İslâm dininin ikinci ana kaynağını teşkil eden SÜNNET’e dâir yapılan ça­lışmalar, araştırmalar ve verilen eserler h. 2. asırdan başlayarak günümüze kadar devam etmiş ve bundan sonra da devam edeceğine şüphe yoktur. Ha­dis ilminin kendine, mahsus birtakım özellikleri dikkate alındığında bu sahada verilen eserlerin hepsinin aynı kıymette, aynı sıhhat ve değerde olmadığı, bilinen bir vâkıadır. Bu ilmin teessüsünden günümüze kadar bütün tarihi boyunca, kıymet ve sıhhati, hemen hemen bütün müslümanlar tarafından en üst seviyede telâkki edilen eser, hiç şüphe yok ki, el-Buharî’nin el-Câmiu’s- Sahih adlı eseridir.

Tarihin hemen her devresinde birçok muhakkık-müellif tarafından bu eser üzerinde çok uzun senelere bâliğ olan ilmi çalışmalar yapılmıştır. Böyle bir ilgi ve en ince teferruatına varıncaya kadar her hususta, bir ilmi inceleme konusu olarak emek vermeğe değer bulunması, şüphesiz ki çok az ilmî esere nasip olan bir mazhariyettir. Bu çalışmaların her biri yukarda ifade edildiği gibi, Hadis ilminin en kıymetli eseri olma telâkkisini teyid etmiştir.

Bu eser üzerinde yapılan çalışmaların bütününü tespit ve tasnif etmek, bir makale hacminin kaldıramayacağı ölçüdedir. Çünkü bu tespitte şerhler ol­duğu kadar, Etraf, Müstahrac, Rical, Müstedrek, İhtisar, Cem’ gibi birçok konu da ele alınmalıdır. Bu eserlerin, müellifleri hakkında birkaç cümleden iba­ret dahi olsa tanıtıcı bilgi verilerek yapılacak olan bibliyografik çalışma, kalın bir cilde baliğ olacak ölçüdedir.

Sadece Buharî şerhleri üzerinde durulacak olursa, bunların dahi küçüklü büyüklü 200’ü aştığı hayretle görülecektir. Ancak bu şerhleri kendi arasında bir sınıflandırmaya tabi tutmak mümkündür:

a) el-Câmiu’s-Sahih’in tamamı şerhedilen eserler.

b) el-Camiu’s-Sahîh ihtisar edilerek bu ihtisar üzerine yapılan şerhler.

c) el-Câmiu’s-Sahih’in Sülâsiyyatı’nın şerhleri.

d) Müellifinin ömrü vefâ etmemesi sebebiyle başlandığı halde bitirileme­yen nâtamam şerhler.

e) el-Câmiu’s-Sahih’in bazı bölüm ve hadisleri üzerinde yapılan kısmi şerhler.

f) Şerhlerin hâşiyeleri.

g) Şerhlerin muhtasarları.

Biz, bu yazımızda, birinci maddede sözü edilen, eserin bütünü üzerinde ya­pılan şerhleri ve hâşiyeleri, tarihi sıra ile ve müelliflerinin kısa biyografileri ile vermeye çalışacağız:

1) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ebû Ahmed el-Hâkim el-Kebir Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b. İshak el-Kerâbisi en-Nîsabûri; 285-378/898- 988. Nişabur’lu olan ve devrinde bütün Horasan bölgesinin en meşhur âlimlerin­den biri sayılan müellif, muhaddis, hafız, kadı, ilel ve ricâl âlimlerindendir. Nisabur, Bağdat, Küfe, Şam Mekke ve Halep’te ilim tahsil etmiş bir hayli eser telifinde bulunmuş, Şâş ve Tûs’da kadılık yapmış, ölümünden önce gözlerini kaybetmişti, Nisabur”da vefat etti. (1)

2) İlâmü’s-Sünen fî Şerh-i Sahihi’l-Buhârî: Ebû Süleyman Hamd b. Mu­hammed b. İbrahim b. el-Hattab el-Hattabi el-Büsti; 310-886/931-996.

Herat’la Gazne arasındaki Büst’te dünyaya gelmiş, Mâverâünnehir’den baş­layarak İslâm âleminin bütün ilmi merkezlerini dolaşmış ve yine doğduğu yer Büst’te vefat etmiştir. Meşhur muhaddis-hafız, fakîh, edib, şâir ve lügatçidir. Hüccettir. Birçok meşhur eserin müellifidir. Güzel ve lâtif nükteler ihtiva eden şerhini Belhlilerin isteği üzerine kaleme aldığını söyler. (2)

3) En-Nasîha fî Şerhi’1-Buhâri: Ebû Cafer Ahmed b. Nasr ed-Davudi el-Esedi; 403/1011.

