Makale

İslam Tarihinde Mekke Dönemi Eğitim ve Öğretimi

İslam Tarihinde Mekke Dönemi Eğitim ve Öğretimi

Bilâl DOĞAN

I — KONUYA GENEL BAKIŞ

A) İSLÂMİYET’İN EĞİTİM VE ÖĞRETİME VERDİĞİ DEĞER

İslâmiyet eğitim ve öğretime çok büyük değer vermiştir. Bu­nu anlamak pek de zor bir şey değildir. İslamiyet’in daha ilk nazil olan ayeti “oku” emrini vermiştir. İlimle ilgili birçok ayet-i kerime ve hadis-i şerif bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Bun­dan başka, Bedir savaşında esir alınanların öldürülmeyip her esirin 10 çocuğa okuma yazma öğretmek şartıyla serbest bırakıl­ması, bilenlerle bilmeyenlerin eşit olamayacağı gerçeğinin vurgulanması, ilmin Müslümanın yitiği olduğu ve onu nerede bulursa al­ması gerektiğinin belirtilmesi, âlimlerin Peygamber vârisi sayılma­sı, şehit kanı ile âlim mürekkebinin eşit tutularak, âlime şehit kadar değer verilmesi, ilim yapmanın nafile ibadetten daha sevaplı olduğunun ifade edilmesi, dünyanın ilk yatılı okulu olan SUFFA’NIN İslam’la kurulması, Miladi 1700 başlarına kadar her tür­lü ilimde Müslümanların dünyaya öncülük etmesi vb… Bütün bun­lar İslâm’ın okuma-yazma ve eğitim-öğretime verdiği değeri gös­termesi için kâfidir herhalde.

Okuma-yazmaya, ilim ve âlime bu kadar önem veren bir dinin yaklaşık on üç yıl süren Mekke döneminde bir eğitim ve öğretim fa­aliyetinin olmaması düşünülemez. Aksine zıtlık, tezat teşkil eder. Kaynaklarda da bu konudan yeterince bahsedilmeyişi açıkça, bir eksikliktir.

İşte bu küçük çalışmamızda kısaca da olsa bu eksikliği göster­meye ve gidermeye çalıştık. Çünkü bu, dinî bir görevdir, kanaatin­deyim.

1) EĞİTİM VE ÖĞRETİMİN TARİFİ

a) Eğitimin Tarifi:

Eğitim, ferdin var olan kabiliyet ve becerilerini geliştirerek, kişinin kendine yeterli hâle gelmesini sağlamaktır. Yani, kişideki be­den ve ruh gelişimini sağlamak suretiyle, ferdin değişik kişi ve çev­reye karşı denge kurarak yaşama gücü kazandırmaktır. Kısaca teorik bilgilerin pratiğe dönüştürülmesi de denilebilir.

b) Öğretimin Tarifi:

Öğretim, kişiye bilgi vermek, teorik olarak yeni bilgiler kazan­dırmaktır. Kısaca, kişinin bir konu ya da konular hakkında kül­tür ve bilgisini artırmaktır.

c) Eğitim ve öğretim ilişkisi:

Ferde ya da gruba sadece teorik bilgi kazandırmak anlamına gelen öğretim ile bu bilgilerin uygulanır hale getirilmesi, pratiğe dökülmesi demek olan eğitimin birbirleri ile olan ilişkisi kendiliğin­den ortaya çıkmaktadır. Eğitimsiz öğretim, öğretimsiz eğitim hemen birçok konu için imkânsızdır. Bu iki önemli unsur birbirini tamam­lar, etle kemik gibidirler. Bir futbol oyununu düşünün. Pratiğe dö­külmeden gerekli verim sağlanamaz. Bir namaz ibadeti de aynen böyledir. Bu iki misalden de eğitim ve öğretim ilişkisi anlaşılmak­tadır.

