısım ile tam karşısında büyük, yüksek eyvanı bulunur. Bunlarda da kısmen Sivas Şifâhânesi tesiri bulunursa da, bilhassa karşıya gelen eyvandaki taş üzeri kabartmalar dikkate değer. Gayet ince sanat eseri olan bu kısım çok harap olarak zamanımıza gelmiş, restorasyonda ise, eski halinde yapılması imkânsız bulunduğundan, aynen korunması cihetine gidilmiştir.
Avlusunun ortasında havuz olması gelenek îcâbındandı. Burada yapılacak kazılarda ip uçlan muhtemelen elde olunacaktır. Kemerler, sütunları ve başlıklarının zaten Gök Medrese tipine benzediğini yukarıda arzetmiştik. Kemerler arasında rozetler, düz damında çörtenleri bulunur.
Türbe: Taç Kapısının solundaki kubbeli odadır. Altta cenazeliğinin bulunup bulunmadığı hakkında bilgilerimiz yoktur. Çinili kubbesi yalnız burada değil, Konya’daki benzerleri arasında da eşi bulunmayacak derecede önemli parça olduğunu ortaya koyar. Çok itinalı işçiliği olduğundan zamanımıza kadar bütün tahribatlara göğüs germiştir. Tuğla - çini bir arada, lâcivert, mavi, firûze renkleri geometrik, palmet motiflerle bordürleri büyük âhenk içindedir, renkleri canlıdır. Çinilerinin koyuluğu içte dînî havayı vermektedir.
Türbede bânisi yatar. Bina 1271 yılında Selçuklu veziri Muzaffer Barucirci tarafından yapılmıştır.
Medresede İslâmî bilimler okutulurdu. Yanındakilerle bir kül hâlindedir, önünde aynı asra âit, şimdi temelleri bulunan hamamı vardı, Böylece külliye tam mânâsı ile ulvî, devrinde diğer İslâm ülkelerinde bile eşi olmayan muhteşemlik arzederdi.
ÇİFTE MİNARELİ MEDRESE
1271 yılında yapılmış bu eserle birlikte Gök Medrese, Bürüciye Medresesi aynı yıllarda Sivas’ta yapıldığından, âdeta şehir yeniden imar edilmiş, Selçuklu sanatının dünyada benzeri olmayan taşkın ifadeli (Barok) âbideleriyle süslenmişti.
Çifte Minareli, avlulu, eyvanlı, iki katlı ve belki de en büyük birkaç medreseden biri olarak tanınır. Keykâsüv Hastahânesi (Dârüşşifâ)nın tam karşısına yapılmıştır. Kapıları biribirlerine bakmaktadır. Bundan dolayı, iç kısmında İslâmî bilimler öğreten Medrese olduğunu da anlamaktayız.
Kesme taştan yapılmış muhteşem cephesi gerisinde müstakil plânı ile XIX. yüzyıla kadar duruyordu. Köşeleri desteklerle kuvvetlendirilmişti, bunlardan halen yalnız cephe köşeleri kalmıştır ve stalâktit - arabesk süslemeleriyle, benzerleri arasından derhal ayrı özellikle kendisini belirtir cazibesi vardır. Cephede altta iki yanda birer; üstte solda, üst kata âit bir adet olmak üzere üç tane penceresi olup, simetri esası bulunmaması, yeknesaklıktan, ayniyetten kurtulma çabasını gösterir ki, XX. yüzyılın sanatkârlarının da şimdi aradığı bu türlü sanat hareketleri olduğunu ilâve edelim.
Taç Kapı: Kesme taştan, bilinen en büyük kapılardan sayılır, iki yanlarda tuğla minareleri bulunur. Selçuklu sanatının en taşkın ifadelerinden birini de bu kapıda görürüz. Geniş bir stalâktitli müstatil bordür dıştan kapıyı sarar; iki yanlarda iki kat yapılmış sütünceler duvarlardan biraz Çıkıntı yapar. Dış bordür, gölge - ışık tesîri verirse de, diğer kısımları düz tekstil dediğimiz ince işlemelerle ancak yakından güzelliğini bütün haşmetiyle belirtir. Taç kapı alınlığı üzerinde kitabe çok iyi halde gelmiştir. Altındaki boş alanda üç büyük kabaralar hemen dikkati çekerler. İç, karşılıklı hücreleri de ayni itinalı, boş bırakılmamacasına işçilik gösterir. Bütün bunları taşçı ustası sanki mermer işler gibi rahatlıkla taşa hâkketmiştir.
Minare: Devrimize kadar gelen nadir Selçuklu minarelerindendir. Kapının üstünden gövde kısmı tuğla halde yükselir. Tuğla - sırlı tuğlalarla geometrik olarak işlenmiş ve gölge - ışık tesiri verildiği için uzaktan zarif görünümü vardır.
1966 yılında yapılan araştırmalarda mavi, firuze, mor renkli çini parçaları ele geçirilmişti. Bunların birçoğu mescidine âit olacaktı.
Şimdiki muhteşem cephesinin erişilmez güzelliğine XX. yüzyılda bile varılamıyacağı söylenir.
Taç Kapı üstündeki kabartmaların ne olduğu ani aşılamıyorsa da arslan ve boğa (güneş ve ayın) sembolü olduğu söylenir ki, bu tip Şifâhânelerde tâ Osmanlılar devrine kadar sembollerin kullanılması adetâ, tılsım olarak âdet edinilmişti.
Türbe: İnsanı hayran bırakan şaheser işçiliği, vardır. Türk - türbelerinden Anadolu’daki en eski misallerinden birisini teşkil eder. Hastahânenin sağ eyvanının gerisinde kubbeli kısımdır. Türbe olacak şekle sokulmuş ve kubbeli yapümıştır. Avluya - dışa pencereleri ve mihrabı bulunur. Birçok lâhitler olup, herbirinin üzeri çeşitli ayrı ayrı çinilerle süslenmiştir.
