PEKOLCAY, Ayşe Neclâ Doç, Dr„ Marmara Üniv. İlahi­yat Fak., Türk-İslâm Edebiyatı Öğretim üyesi, doğm. 1 Ağustos 1926, İstanbul. Dr. Ali Rızâ ve Emine Satbe (Şendil) Pekolcay’ın kızları, İst. Üniv. Edebiyat Fak.’ den Dr. (1950); 1948-1963: MEB yayını İslâm Ansiklopedisinde Redaktör, mütercim, yazar; 1963-­1982; İst. Yüksek İslâm Enstitü­sü öğretim üyesi: 1982-1990; Marmara Üniv. İlahiyat Fak. öğ­retim üyesi ve Birim Başkanı.

Eserleri Türkçe Mevlid me­tinleri (doktora tezi; 2 cild); Ve- sîletü’n-necât, İslâmî Türk Ede­biyatı (4 kitap, Türkiye’de ilk de­fa); İslâmî Türk Edebiyatına giriş; İslâmî Türk Edebiyatında neviler (kollektif çalışma 4 ayrı kitap); İslâmî Türk Edebiyâtı (yayılış a- fanfarı); İslâmî Türk Edebiyatını tetkik metotları; Türk dil, İslâmî Türk Edebiyâtı, sosyal konularla ilgili 300 makale ve tercüme.

Müslüman Türk mutasavvıfları Kur’ân-ı Kerîm’in her topluluk içinde ön planda bulun­ması gerekli esasları ihtiva eden âyetlerini dayandıkları için, on­ların çoğunun bütün müslümanlar, hatta tek Tanrı’ya ina­nan başka din mensubu kişiler arasında da ayrı bir yeri vardır.

İslâm dini sevgi, disiplin ve müsamaha dinidir. Fakat, bu müsamaha başkalarının haklan ile sınırlıdır; yâni başkalarının haklarına tecavüz hoş karşılana­maz. Ancak, küçük ve ıslahı ka­bil kusurlara karşı hoşgörürlük bahis konusudur. Bir müslü­man, önce kendi nefsini eğite­cek, sonra başkalarının eğitil­mesine çalışacak, ıslah imkânı bulunmayan suçluların da ce­zalandırılmasını sağlayacaktır. Aksi hâlde, toplum düzeni teh­likeye girer.

Günahların affı, insanın dı­şında bir konudur. Her konuda Allah’tan yardım beklenmelidir.; çünkü, O Gafûrü’r-Rahim’dir. Allah isterse, kulunun günahını affeder. İnsanın öncelikle so­rumluluklarını bilmesi ve ted­birde kusur etmemesi lâzımdır.

Yukarıdaki esaslar istikametinde, gönlü evvelâ Allah sevgisi, sonra insan sevgisi ile dolup taşan büyük Türk mutasavvıflarından biri de Yûnus Emre’dir.

Yûnus, menfaate dayanmayan bir sevgi gerekliliğini her ve­sileyle dile getirmiştir. Onun bu konudaki beyitlerinde, dünyanın sevinci ile üzüntüsünün, Cennet ve Cehennem ‘in sık-sık geçtiği gö­rülür. Bu geçici âlemin sıkıntısına katlanmak, sevincine aldanma­mak gerekliliğini belirten Yûnus, Cehennem ’den korkmak yerine günahtan kaçınmak lâzım geldiğini, rahatı için Cennet’i istemek yerine Allah’ı ve O’nun rızasını istemeyi yeğlemek lüzumunu dile getirir. Kendisinin, bu gereği duyduğunu da ifadeye koyar :

Cennet Cennet dedikleri bir ev ile birkaç huri

İsteyene ver onları bana Seni gerek Seni beyti bunun esaslı bir örneğidir.

Dünyanın izzetine aldananlar hakkındaki beyiti de dikkate şayandır.

Diliy ile ışk diyenler bilimezler ışk n’eydügin

Işkdan haber ayımasun kim dünyâ izzetin seve

diyen Yûnus Emre bir gönüle hem gerçek aşkın, hem de dünyâ iz­zetinin sığamayacağım güzel bir üslûpla ifadeye koymuştur.

