YUNUS’UN DERVİŞE BAKIŞI

Yard. Doç. Dr. Ahmet MERMER

Bugüne kadar Yunus Emre ve eserleri hakkında İlmî olan ve İlmî olmayan pek çok sayı­da makale ve eser yazılmıştır. Bu makale ve eserlerin çoğun­da Yunussan bahsedilirken “dervişlik” vasfı anılmadan ge­çilmemiştir. Bir kaç makale ve eserde (1) dervişlik üzerine kı­saca bazı tesbitler ortaya ko­nulmuştur. Biz de bu makale­mizde Yunus’un divanını(2) bütünüyle inceleyerek derviş ve dervişlik ile ilgili şiirlerini ve beyit­lerini toplayıp şairin bu yönüne yeniden ve geniş olarak bakmaya çalışacağız. Bakma ve bakış dedik. Çünkü dervişi tanıtması bakı­mından önemli saydığımız şu Farsça

Derviş suhan zî-dîde gûyed

Amî suhan ez-şinîde gûyed

beyitte de belirtildiği gibi, “dervişler bir yönüyle- ancak gördük­lerinden, yani ayne’l-yakın gözlemlerinden söyler, avam ve bilgisiz kişiler ise şundan bundan duyduklarından lakırdı eder” denir.(3)

Asıl konuya geçmeden Önce “Derviş” kelimesi üzerinde dura­lım : Derviş, aslında Farsça “kapı kapı dolaşan”, yani “dilenci” anlamına gelen bir kelimedir, diye açıklanmaktadır, Farsça “deryöş” kelimesinden bozma olduğu da tahmin edilmektedir. Tasavvuf te­rimi olarak bu kelime İslâm dünyası’nın büyük bir kısmında “bir tarikat mensubu” anlamına geldiği bilinmektedir. Farsça ve eski­den Türkçe’de ‘‘sadaka toplayan kimse’’ gibi dar anlam ifâde eder ve bunların karşılığı Arapça’da "fakir”dir. Islâm dünyası’mn bazı ülkelerinde (Fas, Cezayir gibi) geniş mânâda dervişin karşılığı ola­rak “kardeşler” anlamında “ihvân” kelimesiyle karşılanırdı (4). Türk dilinde derviş kelimesi geniş mânâsıyla yukarıda belirtilen kelimele­rin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Sözlüklerde belirtilen anlam­lar da bunlardır.

Tasavvuf terimi olarak tarikata girmiş kişilere verilen ad ol­duğu gibi, mesela Bektaşîlikteki törenlerde taç, tennûre ve hırka giyip kemer bağlayan kişilere verilen ünvandır da(⁵).

Yunus Emre, şiirlerinin pek çoğunda adını bir sıfat ile birlik­te belirtir. Bu özellik başka şâirlerde de görülebilen bir özellik de­ğildir. Ahmed Yesevî gibi bazı şâirlerde rastlanılabilmektedir(6). Yunus, şiirlerinde Âşık Yunus, Miskin Yunus, Koca Yunus Derviş Yunus gibi sıfatlarla seslendiği gibi Yunus Emrem gibi ifâdeleri de vardır. Hem böyle sıfatlar kullanılması, hem de dervişi ve dervişliği en iyi tanıtan, adeta onun felsefesini yapanların önde geleni ve en iyi tasvir edenin Yunus olması sebebiyle biz de böyle bir ko­nuyu seçmiş bulunuyoruz.

Dervişlik gerek Tekke, gerekse Divan edebiyatlarında başlı ba­şına edebî bir olaydır, önemli bir insan tipidir(⁷). Meselâ Salih Baba(⁸) ’nın

Evvelâ bir pîre teslim olmayan derviş midir

Eşiğinde baş koyup cân vermeyen dervîş midir

Ahmed Paşa’nın(⁹)

Dil zülf-i siyâhında gam yimeğe kânîdür

Dervişe hemân besdür bir lokma vü bir. hırka

gibi beyitlerde dervişliği tarif eden, tanıtan şiir veya beyitler yok değil, ama Yunus’un gürlerinde dervîş ve dervişlik, sadece tarifte kalmaz, onu bir yaşayış tarzı, belli bir hayat felsefesinin geniş halk kitlelerine yayılması ve o devrin bazı değerlerinin sembolü sayılan İdeal bir insan tipi olarak ortaya konulduğu görülür.