Türbe müstatil ve dıştan, taştan, yapılmıştır. Kubbenin dıştan çokgen gövdesi bulunur, burası sağır nişli ve tuğla dekorludur. Dıştan konik çatısı olacaktı. Avluya bakan cephesi de kuvvetli İran Selçukluları tuğla cephelerinin tesiri altında kalındığını göstermektedir. Saltukoğlu devrinin de tesiri sezilir. Panoları içinde arabesk çini - tuğla süsleri, girift kûfî ve Selçûkî kûfîleri Anadolu’daki benzerleri arasında şaheser işçiliği ile başta gelirler. Daha evvel bu tip cephe nişleri taşa oyulmuş Erzurum Saltuklu devri iç Kale Mescidinde bulunur (XII. Yüzyıl). Fakat Sivas’taki bu âbidede tuğla kullanıldığı için istenilen rahatlıkla çalışılmıştır. Süslemeleri çeşitli bölgelerden gelen sanatkârların yaptıkları üsûparına bakarak anlamaktayız. Türbenin tamamen ayrı sanatkârlar eliyle inşâ ve dekore edildiğini üslûp ayrılıklarından çıkarmaktayız.
Bu muhteşem türbenin yakın yıllarda, pek çok enfes çinilerinin ve mozayikli süslerinin çalındığını (Çalınan ve Soyulan Türkiye Arkitekt. No. 323. 1966) da etraflı olarak zaten izah etmiştik. Sırlı tuğla - mozayik çinilerinde kakma sistemine kadar en çeşitli tipleri mavi, beyaz, lâcivert, firuze renklerle benzersiz güzelliğe kavuşturulmuştur. Kapı - pencere - sanduka kitabelerinden bânîsinin hayat ve ölüm hakkındaki fikirleri çok acıklı ifâde ile verilmiştir.
Eşsiz İslâm medeniyetinin dünya çapındaki yüz ağartıcı hastahânesi hâlen restore edilmeğe başlanmış ise de, ancak kısmî onarımı yapılacaktır.
Böyle muhteşem eserin bir benzerini şimdi bile yapmaktan âciz bulunduğumuzu belirtirsek hakikati söylemiş oluruz.
Eser, 1217 M. tarihinde yapılmıştır.
DÂRÜŞŞİFA (KEYKÂVÜS HASTAHANESİ)
Çifte Minareli Medresenin karşısındadır. Türbe, Şifâiye ve yanında izleri kalmış Medresesiyle bir külliye halindedir. Dünyada mevcut en eski, binası bilinen III. cü yapıdır ve mevcutların içinde en muhteşem büyüklüğü ile tanınmış külliyedir. Hele bunun vakfiyesinin de zamanımıza kadar gelmiş olması, bu alanda boş olan bilgilerimize son derece değerli yeni kısımlar eklenmesine sebep olmuştur. Bu sebeplerden muhteşem yapı üzerinde ne kadar önemle durulsa azdır. Bizler sadece, kısaca özlü bilgiler vermekle yetineceğiz.
Banisinin adını da taşıyan Keykâvüs Hastahânesi, 1219 yılında veremden Ölen Sultan’ın, eşsiz bir vakfiye tertip ederek bu mükemmel binayı yaptırması tabiî karşılanmalıydı. Devrinin tanınmış kişisi olan Sultan, bugün ayni tipte yanında temelleri duran Medresesi ile Şifâhâne ve devrinde banilerinin yatacağı ve kendisi için yaptırdığı şaheser türbesini inşâ ettirmiştir. Yapının son derece mütevâzî giriş kapısı bulunur; iç hacmi, avlu etrafında revaklar gerisinde dikdörtgen plânlı, tonoz tavanlı odaları vardır. Büyüklüğü insanı hayrette bırakacak derecede muhteşem bir yapıdır. 48 x 68 m.dir. Odalarında ocakları bulunur. Medresesinde ders, burada tatbikat yapılmakta olup, devrimizin en ileri hastahânelerinden asla farkı yoktur. Bunda Türk - İslâm geleneğinin o asırlarda ne derece ileri olduğunu göstermesi bakımından çok tipik sayılır. Yerler taş - tuğla olsa dahi, üstüne hasır, onun üstüne kilim konarak oturulurdu.
Yapı eyvanlı, revakları yığma taş sütunludur. Nisbetlerde simetriye yakınlık varsa da tam değildir.
Taç Kapı: Âbidevî tesir uyandırmaktan âlidir. Ancak, cephe duvarlarından şöyle biraz yükselir, fakat çok mütevâzî ölçüleriyle esere ağırbaşlılık verir. Gölge - ışık tesiri uyandıracak süslemeleri yerine, ince dantelâ gibi işlenme tercih edildiği için; ancak yakından sanat zevkinin güzelliği lâyıkı ile anlaşılabilmektedir.
Eyvan: Girişin tam karşısında, gayet büyük sivri kemerli eyvanı hemen göze çarpar. Burada saçlı birer insan resmi bulunur. Bunun diğer benzerini Divriği Prenses Turan Melik Dârüşşifasında da görürüz. Bunlardan birisi içindeki yazılardan da anlaşılacağı üzere güneşi temsil eder, diğerinin de ay olması lâzım gelmektedir. Başındaki taçtan şua gibi çıkıntıları vardır. Erkek tipidir, diğeri örgülü saçlı, ayı temsil eden figürdür. Bunlar yalnız semboldür ve Sâmânî, İslâm dîninden evvelki Türklerin tabiat kuvvetlerine verdikleri önemin kalıntıları sayılmaktadır.