Dünyâ, Yunus’tan önce yaşamış şâir mütefekkirlerin eserlerin­de de süslü bir geline benzetilmiştir; ona aldanılmaması gereklili­ğine işaret edilmiştir Fakat, ekseriya nasihat çerçevesine yerleş­tirilmiş bulunan beyan, Yunus’ta bir insanlık zaafının ifadesi şek­linde belirtisini bulmuştur. Aşağıdaki beyitte bunu açıkça görmek mümkündür:

Bu dünyâ bir gelindür yeşil kızıl donanmış

Kişi yeni geline bakubanı doyamaz

Hakîkî sevginin Allah sevgisi olduğu ve mü’minlerin Allah sevgisini bütün sevgilerden üstün tuttukları Kur’ân’da belirtilmek­te, onların en üstün insanlar olduğundan da bahsedilmektedir. Ko­nuyla ilgili âyetler Bakara, 165, 177, 186; Âl-i imrân, 31; Enbiyâ, 90 olup, meâlen şöyledir :

“İnsanlar, arasında, Allah’ı bırakıp, O’na koştukları eşleri tanrı olarak benimseyenler ve onları, Allah’ı severcesine sevenler var­

dır; Mü’minlerin Allah’ı sevmesi ise, hepsinden kuvvetlidir. Zalimler azabı gördükleri zaman bütün kuvvetin Allah’a âkit bulunacağı­nı ve Allâh’ın azâbının şiddetli olduğunu keşki bilselerdi.” (Baka­ra, 165).

"İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik o kimsenin iyiliğidir ki, Allâh’a, Âhiret gününe, melek­lere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allâh’ın rızâsını gözeterek) yakınlara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir. Antlaşma yaptığı zaman, sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreder. İş­te doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Muttakiler ancak onlardır.’’ (Bakara, 177).

"Kullanm sana beni sorduğunda (haber ver ki) işte ben mu­hakkak yakınımdır. Bana dua edince, ben o dua edenin de dâvetine icabet ederim. O hâlde onlar da benim davetime (itaatle) icabet ve bana iman (da devam) etsinler. Tâ ki, o sâyede doğru yola ulaşmış ol al ar.” (Bakara, 186).

186. âyeti altında, M.Ü. İlâhiyat Fak. Vakfı’nın Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meal neşrinde şu not da bulunmaktadır:

(Rivayete göre bir bedevî Resulullah (s.a,s)’a: “Rabbimiz yakın mıdır yoksa uzak mıdır? Yakınsa, O’na fısıltı şeklinde dua edelim, uzaksa bağıralım” dedi. Bunun üzerine, âyet indi. Allâh’ın dâveti iman ve itaattir. Allah, iman edip, itaat edenlerin dualarını kabul edeceğini vaat etmiştir. Gerçek manada iman edip, Allâh’a kulluk edenlerin duası kabul olunur.)

Bakara, 177. ayette açıkça belirtildiği üzere, gerçek manada iman sâhipleri, Allâh’a, Âhiret gününe, meleklere, Kitap’lar, Pey­gamberlere, öncelikle inananlar; Allah rızası için, yardım elini, ya­kınlardan başlayarak, muhtaçlara uzatanlar, namaz kılıp, zekât ve­renlerdir. Bu kimselerin sözünde durur, sabırlı ve doğru kişiler ol­duklarına da, aynı ayette işaret edilmiştir.

Yukanda da kaydettiğim gibi bu insani gerçekler, birçok müs­lüman Türk mutasavvıfının eserlerindeki gibi, Yunus’ta da dile ge­tirilmiştir. Aynca, Yûnus Emre’nin sehl-ı mümtenî üzere, meyda­na getirdiği beyitlerin te’sir gücü kuvvetli olduğu için, toplumların birçok alanlarına da nüfuz etmiştir.

Yukarıdaki hakikatleri Yunus’un şiirlerinde dile getirdiği şekli ve durumu ile görmeye ve göstermeye çalışalım :