Trablusgarp’ta ikamet etmiş, Tilimsan’da vefat etmiştir. Muhaddis, fakih ve kelâmcıdır,(3)

4) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhâri: Ebü’l-Velid Hişam b. Abdurrahman b. Abdullah el-Kurtubi; 423/1032.

İbnu’s-Sâbûni diye marûf olan bu zat, Kurtuba’lı muhaddis ve fakihtir. İlim tahsili için şarki dolaşmış, zengin ilmi hamûle ve büyük bir kitap yükü ile ülkesine dönmüştür. İbnu Beşküvâl’in “çok faydalı” diye tavsif ettiği şerhini, alfabetik bir tertibe tâbi tutmuştur. (4)

5) Şerhu’l-Câmii’s-Sâhih li’l-Buhârî; Ebû’l-Kasım el-Mühelleb b. ebi Suf­ra (Ahmed) el-Esedi et-Temîmî el-Ezdi el-Endelusî; 485/1044.

Endülüs’lüdür, tahsil için, şarkı dolaşmış, sonra ülkesine dönerek orada ve­fat etmiştir, Muhaddis, fakih ve kadı’dır, Endülüs ve Malakka’da kadılık yap­mış, son derece zeki, fasîh ve her sahada mâhir âlimlerden biridir. (5)

6) Şerhu’ 1-Câmiis-Sahîh li’l-Buhâri: Ebû’l-Kasım Ali b. Halef b. Abdülmelik b. Battal el-Bekrî el-Mağribi el-Kurtubi el-Ceyyânî; 449/1057.

İbnu Battâl ve ibnu’l-Leccâm diye maruf olan bu Kurtuba’lı muhaddis, hıfzı, zabtının iyiliği ve hadisle alâkasının mükemmelliği ile meşhurdur. Kadı ve Maliki fakihlerindendir. Şerhte, eserin orjinalliğini ihlâl etmemekle beraber mezhep görüşünü belli eder, İbu’l-Müneyyir’in (699/1300) bu şerhe haşiyesi vardır. (6)

7) Şerhu’1-Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri; Ebû Hafs Ömer b. el-Hasan b. Ömer b. Abdurrahman b. Ömer el-Hevzenî el-İşbîlî; 393.490/1002-1068.

İşbiliye’lidir. Muhaddis, fakih ve şâirdir. Mâliki fukahasındandır. Çeşitli ilimlerde mâhirdir. Devrinin siyasi ricâlindendir, İşbiliye’de el-Mutadıd Billah (400/1068) tarafından zulmen öldürülmüş, cenazesi yıkanmadan namazı kılınmadan, elbisesiyle defhedilmiştir.(7)

8) Şerhu’1-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ebû Abdullah Mnhammed b. Ali b. İbrahim el-Emevî et-Tulaytuli; 479/1086).

İbnu Karziyâl diye marûf, Tulaytula’lı fakih muhaddislerdendir. (8)

9) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Fahru’l-İslâm Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. El-Hüseyn b. Abdülkerim b. Musa b. İsâ. b. Mücâhid el-Bezdevi; 400-482/1010-1089.

Aslen Nesef’lidir, Semerkant’ta ikâmet etmiştir. Mâverâ fakihi olarak maruf hanefî fukahasındandır. Aynı zamanda Tefsir ve Usul âlimlerindendir. Muh­tasar bir şerh kaleme almıştır, Semerkant’ta vefat etmiştir. (9)

10) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ebû Abdullah Muhammed b. Ha­lef b. Said b. Vehb el-Emevi es-Sadefî el-Mürri el-Endelüsî; 485/1092.

İbnu’l-Murabıt diye marûf olup Endülüslüdür. Muhaddis, kadı ve fakihtir. Te’lif ettiği şerh gayet geniş olup genel olarak İbnu ebi Safra’nın (435/1044) şerhine dayanmaktadır. Büyük ölçüde onu ihtisar etmiş ve ziyadeler yapmıştır, Medine’de vefat etmiştir. (10)

11) Şerh-u Sahîhil-Buhârî: Ebû’l-Asbağ; İsâ, b. Sehl b. Abdullah el-Esedi el-Kevkebî el-Kurtubi el-Endelüsî; 413-486/1032-1093

Aslen Ceyyân’lı olup Kurtuba’da ikamet etmiştir, Muhaddis, fakîh ve kadı’dır. Gırnata’da kadılık yapmıştır. Devrinin büyük fakihlerindendir. Faydalı eserler te’lif etmiş, ahkâma tam vukuf kesbetmiştir. Kurtuba’da vefat etti. (11)

12) Delâilu’n-Nübüvve fî Şerhi’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Kıvâmüssünne ebû’l-Kasım İsmail b. Muhammed b. el-Fadl b. Ali b. Ahmed b. Tahir el-Kuraşi et-Talhi et-Temîmî el-Isbahanî; 467-535/1063-1141.