2) ÎSLÂMİYETİN GELDİĞİ YILLARDA ARABİSTAN’DA EĞİTİM VE ÖĞRETİMİN DURUMU

İslâmiyet’in ilk yıllarında Arabistan’da az da olsa bir eğitim ve öğretim faaliyetinin varlığına rastlamaktayız. Bu dönemde plan­lı bir eğitim ve öğretimden hiçbir kaynak bahsetmemektedir. An­cak bu hiç yok anlamına da gelmez. Birtakım olaylar bu faaliyet­lerin varlığını göstermektedir.

İslâmiyet’in ilk yıllarında Arabistan’da okuma ve yazma pek yaygın değildi. Buna rağmen okuma-yazma konusunda Arap ya­rımadasında Mekke en üstün durumda idi (*). Ancak halk edebiyat­la çok ilgileniyordu. Şiirler söylemek, güzel hitabetlerde bulunmak, geceleri halkı toplayıp hikâyeler anlatmak vazgeçilmez bir tutku idi. Çok güzel olan şiirler Kâbe duvarına asılıyordu (2).

Mekke’de eğitim ve öğretim işi daha çok şiir olarak dilden di­le duyuşla yapılıyordu. Esas eğitim ve öğretim çocukları, kozmo­polit merkezlerden uzak kabilelerin yanlarına göndermekle icra edilmekteydi (3). Kozmopolit diyoruz çünkü o devirde Mekke, eği­tim ve öğretim açısından örnek olacak bir durumda değildi. Şu olay bunu açıkça ortaya koymaktadır: Mekke dışından gelen bi­risi çocuğunu eğitecek yer ararken dua etmek üzere Kâbe’ye ge­lir. Bir de bakar ki Kâbe’de ibadet eden gençler fırsat buldukça kız­ları öpmektedir. Bu olay üzerine çocuğunu Mekke’de tutmaktan vaz­geçer. Bu ve benzeri cahillikler yüzünden çocuklar, sakin, yalnız ve terbiyeli aileler seçilerek oraya gönderilirlerdi. O günün şartları içerisinde okuma-yazma bilmek bir sanat kabul edilmekteydi. On bin nüfuslu bir şehir olan Mekke’de sadece yirmi kişinin okuma- yazma bilmesi de bunun açık ispatıdır (4).

3) İSLÂM’LA BİRLİKTE MEKKE’DE EĞİTİM VE ÖĞRETİM FAALİYETLERİ

a) İslamiyet’in Eğitim ve Öğretimi Teşvik Etmesi:

Mekke döneminde Kur’an’ın eğitim ve öğretime, okuma-yazmaya teşviki şu şekillerde olmuştur:

Birincisi: İlk vahiyle birlikte bir kısım ayetlerin, daha Mekke döneminde ilme, okuma-yazmaya teşvik etmesi, âlimden, öğreticilik­ten bahsetmesi, en başta gelen itici unsur olmuştur. Hira’da ilk inen ayetler bunun başlangıcını tekil eder. Bu çok ilginçtir ki, ak­la ilk gelen şey; İslâm’ın cahilliğe karşı oluşu ve her şeyin ilimle başladığını göstermesi şeklindeki ve gerçek olan bir yorumdur, de­nilebilir. Ayrıca, o zamanki toplumun (daha öncede belirttiğimiz gi­bi) ilimden çok çok uzak oluşu, yeni dinin ise hemen okuma-yazmadan, ilimden giriş yapması, İslâm dininin okuma ve yazmaya teşvi­kini, bunları da ne kadar önemsediğini göstermesi bakımından hay­li önemlidir (5).