Diregensünler meşâyihe er eteğin dutsun dimiş

Ben severin şol kuhımı yoksul ola sabreyleye

Benden ana yol eyledüm mîrâcuma gitsün dimiş

Şol kahırla kazananlar güle güle yidürenler

Götürdüm perdelerini dîdâruma baksun dimiş

Herbir kişi Dost’a vara armağanın Dost’a vire

Anda bizi anmayanlar. bunda da unutsun dimiş

Fânî dünyeden geçerüz bâkî mülkine göçerüz

Armağan gerekdür Dost’a yüklü yükin dutsun dimiş

Ayıdun Yûnus’a tursun yüzin toprağa sürsin

Ögüdin kendüye virsün okuduğun dutsun dimiş

Tasavvufî metinlerde Dost, Allah yerine kullanılmaktadır. Ehl-i sünnetten mutasavvıflara göre, öncelikle İslâm’ın gerekleri yerine getirilecektir. Başta İslâm peygamberi Hz. Muhammed (s.a.s.) ol­mak üzere, peygamberlere saygı gösterilecek, sonra da ermişlere yönelinecektir ki, bu parçada “er eteğin dutmak” şeklinde ifâdesini bulmuştur. Sonra da yukarıdaki âyetteki esaslara uymak lüzûmuna işaret edilmiştir; yoksulluğa sabredilecek, güçlükle, sıkıntı çekerek kazananlar kazandıklarım yoksullara güle güle yedireceklerdir. Allah, onların gözünden dünyâ perdesini kaldıracaktır ve o kişiler Cemâlullâh’ı göreceklerdir. Armağanını Dost’a vermekten maksat, bir işi Allah için yapmaktır. “Yüzünü toprağa sürmek” ise tevâzû göstermektir.

Şiirde belirtilen bu esaslar kuru bir nasihat şeklinde ifâdeye konulmamıştır; yumuşak bir tarzda beyân edilmiştir. Bilhassa, "öğüdünü kendine vermek”, “okuduğunu tutmak” deyişleri dikkate şayandır.

Allâh’ı seven bir mü’minin O’nun gönderdiği elçiye uyması da esastır ki, bu Âl-i İmran sûresinin 31. âyetinde belirtilmiştir :

“(Habîbim) de ki : "Eğer Allah’ı seviyorsanız, bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve suçlarınızı Örtsün. Çünkü Allah çok yarlıga- yıcı, çok esirgeyicidir.”

Yûnus da bu gerçeği birçok beyitinde belirtmiştir. Bilhassa şu beyitleri dikkate değer :

Biti sumla elüne itdüğin gele yoluna

Tanuklar bile bulma dostun düşmenün andadur

Terk idesin taht ü tâcı bulasın itdüğin güci

Muhammed Hak yalavacı şefâatçimüz andadur

Yûnus, her zaman olduğu gibi, kusuru önce kendinde aramak lâzım geldiğini son beyitte şöyle ifâde etmektedir :

Yûnus eğer âşıkise varlığun yokluğa değşür

İman kuşağın berk kuşan di hep eksüklük bendedür

Hayır işlerinde peygamberlerin önde geldiğine, Enbiyâ sûre- sininin 90. âyetinde işaret edilmiştir ki, meâlen şöyledir :

“....Hakikat (bütün) bunlar (bu peygamberler) hayır işlerin­de yarışırlar, umarak ve korkarak bize duâ ederlerdi. Onlar bizim için derin saygı gösterenlerdi.”

O hâlde kullar da, onların yolunda olacaklar ve hayır işleye­ceklerdir. Yûnus hakikati bu defa mukayeselere dayanarak dile ge­tirmektedir :

Bir imâret göster bana kim som vîrân olmaya

Kazan şol malı kim senden dökilüp girü kalmaya

Dökülüp kalırsa malun ayruklar ala halâlün

Senden girü kalan malun sana assısı olmaya

Ol malun ki Halîlî’dür hayırlara ilter seni

Ol mal ki, ol Kârûnî’dür ıssı hiç rahat olmaya

İsrâfil sûrum ura tağlar depeler sürile

Bir karınca cevâbım bin Süleyman veremeye

Bu dünya hep ıssız kala altımı malı dökile

Sebil olubanı yata hergiz ıssı bulunmaya

Hey Yûnus Emre ölince var yüri doğru yolunca

Dünyâsını terk idenler yarın hasretde olmaya

Bu şiirde, iyi ve kötü yönleriyle, insan ele alınmıştır. İyi bi kişi, çalışıp kazandığı malı hayâtı boyunca, hayır işlerinde tükete­cektir, Halili mal,, hayırlı maldır; Kârûnî mal ise, Kârûn kadar maddî Zenginliği olan kimsenin malıdır; ama, iyi işler için kulla­nılmadığı sürece insana faydası olmayan maldır.

“Her nefis ölümü tadacaktır”; fakat, “ölmeden önce ölmek”, yâni bu dünyânın zararlı arzularını terk etmek, misal. mala tama et­memek v.b. gereklidir; çünkü, “Ahirette herkese yaptığının karşı­lığı eksiksiz verilir (Zümer, 70; Zilzâl, 7-8).