Yunus’un divanı’nda yer alan dörtyüzün üstündeki şiirlerden beş tanesi bütünüyle ve doğrudan dervîş ve dervişlik üzerinedir. Bunlardan ilki şudur:

Hakk’ı bulmak isteyenler eylesün nefsüni dervîş

Çalap bize mürşîd virmiş dervîş olabilsem dervîş

Nefs yolından geçemezin aşk şarâbın içemezin

Gönlüm kara açamazın dervîş olabilsem dervîş

Hakk’a yakm olam mı ki rahmetine talam mı ki

İremedin ölem mi ki dervîş olabilsem dervîş

Bu acâyib sevdâ düşdi gönlüm karâr kılmaz benüm

Bildüm işüm cümle hatâ dervîş olabilsem dervîş

Dosta bilişene irsem dostun yolma yürisem

Ânla nâmûsı koşam dervîş olabilsem dervîş

Bir gün işüm tamâm ola hep itdüğüm gümân ola

Meğer Hak’dan emân ola dervîş olabilsem dervîş

Eger virürlerse emân kulluğum olmadı temam

Ey bîçâre Yûnus hemân dervîş olabilsem derviş(¹⁰)

Yukarıdaki beyitlerden de anlaşılacağı gibi, bu şiirinde Yunus, der­viş olabilmenin Özlemini duymaktadır. Hakk’a ulaşabilmenin, Tan- rı’nın lutfu olan mürşide erişebilmenin, dostla bilişebilmenin yolu derviş olabilmektir, der. Bu şiirde bir de dikkati çeken nokta var ki o da “nefsini derviş eylemek”. Bu ifâde Yunus’a özgüdür, dene­bilir.

Dervişler gönli safâ hükm ider Kaf’dan Kafa

Ey niçe selâtinler zebûnı dervişlerim

Dervîşlerün hâllan Hakk’a gider yolları

Arş’da na’lin döndürdi Üveysi dervîşlerün

Rasûl ağdı mi’raca nazar eyledi hâce

Görün görün kim niçe vasfını dervîşlerün

Arşdan döndi Mustafa anda ashâb-ı safâ

Dinledi sözlerini sır sözi dervîşlerün

Rasul idi tapuya elin urdı kapuya

Dediler kimsin ana miskin dervîşlerün

Rasûl girdi içeri yârenler turdı

Örü Âşıklar dîdân gördi visalin dervîşlerün

Rasûl eydür ey Kayyûm bunlar acâyib kavim

Sır denizi kılmışsın gönlünü dervîşlerün

Bunlara benüm didüm bunlara benüm didüm

Umtdurdum mâlını gencini dervîşlerün

Dervişlik bir pışedür hırkacuğu mîşedür

Çok canavarlar yörür tonında dervîşlerün

Miskin Yunus neylesün niçe bir şerh eylesün

Âşıkdur kul söylesün vasfını dervîşlerün (¹¹)

Bu ikinci şiirinde şâir, dervişlerin gönüllerinin anlığım, baş- baş­tan başa hükmedici olduklarını, pek çok padişahın dervişlere kar­şı âciz kaldığım, dervişlerin hâlleri bulunduğunu, yollarının Tanrı’ya

vardığını ve dervişlerin Üveys’i(¹²) Arş’ta Hz. Peygamber’in nâlinini çevirdiğini belirtir. Yine söze devam eder : Hz. Peygamber Mi’râc’a vardığım, dönünce sûfîler topluluğuna uğradığını, kapılarını çalarak içeriye girdiğini, dervişlerin ayağa kalkıp Hz. Peygamber, onların visaline eriştiğini, Hz. Peygamber’in bunlarda gördüğü hâl üzerine “Yârabbı, bunlar acâyib bir topluluk, sen, dervişlerin gö­nüllerini sır denizi etmişsin” dediğini, Allah da “evet, bunlar benim, bunlara ulaşın, dervişlerin mallarım, hazînelerini unutturdum ”diye söylediğini bir bir saydıktan sonra, dervişliğin bir sanat olduğu­nu, dervişin hırkasının âdeta bir orman, bu yüzden de onların elbi­sesinde çok canavarların yürüdüğünü, kısacası dervişlerin bütün bu vasıflarım âşık kulların söylemesini zikrederek sözü bitirir.

İşidün ey yârânlar eve dervişler geldi

Cân şükrâne virelüm eve dervişler geldi

Her kim gördi yüzüni indürür kendözüni

İlm-i bâtından öter eve dervişler geldi

Dervişler uçan kuşlar deniz kenarın kışlar

Zihî devletlü başlar eve dervişler geldi

Dervişler yüzi sulu görenler olur delü

Bâtını Arş’dan ulu eve dervişler geldi

Seydî Balum(¹³) ilinden şeker tamar dilinden

Dost bağçesi yolından eve dervişler geldi

Yûnus kulun önürsüz kimsesi yok yalunuz

Fidi olsun cânımuz eve dervişler. geldi(¹⁴)

Yunus bu üçüncü şiirinde de dervişliğin derinliğini, irfânını, yüceli­ğini anlatır : îlm-i bâtından haber veren, bâtını Arş’tan da ulu olan, dost bahçesinden gelen, yolunda can verilen dervişler. _

Dinün imânın vansa hor görmegil dervişleri ’ Cümle âlem müştakdurur görmekliğe dervişleri

Ay u güneş müştakdurur dervişlerim sohbetine

Firişteler teşbih olur zikir ider dervişleri

Tersâlar tapuya gelür hükm ıslan zebûn olur .

Tağlar taşlar secde kılur göricegez dervişleri

Ol fahr-i âlem Mustafâ ol ma’den-i sıdk u safâ

İster isen andan vefa incitmegil dervişleri

İncidesin âh ideler ömrin gülin kundalar

Gözsüz olasın yideler tâ bilesin dervişleri

Derviş okı ırak atar hey dimedin cana batar

Gâfil olma yiter tutar hor görmegil dervişleri

Yir gök eydür hırka haki himmetleri olsun bâkî

Çün pâdişâh oldı sâkî esridiser dervişleri

Gökden inen dört kitabı günde bin kez okunsan

Vallâh dîdân görmeyesin sevmezisen dervişleri

Devletlüler sever bizi her dem sorar hâlimüzi

Kördür münkirlerin gözi görmeyiser dervişleri

Yunus eydür bu aşk geldi ölmüş cânum diri kıldı

Sen ben dimek dilden kaldı göricegez dervişleri (¹⁵)

Dini, imânı olanlar dervişleri hor görmemeli, bütün âlem onları gör­mek için can atar, diyerek başlanılan dördüncü şiirde Yunus şunları söyler; Ay ve güneş onlan özler, melekler bile dervişleri zikreder, Hristiyanlar, dervişleri görünce tövbeye gelirler, taç taht sahipleri âcizleşir, dağlar taşlar secdeye vanr. Dervişlerin attığı ok hedefine vanr, sıdk ve safâ’mn kaynağı, âlemlerin gururu olan Hz. Peygam­berin şefaatine ulaşmak istersen dervişleri incitme, incinirlerse on- lânn bir âhı ömrünün gülünü kuruturlar. Yir ve gök hırka hakkı için himmetleri sonsuz olsun der. Dervişleri sevmez isen günde dört kitabı bin kez okusan vallahi dîdân göremezsin. Yunus der ki : Bu aşk geldi de cânımız dirildi, dervişleri görünce de sen ben demeyi unuttum gitti.

Yukandaki şiirin ikinci beytinde dervişlerin sohbetine güneş ile ay özlem duyuyor ifâdesini, daha doğrusu böyle bir ifâdedeki gü­neş ve ay motifini bazı divan şâirlerinde de görebiliyoruz. Mesela XVI, yüzyılın büyük şâirlerinden Hayâli Bey de şöyle der:

Mihr ü meh iki ışıkdur tekye-i eflâkde

Tekyenün kurbanlarıdur geşt edenler hâkde(¹⁶)

G.351-18/1

Gökyüzü tekke şeklinde düşünülmesiyle ay ve güneş de ışık dervi­şine benzetiliyor. Bunu belirtmemizdeki amaç Yunus’u dervişlik anlayışında pek çok sıfatlar ve vasıflar yer almasına rağmen, in­sanlığa bakışı gibi, geniş kapsamlı bir ifâdenin yer aldığını vur­gulamak ve mukayese imkânı vermektir.

Ben dervîşem diyen kişi işbu yola âr gerekmez

Derviş olan kişilerün gönlü gindür dar gerekmez

Derviş gönülsüz gerekdür söğene dilsüz gerekdür

Döğene elsüz gerekdür halka beraber gerekmez

Halka benzetmeye işin süre gönlünden teşvişin

Yüz bini birdür dervîşün arada ağyâr gerekmez

Eğer dervîş isen derviş cümle âlem sana biliş

Fodulluğı hulka değiş arada ağyâr gerekmez

Dervîş olan kişilerün miskinlikdür sermâyesi

Miskinlikden özge bize mâl ü mülk ü şar gerekmez

Er elini aldunısa ere gönül verdin ise

İkrâr ile geldün ise pes ere inkâr gerekmez

Yûnus sen gördün bir eri arturma gördüğün biri

Şudur budur diyübeni dervîş târumâr gerekmezi(17)

Yunus bu beşinci şiirinde İnsanî duygular ve hoşgörü sahipliğiyle dervişe yaklaşmakta ve onun vasıflarını saymaktadır. Yunus’un böyle bir yaklaşımının bir sebebi de, bütün yaratıkların Allah’ın eseri olduğundandır. Bundan dolayı bir başka şiirinde o, “yaratan­dan ötürü” yaratıkların kusurlarım görmemeli ve bağışlamalıdır, der. Kendisini derviş sayan kişinin bu yolda utanmaması, gönlü­nün dar değil, geniş olması gerektiği belirtilir, ikinci beyitte Yu­nus, dervişlere öğüdünü verirken onları kötülere karşı âdeta bir pasif direniş tavsiye eder. Mehmet Kaplan da bu beyte dayanarak Yunus’un Özlediği insan tipini “yumuşak insan tipi” olarak belir­tir (¹⁸). Yine aynı beyitte dervişin halka uymamasını öğütler. Bu­nun da sebebi fazileti korumak içindir, diyebiliriz. Daha sonraki beyitlerde dervişin cümle âlemin biliş olduğu, arada yabancının ge­reksizliği, dervişlerin sermayesinin miskinlik olduğu ve miskinlik­ten başka mâl mülkleri bulunmadığı gibi sözler ifâde edilir.

Bu şiirlerin dışındaki derviş ve dervişlikle ilgili beyitleri tas­nif ettiğimizde şunları belirtebiliriz : Dervişlikte makam, dervişlik­te hâl, dervişin vasıfları, aşk derviş ve dervişlik.

Dervişliğin bir durak (makam) olduğu, bu durakta önce kişiye dirliğin gerekliği, bu dirliğin sırat üzre olduğu, dervişlik beratının gizli bir varak olduğu, bu sebeble müftülerin, hocaların bunu bilme­diği dile getirilmektedir:

Bu dervişlik durağı bir acâyib durakdur

Derviş olan kişiye evvel dirlik gerekdür(¹⁹)

619-84/1

Dervişlik dirliği sırat üzredür

Hisâbı etdile zerre-i miskal

676-156/4

Bu dervişlik berâtın okumadı müftîler

Kim ne biliser bum bir acâyib varakdur

620-84/6

Buna bağlı olarak dervişlik makâmının bir hâlden hâle veya hâl içinde hâl olmadır, denilir :

Dervişlik makamı hâl içinde hâl

Ferâgathk makâmı derviş olana muhal

676-156/1

Derviş ırma gözün evvelki demden

Yunus giripdür hem âhir hem evvel

676-156/6

Sürekli bir değişme ve olgunlaşma esasına dayanan hâl, şu be­yitte dervişin dört hâl içinde olduğu dile getirilir. Bunlar şeriat,

tarikat, hakikat ve ma’rifettir. Sûfîlerce şeriat, Tanrı emirlerinin, inançların bütünüdür. Allah’ın hükümlerinin özüne gidiş ise tarikat, özü bulma ise hakikat, Hak kudret ve hikmetini görebilme ve an­layabilmeye ma’rifettir (²⁰). Başka sufî şâirler gibi Yunus da bu dört hâle dört ulu kapı demektedir

Dört hâl içinde derviş gerek siyâset çeke

Menzile irmez kalur yol eri yuvacası

831-351/10

Dervişin dört yanında dört ulu kapı gerek

Nereye bakar ise gündüz ola gecesi

337-CCXLm/1847

Bu. dört kapı meselesini Yunus Emre,

Vücûd bir binâdurur sırr-ı hikmet içinde

Gönül bir bünyâddurur nakd ol bünyâd içinde

beytiyle başlayan uzun bir manzûmesinde anlatmaktadır (²¹).

Yukarıda verdiğimiz şiirlerde dervişin bazı vasıflan dile geti­rilmişti. Divanın başka şiirlerindeki beyitlerde de dervişin vasıfla­rına değinilmektedir : Dervişliği Allah vergisi sayan Yunus, onla­rın kalbi temiz olur der :

Her kime kim dervişlik bağışlana

Kalbi gide pâk ola gümüşlene

810-324/1

Derviş gözü açık, yani bakmadan gören, konuşmadan işiten olarak vasıflandırılır :

Dervişün gözi açuk düni güni uyanık

Bu söze Tanrz’m tanuk bakmadın gören gelsün

744-239/5

Dervişin kulağı sak Hak’dan işidür sebak

Deprenmedin dil dudak sözi sunmadın irengelsün

744-239/6

Gönlünü derviş eyleyen kişi, hakîki dostla biliş olur, dervişin gönlü boş olmaz, aşk ile dolar :

Gönlüni dervîş eyle dostıla biliş eyle

Âşkıla şol ma’nîde dervîş içi boş degül

684-167/2

Dervîş canını dost yolunda feda eden, candan ve iki cihândan vazgeçebilendir :

Derviş tolunur toğar her nefes göğe ağar

Ben diyeyin toğnyı cânrnı kıyan gelsün

744-239/3

Dervişlik aslı cândan geçdi iki cihândan

Haber virür sultandan bellidür yad kuş degül

684-167/4

Hakîki dervîş tanıtılırken benlikten uzak olan, haram yemeyen, nefsinin isteklerinden kurtulabilen, gönlünde Hak’tan başkasını yok eden ve dünyayı bütünüyle terkedendir, diyor Yunus :

Miskin olugör bari benlikden ırak yüri

Gönünde benlik olan dervîşlikden uzakdur

619/84-4

Ben dervişem diyenler haramı yimeyenler

Haramun yenmedügi ele girinceyimiş

649-124/10

Bu miskîn Ymıus’ı gör dervişlik ide geldi

Nefsindendür şikâyet nefsin öldüren gelsün

744-239/9

Dervişlerim yohna sıdkla gelen gelsün

Hak’dan özge nesneyi gönlinden süren gelsün

743-239/1

Yûnus eger dervîş isen terk eyle küllî dünyâyı

Dünyâ eger açmagısa dervişlere zindan olur

609-97/5

Yunus, kendisine seslenerek bazı beyitlerinde endîşeden vaz­geçmeği yiğite aşkın gerekliliğini ve bir dervişe benzeyeceğini öğütler :

Geç Yûnus endîşeden ne gerek bu pîşeden

Ere aşk gerek öndin andan dervişe benzer

608-66/9

Derviş, gönlünde sevdiğini bulandır, yani âşıktır. Aşık derviş aşk şarabını dost elinden içmiştir, dünya dervişininkinden değil:

Derviş Yûnus hönî geldi teveccüh ma’şûka kaldı

Gönülde sevdügin buldı anınla gönlüni bağlar

599-55/6

Biz ol aşk badesini ol dost eiünden içdük

Bize ol kadeh sunan dünyâ dervîşi degül

682-164/7

Aşk muma benzetilince Hakk’ın can dostları olan dervişler de pervanedir :

Dervişler Hakk’ın dostı eânlandur hak mesti

Aşk şem’ini yakdılâr pervane olan gelsün

744-239/8

Ayrıca dervişlik ulu bir lokmaya benzetilir; bu ulu lokmayı sindi­renin hakîki bir derviş olacağı söylenir :

Dervişlik toir lokmadur yir ile gökden ulu

Bu azamet lokmayı yudup sinüren gelsün ,

744-239/4

Bağ, bahçe ve su motifi içerisinde, bağ ve bahçenin suyla ha­yat bulması gibi, derviş ile dolap üişkisi kurularak onların da çok ağlaması gerektiği de şu beyitte öğütlenmektedir :

Derviş olan bil bağlaya tolaplayın çok ağlaya

Her kande tolap vansa anda bağ u bostan olur

629-97/2

Dervişin dervîşi bilmesi, tanıması da önemli oluyor. Hakîki derviş, dünya dervişleri gibi ayınmlar yapılmaktadır. Mesela şu beyitte de hakîki dervîşi hümâ kuşuna benzetmektedir :

Derviş biliir dervişi Hak yolma turmışı

Dervişler hümâ kuşı çaylak u baykuş degül

684-167/3

Benzetmeler bu kadarla da kalmıyor. Mesela dervîş, meyvalanndan herkesin istifâde ettiği, yaprakları dertlilere iyi gelen bir ağaca teşbih edilmektedir (²²).

Bu ve brnıa benzer İfâdelerle övmeye ve kendine göre sınıfla­ra ayırdığı derviş ve dervişliğin şekil tarafına ısrarla karşı çıkmak­tadır. Bunu kendine has ifâdesi olan “gönlünü dervîş eylemek”le de vurgulamaktadır :

Dervişlik dedikleri hırka ile tâç degül

Gönlün, dervîş eyleyen hırkaya muhtâç degül .

680-162/1

Dervişliği sanma hemân sûret düzmegile olur

Dilde senin işin aşk n’eylesün senün ile

827-347/5

Dervişleri yüce insan sayan, kendisine dervîş diyen Yunus, şu beyitlerinde de onların duâsmı dile getirmektedir :

Dervîş Yûnus sen dahi incitme dervişleri

Dervîşlerün duâsı kabul olağan olur

629-96/6

İçimde bir derd oldı diyeyin dervişlere

Dervişlerin kademi kutludur her işlere

314-330/1

Bu beyitlerde de dediği gibi, Dervîş Yunus, dervişleri incitme, on­ların duâsı kabul olan duadandır, derdini dervişlere söyle, onların ayaklan uğurludur, der. Aynı konuyu XV. yüzyılın ve divan ede­biyatının büyük şâirlerinden Necatı de şöyle der :

İşi günde ko beni sana dualar ideyin

Müstecâb olur duâsı dâimâ dervişlerini(23)

Yukarıdaki şiirlerin birinde de belirtildiği gibi, dervişleri dini ve imânı olanların hor görmemesi gerektiğini zikretmiştik. Bazı be­yitlerde de dervişler halkın arasında, aşkın ne olduğunu bilmeyen­lere göre deli ve gülünç kişilerdir :

Dervîş olan kişiler deli olağan olur

Aşk n’eydügin bilmeyen ana gülegen olur

628-96/1

Hatta şu beyitte de “hoş” kelimesiyle şâir oynayarak;

Hoş dervîşem sabrum yok dilümde inkârum çok

Kulağımdan gireni hergiz içüm işitmez

643-117/4

sabrı olmayan, gönlünde inkârı çok olan, kulağından gireni gönlün­de duymayan bir dervişim diyerek onları değerlendirdiği de olur,

Aynca, Yunus o devirdeki hoea-dervlş, şeyh-dânişmend kavga­larını da dile getirir.

Yunus, dervişlerin ve şeyhlerin yanında yer alırken, yalancı, sahte dervişleri, dünya dervişlerini de yermekten kendini alamaz :

Bize gerçek derviş gerek cihân toldı da’vâ ile

Yalan da’vâ ider isen aşk n’eylesün senin ile

827-347/4

Ben dervişim diyenler yalan da’vî kılanlar

Yann Hak dîdânın görmeyiser göz ile

818-335/11

Diinyâ seven derviş degül dervişliği olmaz kabul

Dervîşlikden kaçanlarım hemân şeyhi şeytân olur

629-97/4

Bu son beyit kayda değerdir. Derviş insandır. Dervişlik mertebesin­de olmayanları hakîki derviş saymamaktadır. Bu bakımdan derviş ile dervişliği de birbirinden ayırmaktadır Yunus :

Biz ol aşk fbâdesini ol dost elinden içdük

Bize ol kadeh sunan dünya dervişi degül

682-164/7

Bütün bunların dışında derviş, Divan’da Yunus’un sıfatı ola­rak da sık yer almaktadır :

Derviş Yûnus’un cam âlem şefâat kanı

İki cihân sultânı sensin yâ Resulullah

825-344/

Kısacası Yunus Emre için hayat son derece önemli bir mahiyet taşımaktadır. Hayatın bu önemi taşıdığı insani hüviyetten ileri gelmektedir. İşte Yunus’un dervişe bakışı da bu mahiyettedir. Sü­rekli bir değişme ve olgunlaşma esasına dayanan dervişlik, Yunus’da duyduğu ve düşündüğü gibi yaşamak, yaşadığı gibi duymak ve düşünmektir. Bunları gerek yumanda seçerek verdiğimiz beyitler­den, gerekse metne almadıklarımızdan anlamak mümkündür. Yunus, derviş ve dervişlikle ilgili şiirlerinde ve diğerlerinde insanı, insan­daki ebedî ve ulvî olan şeylerle idealize etmektedir. Coşkun ve duy­gu yanı ağır basan, bir gönül eri olan dervişin Yunus’ta çok .önem kazanması kanaatimizce, Mehmet Kaplan’ın da dediği gibi(24) in­sanoğlunun dikkatini kendi varlığına çevirmesi ve Allah’ın büyük­lüğünü kendinde bulmasındandır. Yunus bu alan dile getirirken Bayezid-i Bistâmî’den, Niyâzî Mısri’den Mevlâna’ya kadarki büyük mu­tasavvıfların vermek istediklerini halkın diliyle ve halkla bütünle­şerek vermiştir. Bu bakımdan ortaya koyduğu hayat felsefesini» dervişliğini sanat ve edebiyat vasıtasıyla geniş halk kitlelerine yay­masını bilmiştir. Yunus Emre, dervişle ilgili beyitlerde zaman za­man köylü medeniyetini yansıtır, yerine göre çiftçi ile derviş, ye­rine göre fakir köylünün yaşayışı üe dervişin hayatı arasında ilgi­ler kurar. Derviş sadece Yunuş’da değil, tekke ve divan edebiyat­larında da önemli bir konudur. Bunların yanında derviş, atasözlerimize de konu Olmuştur, îşte bunlardan birkaçı: Derviş tekkede, hacı Mekke’de. Dervişin fikri re ise zikri de odur. Derviş git de­mezler, lokmasını keserler. Derviştir, hor gör... Dervîş şeyhine ba­ba himmet demiş, şeyhi de oğul hizmet demiş (²⁵).

(1) Abdülbaki Gölpınarlı, Yunus Em­re ve Tasavvuf, İst., 1961, s. 166­174; Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Tip Tahlilleri, İst, 1985, s. 129; Doç. Dr. Mine Mensi, ‘‘Eski Ede­biyatımızdaki Bazı İnsan Tipleri" Tarih ve Toplum Dergisi, 1984, Aralık, c. I, s. 413; Ahmet Ka­baklı. Yunus Emre.

(2) Faruk Kadri Timurtaş, Yunus Emre Divanı, İst., 1972; Abdül­baki Gölpınarlı, Yunus Emre Ri­sale tü’n-nush iye ve Divan, İst., 1965; Mustafa Tatçı, Yunus Em­re Divanı, G.Ü. Sosy. BİI. Ens. (Basılmamış doktora tezi), Ank.,

(3) Prof. Dr. Feridun Nâfiz Uzluk, “Mevlâna ve Yunus Emre” Türk Yurdu (Yunus Emre Özel Sayısı), 1966, c. V, Sy. 319. s. 11.

(4) İslâm Ans., Derviş mad., c. III, s. 546; Türk Dili ve Edebiyatı Ans., İst., 1977, c. H, s. 257.

(5) Dr. Dursun Yıldın m, Türk Edebiyatında Bektaşi Tipine Bağlı Fıkralar, Ank., 1976, s. 232.

(6) Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvılar, Ank., 1976, s. 413.

7) Doç. Dr. Mine Mengi, a.g.mk., s. 413.

(8) Ahmet Dorlan, Salih Baba-Hayatı ve Eserleri, Atık., 1988, s. 117.

(9) Türk Dili ve Edebiyatı Ans., s. 257.

(10) Mustafa Tatçı, a.g.t., s. 647.

(11) a.g.t., s. 670.

(12) Üveys al-KarânÎ, tâbiîndendir, Rivâyetlere göre Hz. Ali’nin halifeliği zama- mnda Sıffîn savaşında 658’de şehid düşmüştür. Hakkında söylenenlerden biri de Hz. Peygamber’in arşta nâlininı çevirmesidir. Abdiilbaki Gölpınarlı, Yu­nus Emre ve Tasavvuf, s. 167.

(13) Seydî Balum. Geyikli Baba’nm arkadaşı veya tarîk yoldaşı,, Mustafa Tatçı, a.g.t., s. 1212.

(14) a.g.t., s. 850.

(15) a.g.t., s. 850-851.

(16) Dr. Ali Nihat Tarlan, Hayâli Bey Divânı, İst., 1945, s. 351; Yrd. Doç. Dr.Cemal Kurnaz, Hayâli Bey Dîvânı Tahlili, Ank., 1987, s. 464.

(17) Faruk Kadri Timurtaş, a.g.e., s. 82-83.

(18) Prof, Dr. Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, İst,, 1976, s. 144.

(19) Seçilerek verilen beyitlerin büytlk bir kısmı M. Tatçı’nm a.g. tezinden, romen rakamı taşıyan beyitleri de AbdUlbaki Gölpınarlı’nm hazırladığı divandan alınmadır.

(20) Abdülbaki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 171.

(21) aug.e., s. 172.

(22) Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Ttlrk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, s. 126.

(23) Dr. Mehmed Çavuş oğlu, Necati Bey Dlvâm’nın Tahlili, İst., 1971, s; 47.

(24) Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, s.

(25) E. Kemal Eyuboğlu, Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, İst, 1973, c. I, s. 68;

Hüseyin Kâzım Kadri, Büyük Türk Lügati, îst., 1928, c. II,’ s. 730-731.

Yard. Doç. Dr. Ahmet MERMER

1951 yılında Konya’da doğ­du. ilk, Orta ve Lise tahsilini Konya’da tamamladı. 1973’te İs­tanbul Üniversitesi Edebiyat Fa­kültesinden mezun oldu. Niğde Lisesi’nde dört yıl Edebiyat Öğ­retmenliği yaptıktan sonra, Kon­ya Selçuk Eğitim Enstitüsü’ne tayin oldu.
1988 yılında da Selçuk Üni­versitesi Sosyal Bilimler Ensti­tüsünde, Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalında Doktora prog­ramını tamamlayan MERMER, halen Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Ede­biyatı Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. MERMER, evli ve iki çocuğu vardır.