Bu ayetlerden bazılarını şöylece sıralayabiliriz:

“Ey Muhammed, yaradan Rabbinin adıyla oku! İnsanı pıhtı­laşmış kandan yaratan Rabbinin adıyla oku! Oku! Kalemle öğre­ten, insana bilmediğini bildiren Rabbin, en büyük kerem sahibidir.” Alak, 1-5

“Ey Muhammed! De ki, hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” Zümer 9

"Biz bu misalleri insanlara veriyoruz, ancak âlimler anlar.” Ankebut 4-5

“Nitekim biz, size ayetlerimizi okuyacak, sizi kötülüklerden arı­tacak, size kitabı ve hikmeti öğretecek, bilmediğinizi bildirecek bir Peygamber gönderdik.” Bakara 151

“De ki Rabbim, benim ilmimi artır.” Ta’ha 114

"Sana ruhu sorarlar. De ki "Ruh Rabbimin bildiği bir iştir ve size ilimden ancak az bir şey verilmiştir.” İsrâ 85

Ayrıca; Âli İmran 164, Bakara 129, Lokman 27, Fatır 28, Mücadele 11, Kalem 1, En’am 35, vs. ayetleri de burada zikredile­bilir.

İkincisi: Kur’an-ı Kerîm’in kapsadığı konular ve üslup bakı­mından mucize oluşudur. Yani eşsizliğidir. Bu hayrete düşürücü du­rumda okuma- yazmaya teşvik etmiştir. Kur’an’ın edebî üslûbu ve verdiği haberler, bilgiler herkesi hayrete düşürmüş, kendine bağ­lamış, gerek dini ve gerekse Kur’an’ı öğrenmeye insanları teşvik etmiştir. Velid b. Muğire, Utbe b. Rebîa vs. gibi olaylar bunun is­patı için açık bir misaldir. Hz. Ömer’in Müslüman oluşu da bunu açıkça gösterir (6).

Üçüncüsü: Ashabın yarısıdır. Yani, Kur’an-ı Kerim’i öğrene­bilmek, ezberleyip öğretebilmek, ondan bir parçaya sahip olabilmek, ayet ve hadisleri yazabilmek, vahiy kâtibi olabilmek gibi şerefe nail olmak için ashab yarış halindeydi. Bu ise, okuma-yazmaya teş­vik etmiştir. Ayrıca ilk Müslümanlar için bütün bunlara sahip ol­mak gerekli idi (7).

Dördüncüsü ise: Yeni dine, İslâm’a girenlerin samimi, sadık, adaletli, sabırlı ve inançlarından dolayı zorluklara katlanan, ahlâk­lı birer şahsiyet halinde kendilerini göstermeleri, Müslüman olsun ya da olmasın herkesin dikkatini çekmekteydi. İşte bu görünümde insanların İslâm’a girmelerini ve onu öğrenmelerini teşvik eden di­ğer bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu da zikredilebilir kanaatindeyim.

b) Eğitim ve Öğretim Kurumları:

Peygamberimizin çocukluğunda, amcası Ebû Talib’in yanında kaldığı zamanlarda Mekke’de okul yoktu. Peygamberimiz de, diğer çocuklarda bu yüzden okuma-yazma öğrenemediler (8). İslâmiyet gel­diği sıralarda da durum bundan farklı değildi. Müddessir suresi na­zil olmaya başlayınca Kur’an ve din öğretimi, eğitimi Allah (c.c.) tarafından emrediliyor, yakınlarından başlaması da açıkça Peygam­berimize bildiriliyordu. (Şuara 214) Zaten bu dönem eğitim ve öğ­retimi daha çok şifahî nitelikteydi.

Açıkça dine dâvet emri gelince, Peygamberimiz halkı topluyor, onlara hitap ederek yeni din hakkında bilgi vermeye çalışıyordu. Bu yüzden de kurum olarak, nerede fırsat bulunursa orası değer­lendiriliyordu. İlk eğitim ve öğretim yeri olarak da Erkam’ın evi kul­lanılmıştır. Peygamberimizin evi ile İslâm’ı öğrenip öğretenlerin evleri de bunu takip etmekteydi (9). O zamanın eğitim ve öğretim yer­lerini şöylece sıralayabiliriz:

Erkam’ın evi, Peygamberimizin evi, öğrenip öğretenlerin ve nüfuzlu kimselerin gözden uzak evleri, kimsesiz vadiler, dağlar, mağaralar, subaşları, Kâbe civarı, yollar, panayırlar, eğlence yer­leri, hac ibadeti yapılan yerler, pazarlar, konaklayan kervanlar ve fırsat bulunan diğer yerlerdir (10). Aynı dönemlerde Mus’ab b. Ümeyr ile Esad b. Zürare’de Medine’de şehrin çeşitli yerlerinde ve özelliklede cuma günleri sohbetler düzenleyerek yer yeri kurum olarak değerlendirmeye özen gösteriyorlardı (11).

c) Eğitim ve öğretim Konuları:

Mekke dönemi eğitim ve öğretim konuları üç kısma ayrılmaktadır:

Birincisi: İnanç eğitim ve öğretimidir. Bir kısım kaynaklar- bu dönem eğitim ve öğretimini, Kur’an-ı Kerîm’i okumak, ezberle­mek, öğretmek, öğrenmek şeklinde sınırlı göstermişlerdir. Aslında durum bundan farklıdır. Bu dönemde inanç konuları olarak, Allah korkusu, Allah’a şirk koşmamak, Allah’tan başka hiçbir varlığa tapmamak şeklindeki duyguların kalplere yerleştirilmesi en başta gelmektedir (12). Bundan başka, gayba (görünmeyene) inanmak, ahirete, meleklere, peygamberlere, cennet ve cehenneme, öldükten son­ra dirilmeye inanmak gibi konulardır.

İkincisi: İbadet konularıdır. Bunların en başında da namaz gelmektedir. Peygamberimiz Cebrail’den öğrendiği gibi, yeni Müslüman olanlara namazı öğretiyordu. Onlar da aile fertlerine ve baş­kalarına öğretiyorlardı. İbadetle ilgili konular büyük bir titizlikle ve sade haliyle yaşanmaya çalışılmıştır (13). İbadethane olarak da, Mekke’nin dar sokakları, Kâbe civarı, Müslümanların evleri, vadi­ler, subaşları vb. gibi yerlerdi. Peygambere gelen dini akideler de esas olarak bir ibadetgâhı zaruri kılmamaktaydı. Peygambere göre o zaman için tabi) bütün dünya mescittir (14). Oruç ve diğer iba­detlerse HANİF dini esaslarına göre devam ediyordu. Çünkü daha bu dönemde İslâmiyet’in ibadet konulan tamamlanmamıştı.

Üçüncüsü ise: Birtakım haram-helal hükümleri, dünya işleri ve ahlâkî eğitim-öğretim konularıdır. Irk, renk ayrımı, kız çocukları diri diri toprağa gömme gibi cahiliye âdetleri ve kötülükleri yasak edilmiştir. Müslümanın sabırlı, metanetli, çalışkan, dürüst ve ahlâk­lı olması belirtiliyordu. Özellikle de ahlâk eğitimine dikkat ediliyor­du. Bunun için de inanç ve ibadetlere büyük önem veriliyordu. Akabe biatlarının kapsadığı hükümler ahlâkî eğitim açısından bazı önemli ölçüler getirmiştir. Burada Medinelilerden ve bu meyanda bü­tün Müslümanlardan, zulüm etmemek, hırsızlıktan, zinadan, her tür­lü haramdan, yalandan ve iftiradan kaçınmak gibi çok önemli eği­tici fedakârlıklar istenmiştir. Bunu aralarında yaymaları da bizzat Peygamberimiz tarafından istenmiştir.