Hz. Süleyman Peygamber, karıncaların bile dilini bilirdi (bk. Nemi, 16. -19. âyetler); lâkin îsrâfil sûrunu çalıp da dağlar tepe­ler sürüldüğü vakit, bir karıncanın bile cevâbını bin Süleyman (a.s.) ’m veremeyeceğini ifâde eden Yûnus, Kıyâmet gününün deh­şetine işâret ettikten sonra, kendisinden bahsederek, "Hey Yûnus, ölünce vanp doğru yolunca yürü, (çünkü), dünyâsını terkedenler ’(‘ölmeden önce ölenler”), öbür dünyâda hasrette olmaz” demek­tedir.

Görüldüğü üzere, Allah’ı tam anlamiyle seven bir mü’min, toplumunun, yukarıdaki âyetlerde belirtilmiş sorumluluklarını ta­şıyacaktır. Kur’ân-ı Kerîm’de, hizmetine birçok varlık ve imkânların verildiği belirtilen insan (bk. Bakara, 29; Ra-d, 2-4; îbrâhim, 32-34; Nahl, 5-14, 78, 80, 81; Isrâ, 70; Enbiyâ, 30, 32; Hac, 36, 37, 63-65; Şüarâ, 132-134; Nemi, 60-64, 86; Kasas, 71-73; Ankebût, 60-63; Rûm, 20-25, 50; Lokmân, 20, 29, 31; Secde, 27; Sebe’, 24; Fâtır, 12, 13, 27, 28; Yâsîn, 33-36; Zümer, 6-21; Mü’min, 61, 64, 79, 80; Zuhruf, 10-13; Câsiye, 12-13; Kaf, 7-11; Rahman, 1-12; Vakıa, 58-59, 63-65, 68-73; Mülk, 15; Nâziât, 30; Nebe\ 6-16), bunların kıymetini bilmekle yükümlüdür ki, bu konular, Yûnus’un şiirlerinde, taklîdedi- lemez bir üslûp ile işlenmiştir. Bilhassa, îsrâ sûresinin 70. âyetine (meâlen) Yûnus Emre’nin pek çok şiirinde yer verdiğini görüyoruz ki, o âyetin meâli şöyle verilmiştir : “Biz, insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık. Onları, (çeşitli nakil vâsıtaları ile) karada ve denizde taşıdık; kendilerine güzel güzel nzıklar verdik; yine onları, yarat­tıklarımızın birçoğundan cidden üstün kıldık.”

M.Ü. İlahiyat Fak. Vakfı’nm neşrettiği “Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli”nde, bu âyete aşağıdaki not eklenmiştir :

(Görüldüğü gibi, bu âyette Allah Teâlâ, insanoğluna olan lütuf ve ikramının bir hulâsasını yapmakta ve âlemdeki Özel yerine işâ­ret etmektedir. Müfessirlere göre, insanın şan ve şerefi ve diğer varlıklardan üstünlüğü; Allâh’ın ona verdiği beden güzelliği, el, göz ve kulak gibi organlarını daha becerikli bir şekilde kullanması, ko­nuşabilmesi, gülüp ağlayabilmesi, okuyup yazması, başka bir takım varlıkları kendi hizmetinde kullanması, âletler îcâdetmesi, olaylar arasındaki sebep-sonuç alâkasını görmesi ve bu sayede, geleceğe yö­nelik programlar ve hazırlıklar yapması, iyi-kötü, doğru-yanlış, güzel, çirkin kavramlarına sahip olması; kısaca, maddî ve bedenî, ah­lâkî ve rûhî meziyetleri hâiz olmasıdır).

Yûnus Emre’nin, ilim ve âlim konulan üzerinde de çok durdu­ğunu görüyoruz. Bu husus Fâtır sûresinin 28. âyetinde açıklanmış­tır ki, meâlen şöyledir:

“İnsanlardan, hayvanlardan ve davarlardan da yine böyle tür­lü renkte olanlar var. Kullan içinden ancak âlimler, Allah’tan (ge­reğince) korkar. Şüphesiz Allah, dâimâ üstündür, çok bağışlayan­dır.”

