“Allah güzeldir,
güzelliği sever” hadisinin cami mimarisine estetik katkısı

Doç. Dr. Bekir Tatlı
Çukurova Üniv. İlahiyat Fak.

Türk-İslam mimarisinde dinî mimariye ait eserlerin en başta geleni camidir. Türk toplumlarında şehir genellikle cami merkezli olarak inşa edilir ve caminin etrafından doğru dalga dalga yayılır ve gelişir.
Cami, güzel yazının (hüsnühat) çok kullanıldığı bir yapı çeşidi oluşunun yanında, aynı zamanda tezhip, çini, ahşap işçiliği vb. diğer sanat dallarının da toplu olarak uygulandığı bir mimari eser türüdür. Camilerde kapı üstleri ve çevresi, pencere söveleri (kasaları) ve alınlıkları, ahşap kapı ve pencere kanatları, mihrap ve minber çevresi, mahfiller, vaaz kürsüsü, sütun başlıkları, iç kubbeler güzel yazının en çok kullanıldığı yerlerdir. Bu anlamda camiler, en güzel yazıların sergilendiği halka açık en geniş mekânlar olarak öne çıkar.
Cami süslemelerinde en sık rastlanan metin türlerinin başında ayetler ve hadisler gelir. Bunların yanı sıra, önemli şahsiyetlere ait sözlerin, şiirlerin ve gazellerin de yazıldığı görülmektedir. En sık yazılan metinler şunlardır:
Ayetler
Her dönemde cami mimarisinde en çok nakşedilen metin türü şüphesiz Kur’an-ı Kerim ayetleri olmuştur. Öyle ki, bir mimari yapının neredeyse bütün parçalarının ayetlerle süslendiği örnekler vardır. En küçük dinî yapının giriş kapısı üzerinde bile Kur’an’dan bir ayet yazılması, o mekânın ilahî kelam ile şereflendirilmesi anlamına geldiği gibi aynı zamanda Allah kelamına verilen değeri de gösterir. Diğer yandan nakşedilen ayetler vasıtasıyla gelen ziyaretçilere mesajlar verilmeye çalışılmış ve bu yolla o mimari yapının bir anlamda bereket ve hayat bulması sağlanmıştır.
Hadisler
Kur’an-ı Kerim ayetlerinden sonra en çok yazılan metin türü Hz. Peygamber’e ait sözlerdir. Türk-İslam mimarisinde hadis kullanım geleneğinin kökeni bir hayli eskilere dayanmaktadır. Ancak bunun tam olarak başlangıç tarihini tespit etme imkânına sahip değiliz. Günümüze kadar gelebilenler arasında ise Anadolu Selçuklu dönemine ait eserler ön plandadır. Bu yapıların hepsi; kimi inşa kitabeleri bünyesinde, kimi ahşap kapı ve pencere kanatlarında, kimi de minberinde, mihrabında, sütun başlıklarında ve muhtelif yerlerinde, silinmeyen damga gibi hadis metinlerinin işlendiği mimari eserlerdir. 14. ve 15. yüzyıllara ait olan bu eserlerin bir kısmı Anadolu Beylikleri devrine, bir kısmı da Osmanlı Devleti dönemine ait bulunmaktadır. Divriği Kale Camii’nin (576/1180) Sivas Müzesi’ndeki ahşap kapı kanatları, şu an itibarıyla elimizdeki hadis yazılmış en eski vesika durumundadır.
Özellikle Bursa Yeşil Cami, Yeşil Türbe, Edirne ve Amasya Sultan II. Beyazıt Camileri, Topkapı Sarayı’na Fatih Medreseleri’nden getirilen ahşap kapılar, Afyon Gedik Ahmet Paşa Camii pencere kapakları, Edirne Üç Şerefeli Cami, Edirne Eski Cami, Amasya Beyazıt Paşa Camii gibi yapılar hadis metinlerinin yoğun bir şekilde kullanılmasıyla dikkat çekmektedir.
Denilebilir ki, hadisler mimari eserlere sadece ruhunu vermemiş, aynı zamanda onların dış görünüşünü de tezyin etmiştir.
Büyüklerin sözleri (kelam-ı kibar)
Mimari eserlere metin seçiminde, pek çok meşhur ismin sözleri bulunmakla birlikte, daha çok İslam’ın dördüncü halifesi, Hz. Peygamber’in damadı ve sahabenin ileri gelenlerinden biri olan Hz. Ali’nin (v. 40/660) sözleri ön plana çıkarılmıştır. Onun yanı sıra diğer İslam büyüklerinden hatta bazen de geçmiş peygamberlerden bazılarına ait sözlerin yazıldığı da olmuştur. Hz. Ali’nin sözü olarak nakledilen bazı vecizeler şöyledir:
"Kendini bilen Rabbini bilir."
"Bana bir harf öğretenin kölesi olurum."
"İnsanın şerefi ilim ve edep iledir, mal ve nesep ile değildir."
"İnsanlar uykudadır, öldüklerinde uyanırlar."
"Ahiretin sevabı dünyanın nimetinden hayırlıdır."
"Malın en temizi, kendisiyle ahireti satın aldığın maldır."
"Selametten daha güzel bir elbise yoktur."
"İlim peşinde koşanı cennet istekle bekler; masiyet (günah) peşinde koşanı ise cehennem hararetle bekler."
Camilerde en çok yazılan hadisler
Camiler Müslümanların toplanma mahalli olduğundan, hâliyle oralar toplumun bütün kesimlerini ilgilendiren pek çok konudaki hadislerin nazarlara sunulduğu geniş mekânlar olmuştur. Camilerde yazılan hadislerin konularının genellikle mescit yapmaya teşvik, namazın dinin direği olduğunu hatırlatma, dinin nasihat/samimiyet anlamına gelmesi, ikramda bulunarak ve açları doyurarak insanlara faydalı olmak ve merhamet duygularını geliştirmek, Allah’tan dünya ve ahirette iyilik ve hayır kapılarının açılmasını istemek gibi, çok çeşitli olduğunu söyleyebiliriz. Böylelikle, hemen hemen her konuda insanları peygamber kelamıyla aydınlatma yoluna gidilmiştir. Camilerimizde en fazla yazılan bazı hadisler şunlardır:
"Bütün övgüler her türlü noksandan münezzeh (uzak) olan Allah’adır, Allah’tan başka ilah yoktur, Allah en yücedir, güç ve kuvvet ancak yüce ve azamet sahibi Allah’ındır."
"Kuşkusuz Allah güzeldir, güzeli sever."
"Sizin en hayırlınız, Kur’an’ı öğrenen ve öğretendir."
"Benim şefaatim ümmetimin büyük günah sahiplerinedir."
"Dua ibadetin ta kendisidir."
"Ey Rabbimiz! Bize dünyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver, bizi ateşin azabından koru!"
"Allahım! Fayda vermeyen bir ilimden, korkmayan bir kalpten, karşılık bulmayan bir duadan ve doymayan bir nefisten sana sığınırım!"
"Ya Rabbi, Senin öfkenden yine sana sığınırım!"
“Allahım! Günahlarımı affet ve benim için lütuf kapılarını açıver!"
“Allahım! Seni zikretmede, sana şükretmede ve güzel ibadet etmede bana yardım et."
"Ey Allahım! Benim bütün hatalarımı ve günahlarımı bağışla!"
"Allahım! Sen benim dünya ve ahirette velimsin; beni Müslüman olarak öldür ve beni salih kulların arasına kat. Allahım! Senden kazadan (ilahî takdirden) sonra rızanı, ölümden sonra hayatın serinliğini (hoşluğunu), senin güzel yüzüne bakmayı ve sana kavuşma iştiyakını istiyorum."
"Ey kalpleri evirip çeviren! Kalplerimizi dinin üzere sabit eyle."
"Ey kalpler üzerinde tek tasarruf sahibi! Kalplerimize sana itaat yönünde tasarruf eyle."
"Allahım! Senden dünyada ve ahirette af ve afiyet istiyorum."
"İlim talep etmek, kadın erkek her Müslümana farzdır."
"Kim ilim öğrenmek için bir yola girerse, Allah onun vesilesiyle o kişinin cennete giden yolunu kolaylaştırır. "
"Âlimler peygamberlerin vârisleridir."
"Yerlerin Allah Teala’ya en sevimlisi mescitlerdir."
"Kim Allah (rızası) için bir mescit inşa ederse, Allah da onun için cennette bir ev inşa eder."
"Ameller ancak niyetlere göredir."
"Allah’ın farzlarını eda et ki, (Allah’a) itaatkâr biri olmuş olasın."
"Namaz dinin direğidir."
"Hikmetin başı Allah korkusudur."
"İnsanların en hayırlısı, insanlara en faydalı olandır."
"Din samimiyettir."
"Sizden kim bir münker (kötü bir şey) görürse, onu eliyle düzeltsin, gücü yetmezse dili ile ona da gücü yetmezse kalbiyle… İşte bu, imanın en basit davranışıdır."
"İnsanlara merhamet etmeyene Allah da rahmet etmez."
"Kim bir kardeşinin ihtiyacını karşılarsa, Allah da onun ihtiyacını karşılar."
"Hangi mümin aç bir mümine yemek yedirirse, Allah da kıyamet günü ona cennet ürünlerinden yedirir. Hangi mümin susuz bir mümine su içirirse, Allah da kıyamet günü ona lezzetli cennet içeceklerinden içirir. Hangi mümin bir çıplağa elbise giydirirse, Allah da ona cennet elbiselerinden giydirir."