KUR’ÂN TARİHİ*

A) Hz. Peygamber Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Yazılması

Kur’ân-ı Kerim bizzat âyetin ifadesiyle: "Ona ne önünden ne de arkasından bâ­tılın yanaşamadığı, O, hikmet sahibi, çok övülen Allah’tan indirilen..."[1] ve Hz. Pey- gamber’e (s.a.v.) 23 sene zarfında[2], olaylara ve halin getirdiği ihtiyaçlara göre pey­derpey indirilen İlâhî bir kitaptır.[3] Kur’ân’ın âyet ve sûreleri nazil olur olmaz anında yazılıyordu. Çünkü bir veya birden fazla âyet indiğinde Hz. Peygamber: "Bu âyetleri falan sûrenin filan yerine koyunuz." diyordu. Hadislerde gelen bilgilere göre de Ceb­rail (a.s.), Hz. Peygambere bir veya birden fazla âyet indirdiğinde şöyle diyordu: "Ey Muhammed! Şüphesiz Allah sana bu âyetleri şu sûrenin şurasına, şu âyetin sonuna koymanı emretmektedir." Bu sebeple âlimler, Kur’ân-ı Kerim’in mushaf haline geti­rilmesinin "tevkifi" olduğunda ittifak etmişlerdir. Bunun anlamı şudur: Bugün elde mevcut bütün mushaflarda müşahede ettiğimiz bu tevkifi metotla Kur’ân’ın tertibi, Allah’ın emri ve ondan gelen vahiy ile gerçekleşmiş olmasıdır.[4]

İşte böylece Hz. Peygamber (s.a.v.)’in günlük hayatı devam ederken İlâhî vahiy de peyderpey geliyor, vahiy kâtipleri gelen vahyi âyet âyet yazıyorlardı.[5] Kur’ân’ın nazil oluşu tamamlanıp, o yüce Peygamber (s.a.v.) Refık-i Alâ’ya intikal ettiğinde, iki kapak arasında bir kitap halinde toplanmamıştı, o gün için Kur’ân yazılırken sûrele­rin elimizdeki mushaf tertibine göre peş peşe sıralanma mecburiyeti de yoktu.[6] An­cak Kur’ân’ın tümü dağınık da olsa sahifelerde yazıyla tescil edilmiş, hafız sahabele­rin ezberinde kaydedilmişti.

O seçkin peygamber Hz. Muhammed’in (s.a.v.) gerçekten seçkin sahabeleri Kur’ân’ı okuma ve öğrenmede yarış ediyorlar, onu ezberleme ve korumada azamî gayret sarf ediyorlardı. Evlerde de çocuklarına ve eşlerine öğretiyorlardı. Gecenin zi­firi karanlığında ensarın evlerinin yanından geçen birisi, Kur’ân okuma sesinden baş­ka bir şey işitmezdi. Hatta Hz. Peygamber (s.a.v.) gecenin karanlığında bazı sahabe­lerin evlerinden geçerken bazılarının yanında durur, Kur’ân dinlerdi. Hatta bir riva­yete göre Resûlullah şöyle buyurmuştur: "Muhakkak ki ben Eş’ârîlerin (Yemen’den gelen bir kabileye mensup sahabenin) geceye girerken Kur’ân okuma seslerini tanı­yor ve geceleyin Kur’ân okuma seslerinden, gündüz evlerini görmemiş olsam da, ev­lerini tanıyordum.” (Buharî ve Müslim)

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, daha Hz. Peygamber’in sağlığında bile sayısız Kur’ân hafızları bulunmaktadır. Allah’a yemin olsun ki bu hafızlar: "Andolsun biz, Kur’ân ’ı öğüt için kolaylaştırdık. O halde düşünüp öğüt alan yok mu?"[7] meâliyle bir­kaç defa vurgulanan gerçeğe uygun olarak, yüce Kur’ân’a mahsus olmak üzere Rah­man olan Allah’ın inayetiyle ezberlenmesi kolaylaştırılmış Kur’ân’ı kolayca ezberli­yorlardı. Allah Teâlâ Kur’ân’a ebedîliği takdir etmiş, her türlü tahriften ve en ufak bir âyetinin bile zayi olmasından korumuştur. Şu gelecek âyet meallerinde ifade edildi­ği gibi Kur’ân, hem yazıyla satırlarda hem de kalplerde ezber yoluyla muhafaza edil­miştir. "...Şüphesiz o eşsiz bir kitaptır. Ona önünden de ardından da batıl gelemez. O,hikmet sahibi, çok övülen Allah’tan indirilmiştir."[8] "Kur’ân’ı kesinlikle biz indir­dik; elbette onu yine biz koruyacağız."[9] "Şüphesiz onu toplamak (ezberletip kalbine yerleştirmek) ve onu okutmak bize aittir. O halde biz, onu okuduğumuz zaman, sen onun okunuşunu takip et. Sonra şüphen olmasın ki onu açıklamak da bize aittir."[10]

Zannediyorum burada şuna işaret etmek gerekir. Kur’ân-ı Kerim’in tamamı her bir sahabenin yanında yazılı olmamakla birlikte sahabenin bütünü itibariyle yazıya geçirilmişti. İçlerinden birisinin yazmadığını diğeri mutlaka yazmıştı. Bundan dola­yıdır ki Kur’ân’ın yazıyla nakledilmesinde, Sahabe-i Kirâm’ın hepsi birbirine kenet­lenip yardım etmişlerdir. Şayet onlardan birisi eksik yazmışsa diğeri tamamlamak­taydı. Dolayısıyla Kur’ân’ın sonraki nesillere nakledilmesindeki mükemmellik, tevatüren nakledilmesindedir. Kur’ân-ı Kerim’in günümüze kadar nakledilmesi âhad yo­luyla olmamıştır.[11]