Dünden bugüne birçok müslüman mütefekkir ve şâir, ilmin de­ğerini ön planda tutmuşlardır. Fakat, Yûnus bu konuyu da Kur’ân-ı Kerim’e dayanarak, mukayeseli bir şekilde ortaya koymuştur. Kur’ân’ın insan hayâtına nasıl yön verdiğini gösteren aşağıdaki par­çası bunun -sağlam bir delilidir :

Lâ-Şerîk’ten okırsın yine şerik katarsın

Bire iki dimeği kimden fetva tutarsın

Dîn ü îman bünyâdı doğnılıg u girçeklik

Ol tamâm olmayıeak neyil din tutarsın

Çün Kur’an gökden indi Allah am buyurdı

Andan haber virsene hâ Kitab’dan utarsın

Çünki okıdun Kitab biş anca gerek edeh

Ol fariza sende yok eyle dut kim tadarsın

Dört Kitab’ın manîsin Mustafâ cem’ eyledi

Anı unutdun benzer zerkile zühd satarsın

İlm okımak bilmekdür belki kendüyi bilmekdür

Çün kendüyi bilmezsin bir hayvandan betersin

Um okumak hâsılı ibret anlamak içün

Çün ibretden degülsin görmedin taş atarsın

Bu gazel-ilâhînin 1. beyitinde Allâh’m eşi ve benzerinin bulun- madiği belirtilmiş olup, bu husûsa Kur’ân’ın birçok âyetinde işaret edilmiştir (bk. Bakara, 22; En’âm, 101; Meryem, 65; Şûrâ 11; îhlâs, 4),

2. beyitte, din ve İmânın temelinin doğruluk ve gerçeklik ol­duğu dile getirilmiştir ki. Allah sevgisi ile ilgili âyetlerde bu esas ortaya konulmuş bulunmaktadır. Bilhassa, İnsan sûresinin 3. âye­tinde, insana doğru yolun gösterildiği açıkça bildirilmiştir.

3. beyitte Kur’ân’ın nâzil olduğuna dâir âyetlere telmih vardır (bk. Duhân, 2, 3, 22; Kadr, 1; Furkan, 31, 32; Bakara, 185; Ankebût, 50,51); aynı zamanda, Kur’ân’ın azameti de belirtilmiştir (bk, Haşr, 21).

4. beyitte beş vakit namaza işaret vardır ki, bir müslümanın tıamaz kılması gerekliliği Kur’an’da pek çok defa bildirilmiştir. Tes- bit edebildiğim kadariyle, bilhassa namazla ilgili 85 âyet mevcuttur. Namazın fara oluşu ise, Nisâ sûresinin 103, âyetinde açıklanmıştır.

5. beyitte belirtilen dört kitap, Tevrat, İncil, Zebûr ve Kur‘ân’ dır. Hz. Muhammed (s.a.s.) dört Kitab’ın mânâsını cem’etmiştir (bk. Ahkaf, 29-30; Yûsuf, 120). Bu beyitte, hile ile zâhidlik taslamaya da işâret edilmiştir. Allâh’ı seven bir mü’mınin mes’ûliyetleri ve yapması yapmaması gereken hareketler konusunda ilgili âyetleri belirtmiştik.

6. beyitte ilim okumanın maksadının bilmek olduğunu söyleyen Yûnus, konuyu, hattâ kendini bilmektir ifâdesiyle açıklığa kavuş­turmaktadır. Üstün bir varlık durumunda yaratılmış bulunan insan (bk. Bakara, 34; A’râf, 11, 172, 173; Hicr, 29-30; Isrâ, 61, 62, 70; Tâ-hâ, 55; Tegâbun, 3; Tîn, 1-5) yaratılışının gâyesini bilerek, ibâ­det etmelidir (Hicr, 99; Zâriyât, 56, 57; Mülk, 2; Cin, 16, 17).

7. İlmi ibret almak için okumak gerekliliğine de temâs eden Yûnus, burada insanıiı kendisinde mevcut ibretlere işâret etmiştir (Bk. Fussılet, 53; Câsiye, 4; Zâriyât, 21; Târik, 5-7).

Yûnus Emre, eserlerinde Kur’ân’ın toplumla ilgili ayetlerinden aldığı ilhamla konulara eğilmiş, yaralan açarak tedaviye çalışmış, bu gidiş yolu ile de beşeriyetin her alandaki problemine ışık tut­muştur. O, insanların dertlerine, Kur’ân-ı Kerîm ışığında çâre ara­yan mânevi bir tabiptir.

KAYNAKLAR :

Faydalandığım tefsirler Haşan Basri Çantay, Diyânet İşleri Bask, Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Ankara, 1973); İFAV,, Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli (İstanbul, 1990). -

Faydalandığım Dîvan’lar, F.K. Timurtaş, Yûnus Emre Divanı (Kültür ve Turizm Bakanlığı nşr. (Ankara, 1986); Husûsî kütüp. yazmaları ve yazma fo­tokopileri (Bibi. Nat. ve H. Ritter yazmalarından).