Ayrıca Miraç mucizesiyle de Müslümanlara, ruhanî âlem, kâinat ve katları hakkında da bilgiler verilmiştir. Özellikle de Kur’an ayetlerinin ezberlenmesi, yazılması, saklanıp yeni Müslümanlara ulaş­tırılması, bütün bunlara göre hayata düzen verilmesi, bu devir eği­tim ve öğretiminin en belirgin özelliğidir (15).

d) Mekke Dönemi Öğretmenleri:

Mekke’de İslâmî eğitim ve öğretimin baş mimarı peygamberimizdir. Bundan sonra da en nüfuzlu ve en yetenekli kimseler geli­yordu. Peygamberimizin öğreticiliği ilahi bir kanun ve bir tecelli idi. Bakara 151. ayette Allah (c.c.) bunu açıkça belirtmiştir: "Ni­tekim biz size, ayetlerimizi okuyacak, sizi kötülüklerden arıtacak, size kitabı ve hikmeti öğretecek, bilmediğinizi bildirecek bir Pey­gamber gönderdik.” Aynı surenin 129. ayetinde de Hz. İbrahim ve oğlunun aynı anlamdaki duasından bahsedilerek bu duanın gerçek­leştiğini ortaya koymuştur. Peygamberimize verilen her bilgi doğ­ru olduğu için öğretmenliğinde de çok başarılı oluyordu. Ta’ha 114. ayette de belirtildiği gibi her şey Allah (c.c.) tarafından bizzat Pey­gamberimizin zihnine nakşediliyordu (16).

Delillere göre, Peygamberimiz, vahyedilen her Kur’an-ı Kerim parçasını kâtiplerden birini çağırarak yazdırırdı. Daha sonra da doğ­ru yazılıp yazılmadığını, dinleyerek kontrol ederdi.

Peygamberimizin eğitim ve öğretimi üç temele dayanırdı: iman­la hareket, amel ve şuurla riayet şeklindeydi. Öğretirken de önce tatlı sesi ile yavaş ve samimi olarak Kur’an’dan bazı ayetler okur, sonra da onları dinleyenlere izah eder ve böylece de dine davet eder­di. Bu durum o kadar tesirli idi ki, Utbe b. Rebîa Peygamberimizi bundan vazgeçirmek için çok cazip tekliflerde bulunmuştur. Lider­lik, en güzel kızlar, zenginlik vs. gibi (17)

Peygamberimizden sonra başta erkek Müslümanlar olmak üze­re kadınlar da öğretmenlik görevini üstlenmişlerdir. Müslüman olan herkes öğrendiği her şeyi eve gidince aile fertlerine öğretmeye çalış­mışlardır. Bu öğretmenlerin en başında Mus’ab b. Ümeyr gelmek­teydi. Mekke’deki faaliyetlerinden sonra Medine’ye gönderilmiş, Esad b. Zürare’nin yardımıyla da yüzden fazla kişiyi Müslüman yap­mıştır. Onları Peygamberimizle görüşmeye teşvik etmiş, Akabe biat­larının hazırlayıcısı olmuştur. Ayrıca Medine’ye hicretten önce bir­takım yerlere göç eden müminler, muhacirler gittikleri her yerde öğretmenlik yapmışlardır (18).

Kaynaklara göre Mekke dönemi öğretmenleri şunlardır: Her ailenin reisi başta gelir. Erkekler: Mus’ab b. Ümeyr, Abdullah b. Ümmü Mektum, Habbab b. el Eret, Hz. Ebû Bekir ve Ömer de bu­rada zikredilebilir. Kadınlar: Hz. Hatice, Lubabe binti Haris, Hz. Guzayya, Hz.

II- MEKKE DÖNEMİ EĞİTİM VE ÖĞRETİMİNİN SİSTEMLİ OLMAYIŞININ SEBEPLERİ

Her şeyden önce tarihî kaynakların birleştiği şu nokta çok önem­lidir: Mekke döneminde, üstelik de Müslüman olarak başkasına bir şeyler öğretebilmek çok zor bir durumdu. Bu, o zaman için çok büyük tehlikelere atılmaktı. Müslüman olanların devamlı baskı altında tutulmaları, çok kötü işkencelere maruz bırakılmaları, hatta dışardan gelenlerin bile Peygamberimizi soramaz olmaları, sordukları takdir­de Ebu Zer gibi güç durumlarda kalmaları bu baskının çarpıcı ör­nekleridir.