Şeyhü’l-İslâm, devrinin üstadı, rical âlimi, arapça ve farşça birçok eserin müellifidir. Müfessir, muhaddis, hafız, fakîh, edîb, lügatçi ve nahivcîdir. Şafiî fukahasındandır. Ölümünden bir yıl önce dili tutuldu, arkasından felç oldu ve kısa süre sonra da vefat etti. Isfahan Câmii’nde ders verirdi; Genç yaşta ve­fat eden, özellikle lügat ve fesahatta devrinin en parlak şahsiyetlerinden biri olarak kabul edilen oğlu Muhammed (500-526/1036-1132) et-Tahrîr fi Şerhi’l-Camii’l-Kebîr li’l-Buhârî adiyle el-Buhâri şerhine başlamış, ikmâle muvaffak ota­madan ölümü üzerine de babası onu tamamlamıştı. (12)

13) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Ebû’l-Kasım Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Verd et-Temîmî el-Endelüsi; 465-540/1071-1145.

Endülüs’lüdür. Meşhur muhaddis-hafız, fakîh ve kadı’dır. Fıkıh, anlayış, ilim ve zekâda asrının birinci âlimi saydırdı. Son derece geniş bir şerh kaleme almıştır. (13)

14) Şerh-u Garîbi’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ebul’I-Hasan Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. ebi Hayseme el-Kaysî el-Ceyyanî en-Nahvî; 540/1143.

Ceyyân’ lıdır. Muhaddis, fakîh, ebîd, nahivci ve lügatçidir. Şerhinde garîb lâfızların izahına ağırlık verir. Gırnata’da vefat etti. (14)

15) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buharî: Ebu Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Ahmed b, Muhammed b. Abdullah el-Arabi el-Meâfiri el-İşbili el-Endelüsi; 468-543/1076-1148.

İşbiliye’li olan İbnu’l-Arabi, çeşitli ilimlerde mütebahhir âlimlerdendir. Müfessir, muhaddis, hafız, fakîh, kadı, usulcu, kelâmcı, tarihçi, nahivci, edîb, âbid ve zâhiddir, Maliki fukahasındandır. Endülüs hafızlarının hâtimesi diye bilinir, özellikle edebiyat ve belagatta parlak bir mevkii vardı. İşbiliye’de kadılık yap­mış, ictihâd pâyesine erdiği rivayet edilmiş, kırk kadar eser te’lif etmiştir. H. 435 yılında çıktığı tahsil seyahatinde bütün şarkı dolaşmış, ancak 512 de ülkesine dönebilmiş, Fas’da vefat etmiştir, el-Muvatta ve et-Tirmizi’yi de şerhetmiştir.(15)

16) Şerh-u Müşkili’l-Buharî: Ebû Abdullah Muhammed b. Said b. Yahya b. Ali b. El-Haccâc b. Muhammed ed-Dübeysî el-Vasıti; 558-657/1163-1239.

Vâsıt’lıdır, orada dünyaya geldi, Bağdat’da oturdu ve orada vefat etti. Tahsilini Vâsıt, Bağdat, Hicaz ve Musul’da yaptı. Muhaddis, hâfız, fakîh, ta­rihçi, siyerci, kıraat âlimi, edîb ve şâirdi. Şâfiî fukahasındandı. Ricâle de vâkıftı. Devrinde Bağdat’ın en büyük âlimlerindendi. (16)

17) Şerhu’l-Camii’s-Sahîh li’i-Buhâri: Ebu’l-Fedâil Radıyyuddin el-Hasan b. Muhammed b. el-Hasan b. Haydar b. Ali b. İsmail et-Kuraşi el-Adevi el-Ömeri es-Sağâni el-Hîndi el-Lâhurî el-Bağdadi; 577-650/1181-1253.

Aslen Sağân’lıdır. Lahor’da dünyaya gelmiş, Gazne’de yetişmiş, h. 615 yılında Bağdat’a göçmüş, orada ikamet etmiş ve orada vefat etmiştir. Çeşitli defalar Bağdat, Yemen ve Hind arasında gidip gelmiştir. Muhaddis, fakîh ve lügatçi idi, özellikle lügatta büyük otorite idi; lügat ilminin, devrinde onda müntehî olduğu rivâyet edilir. Hanefî fukahasındandır. Ricâle de vâkıftır. Şer­hi muhtasardır, Aynca mevzûatı da cem etmiştir. (17)

18) Şevahidu’t-Tavdih ve’t-Tashih li Müşkilati’l-Câmii’ s-Sahîh: Ebu Ab­dullah Cemâleddin Muhammed b. Abdullah b. Abdullah b. