Makale

KARAKALPAKİSTAN’A GENEL BİR BAKIŞ

KARAKALPAKİSTAN’A GENEL BİR BAKIŞ

Arslan GABENOV
Ferhat FAYZİYEV

Anadolu’da bize gösterilen ilgi ve saygıdan çok mutlu olduğumuzu ve birbirimize ne kadar yakın olduğumuzu söylemek istiyoruz.
Bugün, bütün Türk dünyasının iktisadı ve manevî yönden birleşmeye ihtiyacı vardır. Bu sebeple, birbirimizi daha yakından tanımamız gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bugün 1 tanıtmak istediğimiz memleket Karakalpakistan Cumhuriyeti, Karakalpak halkıdır. Geliniz birbirimize ne kadar yakın olduğumuzu siz de görünüz, hissediniz...
Önce belirtmek gerek ki. Tarihte Karakalpakların ortaya çıkışı en çok tartışılan ve en az bilinen konulardan biridir. Fakat bugüne kadar tarihçilerin elinde bulunan tarihî belgelere göre Karakalpakların ortaya çıkışı hakkında bazı bilgiler elde edilmiştir. Bazı Rus tarihçileri tarafından bu konuda araştırmalar yapılmıştır. Tolstov, İvanov Karakal- paklarm tarihini ineceleyerek bazı eserler yazdılar.
Karakalpak halkının meydana gelişinde, Peçenek ve Kıpçak ka- vimleri büyük rol oynamışlardır. Ka- rakalpaklar eski Rus devletinde "çornıye klobuki" ya da "kara kalpaki" olarak biliniyordu.
Karakalpakların yaşadığı topraklar, eski Rusya’nın sınırları içinde bulunuyordu. Ancak daha sonra Orta Asya topraklarına göç etmişlerdir.
D. D. İvanov’a göre. 1011 yüzyıllarda Karakalpaklar Oğuz ve Peçenek kavimleriyle ittifak içinde bulunuyorlardı. 14-15 y.y. Karakalpaklar, artık Nogayların topraklarında Nogay ve Kazak haklarıyla yaşıyorlar. Bu olgu Karakal- pakların millet olarak oluşmasında büyük bir rol oynamıştır. Çünkü, Nogay kavmi de, Karakalpak milletinin oluşmasında Kıpçak unsuru kadar etkili olmuştur. Bu yüzden Karakalpak, Kazak ve Nogay haklan büyük Türk Şilesinde birbirine en yakın haklardır.
Dil ve kültür bakımından, antropolojik açıdan bile aralarında âdeta farklılık yoktur. Bilindiği gibi halkın bugünkü ismi olan Karakalpak, 1598 yılından itibaren bilinmektedir. Ama bu tarih daha eski de olabilir.
Karakalpakistan Cumhuriyeti Özbekistan’ın kuzey batısında bulunmaktadır. Yüzölçümü 167.7 bin kilometre karedir. Başkenti, Nukus şehri, ülkenin ekonomik, siyasî, idari ve kültürel merkezidir. 1932’ye kadar başkent olan Törtköl (Dört göl) coğrafî bakımdan merkezde yer alan Nukus şehrine taşınmıştır.
Önemli şehirleri Nukus, Törtköl, Tahyataş, Kungrad, Çimbay, Kocaeli, Birunî’dir. Cumhuriyet 13 ilden ibarettir. Bunlar, ülkenin siyasî ve İktisadî gelişiminde büyük bir rol oynamaktadır. Başkentin mimarî görüntüsünü son yıllarda inşa edilen modem tarzdaki çok katlı yapılar oluşturmaktadır. Şehrin nüfusu yaklaşık olarak 300.000 civarındadır.
1924 yılında Orta Asya Cumhuriyetlerinin milli sınırları belirlendiği dönemde Karakalpakistan, Kazakistan Cumhuriyeti’nin yönetimi altına girmişti. 1930 yılında ise Özerk Cumhuriyet olarak yeniden kuruldu. Eski SSCB’nin 1936 yılında kabul edilmiş Anayasasına göre Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti, Özbekistan Cumhuriyetine katıldı.
Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Karakalpakistan da bağımsızlığına, kendi Anayasasına ve millil marşına kavuştu. Karakalpakça, ülkenin resmi dili oldu. Karakalpakistan, egemenliğini kazandıktan sonra dünyaca tanınmaya ve dünya ülkeleriyle işbirliğine girdi.
Karakalpakistan, olağanüstü tabiat güzelliğine sahiptir. Kızılkum ve Karakum çölleri, Ust yurt sahrası ve Aral deniziyle çevrelenen bu güzel ülke, ormanları, pamuk ve pirinç tarlararı, üzüm bağları, yeraltı zenginlikleriyle dünyanın ilgisini cezbet- mektedir. Orta Asya’nın en büyük nehri Amuderya kıyılarındaki topraklara ve orada yaşayan insanlara bereket ve hayat sunmaktadır.
Ülkenin iktisadı kalkınması istikrarlı bir şekilde devam etmektedir. Büyük bir mühendis ve işçi ordusu modem teknolojiyi kullanarak çalışmaktadır. Karakalpakistan dünyanın en kuzeyindeki pamuk bölgesine sahiptir. İklim sert olmasına ragmen pamuk en önemli gelir kaynağıdır. Pamuk yanında pirinç de önemli buyer tutmaktadır. SSCB’nin toplam üretiminin yaklaşık % 25’ni karşılayan pirinçten başka sebze, mısır, ayçiçeği, üzüm, kayısı, elma, şeftali, kavun ve kapruz yetiştirilmektedir. Karakalpakistan’da kavunun en güzel çeşitleri yetiştiriliyor. Örneğin, "Birunî Kavunu" olarak bilinen bir kavun türü dünyaca meşhurdur. İpekçilik de nemli ber gelir kaynadığıdır. Ayrıca Karakalpakistan’da hayvancılık alanında büyük gelişmeler başarılmıştır Özellikle Karakul derisi ve Moynak şehrindeki Amuuderya havzasında yetiştirilen çeşitli kürk hayvanlarının derileri, önemli döviz kaynaklarından biridir. Aral denizinin kıyısında Moynak konserve fabrikasında çeşitli balık konserveleri ye hayvan üretimi yapılmaktadır. Ülke endüstriyel yönden de ilerlemektedir. Üst yurt platosunda yer alan petrol ve gaz kaynaklan halkın yaşamında geniş bir biçimde kullanılmaktadır. Ülkenin en uzak köşesindeki köy v eilçe halkı bile doğal- gazdan faydalanmaktadır. (Ülkenin en uzak) Eski zamanlardan sadece hammadde yetiştiren ve onu Rusya şehirlerine gönderen ülke bugün bu hammaddelerden kendi fabrikalarında kaliteli mallar üreterek Avrupa ülkelerinin pazarlarına çıkarmaktadır. Bunların içinde Türkiye Cumhuriyet’inin yardımıyla kurulan fabrikalar önemli bir yere sahiptir.
Ülkede metal, inşaat malzemeleri, kimya, gıda sanayi alanında da üretim gün geçtikçe artmaktadır. Karakalpakistan, her türlü yeraltı zenginliklerine de sahiptir. Bunlar, özellikle mermer, granit, magniyum, sülfat, sodyum, klor, talk albastr, fosforit, titan-magnetit, çinko, kurşun ve mobilden gibi değerli maddelerden oluşmuştur. Elektrik enerjisinden faydalanma gittikçe artmaktadır. 1940 yılında kurulan Tahyataş kentinde hidro-elektrik santralı bu alanda faaliyet göstermektedir. Bu santraldan komşu Türkmenistan’da Taşhavuz şehri ve Özbekistan’ın Harezm vilayetindeki şehirler de faydalanmaktadır. Yakında bu satnralın beşinci bloku da hizmete girmiştir.
Eskiden Karakalpakistan’dan sadece kervan yolu geçiyordu. Bugün ise ülkenin her tarafına ulaştırılan kara, demir , su ve hava yollarıyla çizilen bir ülke haline geldi. Üzunluğu 3500 kilometrelik asfalt yolları ülkenin en uzakta olan köy ve ilçelerini merkezlerle bağlamaktadır. Hava yolları başkent Nukus’u Taşkent, Al- matı, Aşkabat, Bakü, Bişkek, Duşanbe, Moskova, Kiev, Volgograd ve Soçi şehirleriyle bağlayıp aynı zamanda ilçe merkezlere ve kasabalara ulaştırmaktadır. 1920 yıllarında Batı burjuvaları, Türkistan halkını tamamen bilinçlendirmek için 5-6 bin yıl lazım demişlerdi. Ama 1920’li ve 30’lu yıllarda yeni okullar kurulmuş, ayrıca, yeni kültürel ve siyasî kuruluşları kadrolarla doldurmak için çok sayıda insan Karakalpakistan’a yollanmıştır. İstatistiklere göre bugün de Karakalpakistan’da nüfus oranına göre öğrenci sayısı İran ve trak’ı geride bırakacak seviyededir. Ülke bağımsızlığını kazandıktan sonra, gençlerimiz için yabancı devletlere gidip eğitim görme imkanı açıldı. İlk olarak kardeş Türkiye Cumhuriyeti’ne 24 öğrenci gönderildi. Gençlerimiz öğrenim görmek için ABD, Çin, İngiltere ve başka Avrupa devletlerine de gitmektedir. Bugün Karakalpakistan’da iki üniversite, Orta Asya Tıp Enstitüsü 25 yüksek okul, 43 meslek lisesinde Karakalpakistan ve komşu devletlerden gelen gençler eğitim görmektedirler.
Ülkede yılda 38 milyondan fazla baskı yapan 37 tane gazete ve dergi yayınlanmaktadır.
Karakalpakistan da her yıl 240’a yakın edebiyat kitabı ve broşür yayınlanmaktadır.
Halkın en önemli zenginliği çeşitli halkların birbiriyle, dostluğudur. Ülkede 88 millet vardır, her millet kendi gelenek ve göreneklerine sahiptir. Karakalpak halkının özellikleri arasında sıcakkanlılık, misafirperverlik geleneğine bağlılık, sevgi ve hoşgörü en başta gelir. Halkın sevinç ve üzüntüsü geçmişten bugüne kadar uzanan çeşitli oyunlar ve festivallere konu olmuştur.
En güzel ve zengin folklor mirasımızdan, klasiklerimizden Ciyencirau, Berdak, Künkoca dan eserlerinden ilham alan Karakalpak edebiyatının kökü çok derinlerdedir. Ayrıca, Karakalpakistan’da Orta Asya Türk müziğinin geleneksel ve modem bütün motiflerini icra eden senfoni orkestrası ve çok sayıda müzik topluluğu bulunmaktadır. Bunların yanında opera, tiyatro, folklor, müzik, spor alanlarında halkımıza iyi hizmet vermektedirler. Nukus şehrinin yanındaki "Şılpık" kalesinin meydanı, Nevruz ve çeşitli milli şenlikleri özellikle başkentteki sayısız müzelerde sergilenmektedir.
Karakalpakistan, bugün bağımsızlığının üçüncü yılını kutlarken, insanlar geleceğe büyük bir umutla bakıyorlar.