Bundan başka içerde, Mekke’de zaten baskı, zulüm rüzgârları esiyordu. Hz. Ömer’in henüz müşrik iken kız kardeşine ve enişte­sine yaptığı kötü muamele, Abdullah b. Mes’ud’un Kâbe’de Kur’dan okuması sebebiyle çokça dayak yemesi, Kur’an-ı Kerîm okunan yer­lerde gürültü çıkartılması, Hz. Ebû Bekir’in sırf bu yüzden evinin bahçesine kaim duvarlı bir oda yapmaya mecbur kalması, Peygamberimizi dini yaymaktan alıkoymak için yapılan cazip teklifler ve öldürme tehditleri, kısacası her tür hürriyetsizlik, bütün bu bas­kılardan kurtulmak için Mekke dışında hiç te medenî olmayan kavimlerden medet umulması ve anayurtlarını terke mecbur kalma­ları durumun ne kadar nazikleştiğini göstermek için yeterli olsa gerektir (20).

Bunlarla birlikte, daha önceden de belirtildiği gibi, cahil ve okuma yazma oranı % 0.1 ile ifade edilen bir toplum olduğu, Müslümanların da bu toplumda bulunduğu göz önüne alınırsa, Mekke döneminde sistemli bir eğitim ve öğretimin olamayışını normal karşılamak gerektiğini anlatmakta güçlük çekmeyiz. Ancak çok hız­lı bir gelişme ile Medine döneminde sistemli bir eğitim ve öğretim faaliyetine girişilebilmiş ve dünyanın ilk yatılı okulu da kurulabilmiştir. Bu kısa zaman içerisinde hiç de küçümsenmeyecek bir başarıdır. (Allah cümlesinden razı olsun.)

SONUÇ VE TEKLİFLER

Sonuç olarak, her şeye rağmen ve o zamanın zor şartlarına gö­re, Mekke döneminde sistemli olmasa da yine de küçümsenmeyecek bir eğitim ve öğretim faaliyetinin olduğu açıkça görülmektedir. Bütün imkânsızlıklara göğüs gerilerek her yer kurum olarak değerlendirilmeye çalışılmış, her yeni öğrenen mümin öğreticiliği de bildiği kadarı ile üstlenmiş, bunlardan da önemlisi çok cahil bir toplumda bütün Müslümanlarda her yönden büyük bir ilerleme görülmüştür. İslâm’ı ve o günün şartları gereği diğer şeyleri öğrenip, öğretmiş ve yaşamışlardır. Toplumda büyük bir değişiklik meydana getirmiş­lerdir.

Bunlar küçümsenecek şeyler değildir. Tam aksine bin dört yüz yıllık İslâmî Medeniyetin kurucusu ve başlangıcı olmuş mühim faali­yetlerdir. Bir milyara yakın Müslüman her türlü İslâmî bilgi ve yaşantısını bu ilk faaliyetlere borçludurlar. Peygamber zamanının çok zor şartlarda başarılı olduğunun en büyük ispatı sonra gelen ve çe­şitli zorluklarla karşı karşıya olan Müslümanların Mekke dönemini örnek almasıdır.

Tekliflere gelince, şunlar söylenebilir:

1) Bu kısacık çalışmada da görüldüğü gibi, Mekke dönemi eğitim ve öğretim açısından ve bu gözle tekrar, detaylıca ele alın­malıdır.

2) Kaynakların bu dönem eğitim ve öğretimini kritiksiz iş­lemeleri bu faaliyetlerin olmadığını göstermez. Ancak kaynaklar buna göre tasnif edilebilir.

3) Bu dönemin bir irşad ve eza-cefa mücadelesinden ibaret olduğu izlenimi vardır. Bu durum düzeltilmelidir.

4) Bütün imkânsızlıklara rağmen Mekke dönemi eğitim ve öğ­retim faaliyetleri, öğretmeni, öğrencisi ile çalışma ve kurumayla bizlere ışık tutacak durumdadır. Bu zor şartlarda dahi neler yapılabi­leceğinin örneğini bize göstermektedir, İşte bizlere düşen; o dönem eğitim ve öğretim faaliyet ve her tür telkin metotlarını ortaya çı­kararak ondan azami derecede istifadeye çalışmaktır. Bilhassa bu faaliyetlerinde başarıya ulaşmış olmalarında etkili olan faktörler çok dikkat çekicidir. Bunlar da su yüzüne çıkarılmalıdır.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

1 — ALGÜL, HÜSEYİN: İslam Tarihi, Gonca Yayınevi, Yayıncılık Matbaası, İstanbul 1986.

2 — ÇELEBİ AHMED, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, Terc. Ali Yardım, Damla Yayınevi, Yüksel Matbaası, İstanbul 1978.

3 — Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, bir kurulca hazırlanmış, Re­daktör Hakkı Dursun Yıldız, Çağ Yayınları Zafer Matbaası, İstanbul 1986.

4 — Hamidullah Muhammed, İslâm Peygamberi, Hayatı ve Eseri, 3. Baskı, Terc. Mc Mutlu, İrfan Yayınevi, İstanbul 1972.

5 — İbnü’l Esir, el-Kamil fi-Tarih Terc. M. Beşir Eryarsoy, Redaktör Mertal Tulum, Bahar Yayınevi, İstanbul 1985.

6 — İslam Ansiklopedisi, II. Baskı, c. I-XV, Milli Eğitim Bakanlığı, devlet kitapları. Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1971.

7 — Köksal, Asım Mustafa, İslam Tarihi (Hz. Muhammed ve İslâmiyet) İrfan Yayınevi, Kuşak Ofset, İstanbul 1981.

DİPNOTLAR

(1) İslâm Ansiklopedisi, Mescid maddesi, c. VIII, s. 2.

(2) Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, c. II, s. 31.

(3) Hamidullah M., a.g.e., c. II, s. 71.

(4) Ahmed Çelebi, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, Terc. Ali Yardım, s. 33-34; Hamidullah M., a.g.e., c. II, s. 45, 69-70.

(5) Hüseyin Algül, İslam Tarihi, c. II, s. 178-179; Hamidullah, a.g.e., c. 11, s. 73.

(6) Algül H., a.g.e., c. II, s. 135.

(7) Yardım Ali ,a.g,e., s. 34-35.

(8) Hamidullah, a.g.e., c. 11, s. 45.

(9) Yardım, a.g.e., s. 36, 56; Hamidullah, a.g.e., c. II, s. 73-74.

(10) Algül, a.g.e., c. II, s. 187; Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İlmî bir kurulca hazırlanmış, c. I, s. 222-224.

(11) Algül, a.g.e., c. II, s. 188.

(12) Algül, a.g.e., c. II, s. 180.

(13) Algül, a.g.e., c. II, s. 187; İbnü’l Esir, el Kamil fi-Tarih, c. II, s. 51; Hamidullah, a.g.e., c. II, s. 79.

(14) İslam Ansiklopedisi, Mescid maddesi, c. VIII, s. 2.

(15) M. Asım Köksal, İslam Tarihi Mekke Devri s. 330; Algül, a.g.e., c. II, 180, 187.

(16) Köksal Âsım, a.g.e., Mekke Devri, s. 130.

(17) Hamidullah, a.g.e., c. II, s, 31, 58, 75; Algül, a.g.e., c, II, s. 184.

(18) Algül, a.g.e., c. II, s. 186-188; Hamidullah, a.g.e., e. II. s. 109-110.

(19) Köksal, a.g.e., s. 331; Algül, a.g.e., c. II, s. 183; Hamidullah, a.g.e., c. II, s. 109-111.

(20) Doğuştan günümüz B. İsl. Tar., c. I, s. 223; Algül, a.g.e., c. II, s. 183-185.