Söz konusu tarihî gerçeğe rağmen bazı tarihçiler[12] ve aynı şekilde bazı müsteş­rikler[13], Hz. Peygamber’in Refîk-i Âlâ’ya intikal etmesine kadar Kur’ân sûrelerinin tertip edilmediği, Kur’ân’ın bir kitap halinde tanzim edilmediği ve dolayısıyla nazil olan âyetlerin bugün mushaflarda gördüğümüz şekilde birbiriyle birleştirilmeksizin, dağınık olarak kaldığı görüşünü ileri sürmüşlerdir. Onlara göre Hz.Peygamber’in ve­fatından sonra, Kur’ân-ı Kerîm bir mushaf halinde toplanırken, sûreler tertip edilip bir kitap halinde tanzim edilmiştir.[14] Hatta bunlardan bazıları sûrelerin tertibi ve Kur’ân’ın bir kitap haline getirilme işini Zeyd ibnu Sâbit’e (r.a) dayandırmaya kadar giderek; "Hz-Peygamber vefat ettiğinde, Kur’ân herhangi bir şekilde toplanıp korunmamıştı."[15] gibi, daha birçok iddialar ileri sürmüşlerdir. Tabiatıyla bu iddialarla Al­lah nzası hedeflenmediği gibi, İlmî araştırma ruhuna ve akademik zihniyete de aykı­rı bir tutum olduğu açıktır.

Gerçek şu ki, kim olursa olsun bu konuda tarihî gerçeklerle taban tabana zıt gö­rüş sahipleri haktan sapmışlardır. Bu konudaki asıl gerçek, Hz.Peygamber’in sağlı­ğında ve onun emriyle âyetlerin sûre sûre, bugün elimizde mevcut mushafin tertibi üzerine okunması ve yazıyla kaydedilmesidir. Bu husustaki sayısız delillerden bazı­ları şunlardır:

1- İmam Mâlik (r.a) şöyle diyordu: “Kur’ân kesin olarak Hz. Resûlullah’tan işitildiği ve öğrenildiği gibi bir mushaf halinde telif edilmiştir.”[16]

2- Abdullah ibni Mes’ûd şöyle demektedir: "Ben bizzat Resûlullah’ın ağzından yetmiş küsür sûre dinleyip öğrendim. Bakara Sûresini de, “Şüphesiz Allah tövbe edenleri de, temizlenenleri de sever"[17] ayetine kadar kendisine okudum, arz ettim.”

3- Buhari ve Müslim’in Enes ibni Mâlik’ten gelen rivayetleri de, Kur’ân’ın mushaftaki şekliyle tertip edildiğini ispat eder. Enes ibnu Malik diyor ki, “Kur’ân Hz. Peygamber döneminde, hepsi de ensârdan olan dört kişi tarafından elimizdeki mushaf düzeninde tertip edilmiştir. ”[18]

4- Zeyd ibnu Sabit Kur’ân’m hepsini Hz.Resûlullah’a okumuş, ona arz etmiştir.

5- Rivayetlerden anlaşıldığına göre ilk Müslümanlardan olmaları ve Hz. Peygamber’in büyüklüğüne inanmaları sebebiyle, Kur’ân’ı onun sağlığında cem edip ez­berlemişlerdir.[19]

6- Hz. Osman (r.a.) yoluyla Hz. Peygamber’den (s.a.v) bize ulaşan rivayete gö­re, birden fazla sûre Hz.Peygamber’e nazil oluyordu. Daha sonra herhangi bir ayet nazil olduğunda, vahiy kâtibi olan birisini çağırır ve şöyle derdi: "Şu âyetleri, şöyle şöyle ifadeler bulunan falan sûreye koyunuz."

7- Zeyd ibnu Sâbit’in "Biz Kur’ân’ı Hz. Peygamberin yanında ince derilere yazı­yorduk."[20] sözü vahiy kâtiplerinin vahiy nazil olduğunda âyetin belirlenmiş yerine koymak üzere, Hz. Peygamber’in emrinin yerine getirilmesi kolay olsun diye, bütün âyetlerin belli bir yerde, birbirine ekli, sırasına göre toplanmış olarak bulunmasını ar­zu ettiklerine delâlet etmektedir.[21]

8- İbnu Abbas’tan rivayet edildiğine göre; Hz. Peygamber (s.a.v.) hayırda insan­ların en cömertiydi. Ramazan ayında Cebrail (a.s.) ona geldiğinde daha fazla cömert oluyordu. Cebrail (a.s.) Ramazan ayının sonuna kadar her gece Hz. Peygamber’in ya­nma geliyor, Hz. Peygamber de (s.a.v.) ona Kurân’ı arz ediyordu.[22] Fâtımatu’z-Zehrâ (r. anha)’dan gelen bir hadiste o şöyle demektedir: "Peygamber (s.a.v.) bana gizlice dedi ki; Benden Cebrail (a.s.) her sene Kur’ân’ı mukabele edip dinliyordu. Bu sene benden iki defa Kur’ân’ı mukabele ederek dinledi. Bu durum ecelimin yaklaştığını göstermektedir."[23]

9- Ömer İbnu’l-Hattâb’ın müslüman oluş hikayesindeki haber de, Kur’ân’ın Hz.Peygamber (s.a.v.)’in sağlığında yazıldığım göstermektedir ki olay şudur: Bir adam Ömer’e gelerek, yeni dinin Mekkeliler arasında içlerinden birçoğunun Habeşis­tan’a hicret etmesini zorunlu kılmaya varıncaya kadar tefrika yarattığını şikayet et­miştir. Bu şikayet o günkü konumunda Ömer’i bu tehlikeli durumdan kurtulmanın yegâne çaresi olarak, Kureyş toplumunu ikiye bölen ve dinlerini ayıplayıp tenkit eden Muhammed’in öldürülmesi düşüncesine götürmüştür. Bu sebeple Ömer kılıcını kuşanarak Hz.Peygamber (s.a.v.)’i öldürmek için yola çıkmış, yolda Nuaym b. Ab­dullah’la karşılaşmıştır. Nuaym’ın Ömer’e kız kardeşi Fatıma’nm ve eniştesi Saîd b. Zeyd b. el-Hattâb’ın müslüman oluşunu ve Hz.Muhammed’e tabî olduklarını haber vermesi, onun derhal kız kardeşi ve eniştesinin evine gitmesine sebep olmuştur. Eve vardığında kendilerine Kur’ân okuyan birisinin sesini işitmiş ve ikisini de tartakla­mış, hatta kız kardeşini yaralamıştı. Ancak Ömer çok kısa bir süre içerisinde kız kar­deşine yaptığı saldırıdan pişman olmuştu. Kız kardeşinden, okudukları -Tâhâ Sûre­sinin yazılı olduğu- sahifeyi kendisine vermesini istemiştir. Sahifede yazılı olan sû­reyi okuduğunda, Kur’ân’ın mucizeliği, haşmeti, onun çağırdığı davetin yüceliği ken­disini büyülemiştir. Bunun üzerine hemen Allah Resûlüne gidip onun huzurunda müslüman olmuştur.[24] Şüphe yok ki bu sahife Mekkelilerden müslüman olanlann el­lerinde dolaşan ve Kur’ân-ı Kerîm’den diğer sûrelerin de yazıldığı sahifelerden ancak bir tanesidir. Hz.Peygamber (s.a.v.) Mekke ve Medine dönemlerinde, Ömer’in müs­lüman oluşundan sonra müslümanlar arasında 13 sene kalmıştır. O, bu süre içerisin­de sahabelerine şöyle diyordu: "Benden Kur’ân’dan başka bir şey yazmayın. Kim ki benden Kur’ân’dan başka bir şey yazmışsa onu imha etsin." Sahabe-i Kirâm’ın Kur’ân’dan duydukları her şeyi yazmaları, hem namazda okumaları hem de iman ettikleri dinin hükümlerini öğrenmeleri açısından gayet tabiî idi. Aynı şekilde Hz. Pey­gamber (s.a.v.)’in, Kur’ân’ı öğretmek ve dinleri konusunda kendilerini bilgilendirmek için kabilelere gönderdiği kimselerin Kur’ân’ı yazmaları da tabiî bir durumdu. Hz. Peygamber (s.a,v.)’in kabilelere gönderdiği bu Kur’ân öğretmenleri sadece bazı âyet parçalarını değil, Allah Resûlü’nün kendilerine dikte ettirdiği peşpeşe gelen bütün sû­releri yazmışlardır.[25]

10- Hz. Peygamber’e bir sonra gelen vahiy önce gelen vahye ekleniyordu. Bu se­beple Cibril (a.s.), Hz. Peygamber’e Allah Teâlâ’nın; "Allah’a döndürüleceğiniz, son­ra da herkese hak ettiğinin eksiksiz verileceği ve kimsenin haksızlığa uğratılmayacağı bir günden sakının."[26] mealindeki âyeti kendisine vahyettiği zaman: "Ey Muham­med! Bu ayeti Bakara Sûresi’nin 280. âyetinin sonuna koy."[27] demiştir.

11-Sûrelerin tertibi ve başlarına besmelenin konulması bizzat Hz. Peygamber (s.a.v.)’in emriyle gerçekleşmiştir. Dolayısıyla Berâe (Tevbe) sûresinin başına bes­melenin konulması emredilmeyince, besmelesiz bırakılmıştır. Daha önce seksen kü­sur sûre nazil olmasına rağmen Bakara ve Âl-i İmran sûrelerinin Kur’ân’ın baş tara­fına konulmasında da durum aynıdır. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.) bir sûre nazil ol­duğunda: “Bu sûreyi Kur’ân’ın filan yerine koyunuz.”[28] diyordu.

12-Resûlullah (s.a.v.) çoğu zaman gerek namazda gerekse namazın dışında, Ba­kara, Âl-i İmran, Nisa, Ârâf, Necm, Rahman, Kamer, Cinn sûreleri ve diğerlerini tam sûre olarak okuyordu. Bütün bunlar apaçık göstermektedir ki, sûrelerdeki âyetlerin tertibi Hz. Peygamber (s.a.v.)’in emri ile gerçekleşmiştir. O halde o yüce peygamber Refîk-i Âlâ’ya yükseltildiği zaman âyet ve sûrelerin tertibi, Kur’ân’ın belli bir sıraya göre cem edilmesi tamamlanmış, müslümanlar tarafından öğrenilmiş, kurra ve hafız­ların kalplerinde bu şekilde tesbit edilmişti.[29]

13-Râvîlerin naklettiğine göre Allah Resûlü (s.a.v.) Abdullah b. Amr b. Âs’a, kolaylığaçağırarak, "Kur’ân’ı bir gecede şu şekilde şu kadarını oku." demiştir. O da:"Ben bundan daha fazlasına güç yetirebiliyorum." diye cevap verince, Hz.Pey­gamber (s.a.v.) nihayet "Kur’ân’ı üç gecede oku." buyurmuşlardır.[30]

14-Sûrelerin faziletlerinden bahseden Hz.Peygamber (s.a.v.)’in bir çok hadisleri vardır.[31]

15- Fatihâ sûresinin Kur’ân’ın fatihâsı olarak isimlendirilmesi konusunda, Nebî (s.a.v.)’den rivayet edilen haberlerin Kur’ân’ın cem’ ve yazılmasına delalet etmesi­dir. Şayet Hz. Peygamber (s.a.v.), ashabına, Cebrail (a.s.) vasıtasıyla yüce Allah’tan gelen emre uygun olarak bilinen tertiple Kur’ân’ı tertip etmelerini emretmeseydi, Fa­tiha suresi mânen fatihatü’l-kitap = Kur’ân’ı açan adıyla isimlendirilmezdi. Çünkü icmâ ile sabit olmuştur ki, bu sûre nüzul itibariyle Kur’ân’ın sûrelerinin fatihası=açanı değildir. Dolayısıyla bu sûre ancak nazım, tertip ve söz bakımından Kur’ân’ın fa­tihasıdır.[32]

16- İbni Abbas’tan rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.), “Besmele” nazil oluncaya kadar sûrenin sonunu bilemiyordu. Bu da elimizde bulunan Kur’ân sûrelerinin tertibinin levh-i mahfuzdakinin aynısı olduğunu açıkça göstermektedir.[33] Bazen bir sûre herhangi bir olay hakkında nazil oluyor, âyet de sorulan bir soruya ce­vap olarak iniyordu. Cibril (a.s.) Hz. Peygamber (s.a.v.)’i sûre ve âyet başlarında dur­duruyordu. Bütün bu delillerden anlaşılmaktadır ki, sûrelerin tertibi de âyet ve harf­lerin tertibi gibi Hz. Peygamber (s.a.v.) aracılığıyla, Âlemlerin Rabbi’nden gelen emirle olmuştur. Bu durumda Kur’ân’da önce gelen bir sûreyi sona getiren, sonra ge­len bir sûreyi öne alan bir kimse âyetlerin nazmını bozan, harfleri ve kelimeleri de­ğiştiren kimse gibi olur.[34]

B) Hz. Ebûbekir Döneminde Kur’ân’ın Cem’ Edilmesi

Hz. Ebûbekir (r.a.) halife olunca (H: ll-13/M:632-634), müslümanlann gerçek­ten zor bir imtihana tâbî tutuldukları Ridde Harpleri patlak vermişti. Şüphesiz bu harplerin en şiddetlisi: Akrubâ’[35] adı verilen Yemâme tarafındaki çölde, bir tarafta Halid b. Velid komutasındaki müslümanlarla, diğer tarafta Müseylime b. Habîb el-Kezzâb komutasındaki mürtedler arasında cereyan eden savaştı. Bu çetin sa­vaş, Müseylime ve taraftarlarının kaçması ile bitmişti. Ancak müslümanlar onları bı­rakmayıp takip ettiler. Böylece iki taraf yeniden şiddetli bir çarpışmaya girdi. Sonuç­ta Müseylimetü’l Kezzâb ve on bin taraftan öldürülürken, müslümanlann önde ge­len Kur’ân hafızlanndan bir çoğu da şehit edilmişti. Şehit edilenlerin sayısı bir riva­yete göre yetmiş, bir rivayete göre beş yüz, başka bir rivayete göre de yedi yüzdür. Bu korkunç savaşın cereyan ettiği yere "Hadîkatu’l-Mevt = Ölüm Bahçesi” denildiği gibi, savaşın yapıldığı güne de "Yevmü’l-Yemâme = Yemâme Günü"[36] adı verilmiştir.

Tam bu esnada Hz.Ömer (r.a); ezberlenmekle birlikte henüz tek bir kitap şekli­ne getirilmemiş, ancak Hz. Peygamber’in sağlığında sahabelerin kalplerinde, hafıza­larında cem edilip, ezberlenen; düz, beyaz taşlarda, hurma dallarında, kaburga ve kü­rek kemiklerinde vb. yazı malzemelerinin de dağınık bir şekilde sahabenin elinde ya­zılı olarak bulunan Kur’ân metninin güvenirliliğine adil şahitler olan Sahabe-i Kirâm’ın hafızlarını neredeyse yuttuğu Yemâme Savaşı’nda belirtileri ortaya çıkan kor­kunç tehlikeyi sezmeye başlamıştı. Gerçekten de Yemâme Harbi, sahabe hafızların­dan önemli bir kısmını bir bir alıp götürmüştü.[37]

İşte imam Buhârî’nin Sahihinde, Zeyd b. Sabit tankıyla rivayet ettiği gibi,[38] Hz.Ömer (r.a) Hz. Ebubekir (r.a)’a gelerek, "Ölüm Yemâme Günü Kur’ân hafızları­nı şiddetle yakalamıştır. Kurrâların ölmesinin diğer vuku bulacak savaşlarda da de­vam etmesinden korkuyorum. Böyle devam ederse Kur’ân’ın önemli kısmı kaybolabi­lir. Bu sebeple (Ey Mü’minlerin emîri!) Kur’ân’ın bir kitap halinde toplanmasını em­retmenin doğru olacağını düşünüyorum." Bunun üzerine Ebûbekir (r.a.) bir süre Al­lah Resulünün yapmadığını yapma korkusuyla bu işte tereddüt ediyor. Ancak çok geçmeden bu değerli iş için Allah onun göğsünü açıyor ve Kur’ân’ın cem edilmesi konusunda görevlendirmek üzere Zeyd b. Sâbit’in çağnlmasmı emrediyor. Böyle bir görev karşısında daha önce Ebûbekir (r.a.)’ın tereddüt etmesi gibi Zeyd de tereddüt ediyor. Çünkü Zeyd (r.a.) bir sahabe olarak Hz. Peygamber (s.a.v.)’in yapmadığı ve onun emretmediği bir şeyi yapmak istemediği gibi, bir mü’min olarak da bu hassas konuda görevini yerine getirmede en basit ve en küçük bir hata bile yapmaktan çeki­niyordu. Ancak sonunda Allah Teâlâ bu iş için onun da göğsünü açtı ve Resûlullah’ın huzurunda yazıldığı şekilde insanlann hafızalannda muhafaza edilen Kur’ân’ın cem edilmesi işi tamamlanmış oldu. Bu ilk Mushaf-ı Şerif önce Ebûbekir (r.a.)’m yanın­da, daha sonra da Hz. Ömer (r.a)’ın yanında muhafaza edildi. Hz. Ömer’den sonra da kızı, aynı zamanda mü’minlerin annesi Hafsa bint-i Ömer’in (Allah onlann hepsin­den razı olsun) yanında korunmuştur.[39]

Hz.Ömer’in (r.a) Kur’ân’ı cem etme işinden kastı, sadece bir kitap haline getiril­miş Kur’ân’ın her türlü tehlikelerden emniyet içinde olması ve müracaat edilmesi en kolay olacak bir şekilde korunması değildir. Başka önemli bir hedefi de, geride ha­yatta kalan sahabenin koruması altında olan şekliyle, Yüce Allah’ın kitabının son şeklinin tesbit edilmesi, tevsik edilmesi ve her birinin Kur’an’dan az veya çok ezber­lemiş olduğu sahabenin onayını almasıdır.[40]

Zannediyorum burada Raşit halife Ebûbekir Sıddık’ın, önemli ve o kadar da has­sas, işinde tam anlamıyla muvaffak olmasının sim; öncelikle Sahabe-i Kirama güve­ninde, sonra da değerli sahabe Zeyd b. Sâbit’i bu iş için görevlendirmesinde aranma­lıdır.[41] Her türlü başarı sebeplerini hakkıyla taşıyan bu seçimde şu sebepler yatmak­tadır:

1-Zeyd (r.a) gençti. Bu sebeple bu işi yapmaya diğerlerinden daha lâyıktı. O he­nüz genç olduğu için görüşünde ve ilmiyle övünmesinde en az taassubu olandı. Bu da kendisini kurrâ ve hafız sahabelerin büyüklerini dinlemeye, kendi ezberini tercih etmeksizin Kur’an’ı cem etme meselesinde araştırmaya sevk ediyordu.

2- Şüphesiz Zeyd (r.a), Resûlullah henüz hayattayken Kur’an’ın tümünü ezberle­yen, onu hakkıyla anlayan hafızlardandır.

3- Sonra Zeyd (r.a), Resûlullah’ın vahiy kâtiplerinden olmasından öte son dere­ce takvasıyla, emîn oluşuyla, ahlâkının olgunluğuyla ve dindeki istikametiyle meş­hur olan birisiydi, ilimdeki üstünlüğü ve zekası da tartışılmazdı. Anlaşılıyor ki bütün bu özellikler Ebûbekir (r.a)’ın, "Ey Zeyd! Şüphesiz sen genç ve akıllı bir insansın. Se­ni hiçbir konuda itham edemeyiz. Allah Resulüne gelen vahyi de yazıyordun. O hal­de Kur’ân’ı araştır ve onu cem et. (Bir mushaf haline getir.)"[42] ifadeleriyle kastetti­ği mânâlardır.

4- Yine tevâtüren sabittir ki Resûlullah (s.a.v), Cebrail (a.s.)’a vefat ettiği sene­nin Ramazan ayında, Kur’ân’ı ikinci defa arz ettiğinde son arzda da bulunmuştu.[43]

5- Zeyd b. Sâbit (r.a) genç yaşta olmakla birlikte, sahabenin büyükleri arasında yer almaktaydı. Fıkıhta ve reyde gerçekten sahabenin büyüklerindendi. Hz.Ömer, Hz. Osman ve Hz.Ali (r.anhum) dönemlerinde İslâm devletinin başkenti olan Medi­ne’de hukuk, fetva, Kur’ân kıraati ve ferâiz (miras hukuku) konularında önderlik ona aitti.[44]

Şu da çok açıktır ki, Kur’ân’ın cem edilme işini Zeyd b. Sabit (r.a) tek başına yapmamıştı. Hz. Peygamber’in meşhur sahabeleri içinden çok değerli hafızlar, Zeyd’e bu konuda yardım etmişlerdir. Gerçekten Zeyd (r.a), Kur’ân’m cem edilmesi işinde eşsiz bir yol izlemiştir. O ne kendisi hafız olduğu halde ezberine güvenip ye­tiniyor, ne de hepsi güvenilir hafızlar olmalarına rağmen Kur’ân’m toplanması konu­sunda kendilerinden yardım aldığı sahabe hafızlarının ezberine güvenmekle yetini­yordu. Ezberle birlikte mutlaka gözle görülebilen maddî bir delile dayanması gereki­yordu. Kesinlikle herhangi bir sahabenin ezberlediği Kur’ân parçasının Hz.Peygamberin sağlığında yazılmış olduğunu ve aynı zamanda bu yazılan sahifenin Hz.Peygamber hayatta iken ve bizzat Onun imlâsıyla yazıldığını gördüklerine dair iki şahi­din şehadet etmesi gerekiyordu. Zeyd (r.a), Kur’an’ı bu şekilde âyet âyet araştırmış­tır. Az önce de ifade edildiği gibi Hz. Zeyd herhangi bir Kur’ân sahifesini Peygam­ber döneminde, bizzat kendisinden yazılmış olduğunu ve iki şahidin de bu yazılı sahifenin gerçekten Hz.Peygamberin sağlığında yazıldığını gördüklerine ve dolayısıy­la başkalarına da naklettiklerine şahitlik etmeden yazmıyordu. Veyahut yazılan Kur’ân parçasının iki kişide bulunduğunu görmesi gerekiyordu ki, bu da iki kişinin şahitliği hükmüne geçiyordu.[45]

Hişam b. Urve’den, ona da babasından gelen bir tarikle İbnu ebi Davud’un riva­yet ettiğine göre, Ebûbekir (r.a), Hz.Ömer ve Zeyd’e şöyle demiştir: “Mescid-i Ne­binin kapısına oturun ve kim ki Allah’ın kitabından yazılı olan bir şeyi, iki şahitle birlikte getirirse onu yazın.”[46]

Görüldüğü gibi Hz.Zeyd’in (r.a), Kur’ân’m cem edilmesi meselesinde takip etti­ği yolun, insan aklının varoluş tarihinde eşsiz bir metot olduğunu tereddütsüz söyle­memiz mümkündür. Aynı şekilde bu yol, modem çağda bilinen ilmî araştırma meto­dudur. Bu dev sahabi söz konusu metoda son derece titizlikle bağlı kalmıştır. Şüphe­siz Kur’ân’m cem edilmesi meselesinde onun gösterdiği bu dikkat ve titizlik, Allah’a olan imanından kaynaklanmaktadır. Muhakkak ki Kur’ân Yüce Allah’ın kelâmıdır. Dolayısıyla Kur’ân konusunda her türlü gevşeklik ve Kur’ân’m, cem edilmesinde gös­terilmesi gereken dikkatten mahrum olmak, -müslümanlığının ve Allah Resûlüne olan bağlılığının güzelliği içinde- Hz. Zeyd’in son derece sakındığı bir günahtır.

Şüphesiz insaflı müsteşriklerin hepsi Zeyd’in (r.a) bu titizliğini tasdik etmişler­dir. Hatta Sir William Muir konuyla ilgili olarak şöyle demiştir: “inkar edilemez bir gerçektir ki, dünyada Kur’ân’dan başka bu derece aslına uygun ve dikkatle korun­muş, bir metin olarak tam 14 asırdır kalabilen bir kitap yoktur.”[47]

Prof. Muhammed Ebû Zehrâ (r.h) asıl ağırlığını Zeyd b. Sabit’in yüklendiği, an­cak Ebûbekir ve Ömer (r.anhumâ)’nın da muhacir ve ensârdan bir grup sahabeyle bir­likte katıldığı bu son derece mühim işe iki önemli gerçekle ilave bir açıklamada bulun­maktadır. Bu iki gerçek Kur’ân-ı Kerim’in tahrif, tağyir ve tebdil’den korunduğuna, Kur’ân’ın bizzat Allah Teâlâ’nın da korumasıyla ve mü’minlere de Kur’ân’ı konımayı il­ham ederek korunmuş olduğuna, ümmetin ittifakla icmâ ettiğine delalet etmektedir.

Bu iki gerçekten birincisi şudur: Kur’ân’ı cem konusunda Zeyd’in yaptığı iş, ta­rihte Kur’ân’ın ilk defa yazılması hadisesi değildir. Ancak Zeyd’in yaptığı, daha ön­ce yazılmış Kur’ân’m tekrar yazılmasıdır. Çünkü Kur’ân’ın tamamı Hz. Peygamber’in sağlığında yazılmıştı. O halde Zeyd ’in ilk olarak yaptığı iş daha önce yazılmış Kur’ân ’ı araştırmak, bir veya birden fazla ayetin yazılı olduğu belgelerin doğru yazı­lıp, yazılmadığını, iki kişinin şahitliğiyle hem Zeyd’in kendi ezberi, hem de sayısız sahabe hafızlarının ezberiyle tespit etmektir.

Hiç kimse Zeyd’in, Kur’ân’ı maddî bir asıl olmaksızın yazdığını söyleyemez. Ta­rihî bir gerçektir ki o, Kur’ân’ı daha önce var olan, tarihen sabit, ancak dağınık halde bulunan orijinal yazılı belgelerden alarak Kur’ân’ı yazmıştır.

İkinci gerçeğe gelince; Hz. Zeyd bu önemli görevi tek başına değil de, Resûlullah’ın sahabîlerinin ileri gelenlerinden bir toplulukla birlikte üstlenmiştir. Başta Ha­life olarak Ebûbekir (r.a), yanında Kur’ân’dan her hangi bir şey yazılı bulunan her­kesten, onu Zeyd’e getirmesini Kur’ân’ı ezberleyen herkesin, ezberlediğini gelip Zeyd’e bildirmesini istemiştir. Sonuçta ince işlenmiş derilerden, yassı kemiklerden, hurma dallarından, ince beyaz taşlardan, kısacası Resûlullah’ın ashabının Kur’ân’ı yazmış olduğu her malzemeden büyük bir miktarda Zeyd’in yanında birikmişti. Zeyd (r. a) bunlan tertip ediyor, değerlendiriyor ve şahitlerle doğruluğunu belgeliyordu. Resûlullah’a vahyedildiği şekliyle tesbit konusunda kesin kanaat getirinceye kadar da hiçbir âyeti kaydetmiyordu. Zeyd (r.a) yazdığı mushafı tamamlayıncaya kadar, Kur’ân’ın cem edilmesi işi bu şekilde devam etmiştir. Tamamlandıktan sonra da sahabilere mushafı tanıtıyor, onlara öğretiyor ve onlar da onu tasdik ediyorlardı. Böylece bir mushaf haline getirilirken Kur’ân-ı Kerîm, hem yazı ile mütevâtir hem de kalplerde ezber yoluyla mütevâtir bir kitap olmuş oluyordu îşte Kur’ân-ı Kerim’in bu ikili tevatürle sonraki nesillere nakledilmesi gerçeği, varlık âleminde Kur’ân’dan baş­ka hiçbir kitap için gerçekleşmemiştir. Allah ’a yemin olsun ki bu tarihî gerçek yüce Kur’ân ’a has, Rahman olan Allah’ın bir inâyetidir.[48]

C) Hz. Osman Döneminde Kur’ân’ın İstinsah ve Teksiri

Osman b. Affan Zinnûreyn döneminde (H:24-35/M:644-656) günler ve seneler geçerken İslâmî fetihler de genişliyor, Müslümanlar birçok şehre, dünyanın değişik bölgelerine dağılıyordu. Allah Teâlâ, Hicrî 24. senede veya 25. senenin başlarında râşit halîfelerden Hz.Osman’a, Kur’ân-ı Kerîm’in Hz.Ebûbekir döneminde cem edilen mushaftan yeni bir nüshasının yazılması konusunda inşirah verdi. Sonra da bu nüs­hadan yedi adet çoğalttı.[49] Nüshalardan her birini Mekke, Şam, Yemen, Bahreyn, Basra ve Kûfe’ye gönderdi. Medine’de de bir tanesi saklandı. Buna Mushafu’l-lmam adı verilmiştir.[50] Bu noktada daha sonra genişçe açıklayacağımız gibi, Abdullah İbnu Mes’ûd’un bir parça alındığını görmekteyiz. Hz.Osman (r.a), İmam mushaflan dı­şındaki bütün Kur’ân nüshalarının yakılmasını emredince, Abdullah İbnu Mes’ûd da, arkadaşlarına mushaflanm saklamalarını emretmiştir. Ancak yüce sahabî Abdullah ibnu Mes’ûd, çok geçmeden Müslümanların çoğunun görüşüne dönmüştür.

Rivayet edildiğine göre Hz. Ali (kerremallahu vechehû) şöyle demiştir: “Şayet bu işi Osman yapmasaydı, onu ben yapardım.” işte böylece dört halife (Ebûbekir, Ömer, Osman ve Ali r.anhum) bu son derece önemli işin, dinin maslahatından oldu­ğuna ittifak etmişlerdir.[51]

İlim adamlarına göre Hz. Ebûbekir’in yaptığı işle, Hz. Osman’ın yaptığı iş ara­sındaki fark şudur:

Birincisi; Yemâme savaşından sonra birçok hafız şehit düştüğünden, Kur’ân’dan bir şey kaybolabilir endişesiyle Kur’ân’ın toplanması ve sağlığında Resûlullah’ın em­rettiği şekilde tevkîfı olarak ayetlerin tertip edilerek bir mushafta yazılmasıdır.

İkincisi ise; İslâm beldelerine gönderilmek üzere, Ebûbekir döneminde cem edi­len mushaftan nüshaların çoğaltılmasından ibarettir. Bu işe sebep olan hadise de, kurrâların, hafızların Kur’ân’ın ayetlerini okumada ihtilafa düşmesidir. Hâdise şudur: Buhari’nin Sahihinde, Enes İbnu Mâlik tankıyla Kur’ân’ın fazileti babında rivayet et­tiğine göre, Azerbaycan ve Ermenistan savaşına katılan Huzeyfetu’bnu’l-Yemân (r.a) orada, İraklılarla Şamlıların Kur’ân’ın okunuşunda ihtilafa düştüklerine şahit olur.

Savaştan dönünce hemen o sırada Halife olan Hz. Osman’a gelerek gördükleri­ni anlatır. Halife Osman (r.a)’dan yahudi ve hristiyanlann kitaplan konusunda ihti­lafa düştükleri gibi bir aynlığa düşmeden, ümmetin imdadına yetişmesini talep eder. Bunun üzerine Halife (r.a.) hiç vakit kaybetmeden mü’minlerin annesi Hafsa(r.a.)m yanında bulunan mushafı istemek için birisini göndererek Onu getirtir. Zeyd b. Sa­bit, Said b. Âs, Abdullah b. Zübeyr ve Abdurrahman b. Hişam’a da bu imam musha- fından nüshalar çoğaltmalarını emreder ve onlara şu talimatı verir: “Eğer siz (üç ku- reyşli sahabe) Zeyd b. Sabit ile Kur’ân’ın Arapça ifadelerinin yazılışı konusunda ih­tilafa düşerseniz, onu Kureyş lehçesine göre yazınız. Çünkü Kur’ân Kureyş lehçesi­ne göre nazil olmuştur.” Bu dört sahabe de Halife’nin (r.a.)’ın direktiflerine uyarak, ana mushaftan istenen mushaflan istinsah etmişlerdir.[52] Rivayete göre bu sırada Kur’ân’ın: “Peygamberleri onlara (yahudilere), onun (Tâlût’un hükümdarlığının alâmeti, tâbutun size gelmesidir ki o tûbûtun içinde rabbinizden size ferahlık ve sü­kûnet vardır... ”[53] mealindeki âyette geçen “et-Tâbût” kelimesinin yazılı­şında ensârdan olan Zeyd ile diğer kureyşli üç sahabe arasında kelimenin ta ile mi yoksa ha ile mi yazılması konusunda ihtilaf meydana gelmiştir. Ensârdan olan Zeyd (r.a.) bu kelime “et-Tâbûh” şeklinde yazılmalıdır, diğer üç saha­be de bu kelime “et-Tâbût” şeklinde olmalıdır demişlerdir. Bunun üzerine Hz. Osman(r.a.)’a müracaat etmişler, Hz. Osman da, “O kelimeyi Kureyş lehçesine göre yazınız. Çünkü Kur’ân onların diliyle nazil olmuştur.”[54] demiştir.

Şimdi ele almamız gereken mesele, Prof. Dr. Abdussabur Şahin’in de konuyla il­gili görüşlerinde yer verdiği, Kur’ân-ı Kerim’in kıraati ile ilgili olarak Hz. Osman’ın yaptığı işin önemidir. Evet gerçekten Hz. Osman’ın yaptığı iş, Hz. Ebûbekir döne­minde Zeyd’in yazmış olduğu mushaftan yeni nüshalar çoğaltmaktan ibaretse, o tak­dirde Hz.Osman döneminde yapılan bu işin ne değeri vardır? Bu konuda Hz. Ebûbekir’in cem ettirdiği mushafın mantıkî olarak bir harf üzerine (yani kureyş lehçesine göre) yazılmış olduğunu bildiğimizde bu işin ehemmiyeti biraz daha artmış olur. Ay­nı şekilde Hz.Peygamber dönemindeki vahiy katiplerine göre -sahih hadislerde ge­len rivâyetlere uygun olarak- Zeyd b. Sâbit (r.a.)’ın Resûlullah’ın yanında en fazla kalan vahiy kâtiplerinden birisi olmasını bilmek de, bu işe ayrı bir önem kazandırır. Sonra Zeyd b. Sâbit’in, hem Hz.Ebûbekir döneminde hem de Hz.Osman döneminde Kur’ân’ı yazan bir kişi olması da önemli bir husustur. Bütün bunlar bize her üç mer­halede de, Kur’ân’ın yazılışındaki metodun yaklaşık olarak aynı olduğunu gösterir. Ancak Hz.Osman’ın görüşü ve uygun görmesiyle Hz.Peygamber (s.a.v.)’den sahih olarak nakledilen kıraat şekillerinin çoğunun okunuşuna imkan verecek şekilde Kur’ân’ın noktalama işaretlerinden arındırılması, yani ortada yazılı duran Kur’ân met­ninin hattı Kureşlilerin kullandığı yazı şekli kapsamına girebilen, Hz.Peygamber’e dayandığı konusunda ittifak edilen değişik mütevâtir kıraatlere, şer’î bir statü kazan­dırılması keyfiyeti istisna sayılmalıdır.

Hz. Osman’ın yaptığı bu fiille başka bir hedef daha gerçekleşmiştir. Bu da o sı­rada farklı İslâm beldelerinde okunan kıraat şekilleri arasında dil birliğini sağlamak ve neredeyse İslâm toplumunun birliğini sarsacak ihtilafa son vermektir. Bunun da anlamı şudur: Hz.Osman’ın yaptığı işin temel gayeleri, Kur’ân metninin Kureyş lisa­nı ile neşredilmesi ve temelleri tâ Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer dönemlerine kadar uza­nan kureyş hattı ile Kur’ân’m yazılması geleneğinin müslümanlar arasında iyice kökleştirilmesidir. Zaten bu konuda farklı bir şey düşünmek de mümkün değildir. Çün­kü râşit halîfe Hz.Osman (r.a.), Kur’ân konusundaki bir şüpheyi küfür olarak gör­mekteydi.[55] Binaenaleyh bazı kimselerin ileri sürdüğü gibi bu işle ulaşılmak istenilen hedef; Kur’ân’ı bilen kurrâlann artan nüfuzlarım kırmak için, siyasî bir amaçla Kur’ân’ın okunabilen bir metnini oluşturmak değildir.[56] Şüphesiz Kur’ân-ı Kerim’le ilgili meselelerde, Allah Resûlü’nün sahabeleri katında siyasetin bir yeri yoktur.

Durum ne olursa olsun Hz.Osman (r.a.), istinsah ettiği mushaflann dışında, sa­habelerin özel olarak yazmış oldukları ve sahabe nüshalarından kopya edilen özel mushaf ve Kur’ân sahifelerinin yakılmasını emretmekle, Kur’ân’ın yeni bir nüshası­nın imam mushafından istinsah edilmesi ve bu nüshalann çoğaltılmasıyla kastettiği hedefleri gerçekleştirmeyi güçlendirmiştir. Osman (r.a.)’m emrine, diğer İslâm bel­delerindeki Müslümanlar itaat etmiştir. Ancak bizzat Abdullah b. Mes’ûd’dan gelen rivayete göre, kendisine ârız olan bir şüpheden dolayı, bu işi Zeyd’in tek başına yap­tığını, kendisinin bu işi yapma noktasında Zeyd’den daha evlâ olduğunu düşünerek söz konusu emre karşı çıkmış, -daha önce de işaret ettiğimiz gibi- Kûfe’de insanlara kendi mushaflarına bağlı kalmalarım emretmiştir. Fakat daha sonra bu tavnnın şüp­heden öteye geçmeyen bir sebebe dayandığını, Hz.Osman’ın gönderdiği mushafın, sahabelerin hıfzından ve Resûlullah’ın sağlığında bizzat onun dikte ettirmesiyle ya­zılmış hurma dalları, ince beyaz taşlar vb. orijinal yazı malzemelerinden alınarak, Hz. Ebûbekir’in cem ettiği Kur’ân’m bir nüshası olduğunu, Zeyd’in bu işi tek başına yapmayıp sahabelerden büyük bir topluluğun da bu işe iştirak ettiğini ve bütün Müslümanların bu konuda ittifak ettiğini öğrenince, önce bu işin doğruluğuna kanaat getirerek muvafakat etmiştir, ikinci olarak da ümmetin birliğini korumak için emre uy­muştur. İşte böylece Hz.Osman’ın mushafına ümmetin hepsinin muvafakati tamam­lanmıştır. Bu konuda Mus’ab b. Sa’d şöyle demektedir: "Ben Osman (r.a.) mushafla­rı yakarken, insanların toplandığına şahit oldum. Onlar bu işten son derece hoşlan­dılar. (İlave ederek) dedi ki: Hoşlanmalarıyla birlikte onlardan hiç kimse de bu işe karşı çıkmadı." İmam Ali de (kerremallahu vecheh), müslümanları bir mushaf üzeri­ne toplaması sebebiyle Hz. Osman’ı tenkit eden Kûfe’li bir adama demiştir ki: "Sus! O bu işi hepimizin gözü önünde gerçekleştirmiştir. Osman’ın üstlendiği işi ben de üstlenseydim, onun yaptığını yapardım."[57]

Müsteşrik T. Noeldeke şu gerçeği ifade etmektedir: "Muhakkak ki bütün bunlar, Kur’ân metninin olgunluk ve asla uygunluğu konusunda en güzel bir şekilde olduğu­na güçlü bir delil sayılır."[58] Leblois da: "Bugün elimizde mevcut olan Kur’ân, kendi­sinde herhangi bir değişmenin olmadığı yegâne, İlâhî bir kitaptır."[59] Sir William Muir de daha önce şu gerçeği ilan etmiştir : "Osman’ın cem ettiği (istinsah ettiği) mus­haf herhangi bir tahrife uğramaksızın bize ulaşıncaya kadar, elden ele nakledilmesi tevâtüren olmuştur. Kur’ân, kayda değer herhangi bir değişmeye maruz kalmadan son derece ihtimamla muhafaza edilmiştir. Hatta şunu da söyleyebiliriz ki: Bugün ge­niş İslâm ülkelerinde kullanılan sayısız nüshalarında bile kesinlikle herhangi bir tah­rif söz konusu değildir. Fikir ayrılığı içinde olan İslâm mezheplerinin hepsi için de tek bir Kur’ân bulunmaktadır. Günümüze kadar herkes tarafından kabul edilen aynı Kur’ân metninin kullanılması, elimizde mevcut Allah’tan inen Kur’ân metninin sıh­hatine en büyük hüccet ve delil sayılabilir.”[60]

Böylece buraya kadar verilen bilgilerden açıkça ortaya çıkmaktadır ki, bazıları­nın Kur’ân’ın cem’i Halîfe Osman b. Affân dönemine kadar gecikmiştir, iddiası asla doğru değildir.[61] Çünkü Kur’ân-ı Kerîm’in dağınık da olsa, Hz. Peygamber Refik-i A’lâ’ya intikal etmeden önce sahifelerde ve sahabelerin hafızalarında kaydedilmişti. Ebûbekir (r.a)’ın hilafeti döneminde, bir mushaf halinde cem edilmiş ve kendisine emanet edilmişti. Daha sonra Hz.Ömer’in yanmda, ondan sonra da mü’minlerin an­nesi Hafsa (r.anha)’nın yanında muhafaza edilmiştir.[62]

Hz. Osman (r.a) döneminde de sahabelerle yapılan istişare sonucunda aynı mushaftan bir çok nüshalar çoğaltılarak, belli başlı Islâm beldelerine gönderilmiştir. Hz. Ali (r.a) yapılan bu önemli işten memnun olmuş ve sonucuna şükretmiştir.[63]

Kısaca bütün bunların anlamı şudur: Hz. Ebûbekir döneminde yazılan mushaf; Hz. Peygamber’in sağlığında yazılan, ezberlenen ve yazıyla kaydedilen mushafın ay­nısı olduğu gibi, Hz. Osman zamanında yazılan (çoğaltılan) mushaf da aynı mushaftır.[64]

Şu da bir gerçektir ki, farklı kıraatlerin hepsinin Kur’ân’m metniyle uyuşması gerekmektedir. Bu konudaki şüphe küfürdür. Asıl metni değiştirecek bir fazlalık da ca­iz değildir. Hülâsâ Kur’ân, Kıyamet’e kadar bakî kalacak, tevâtüren nakledilmiş en son İlâhî bir kitaptır.[65]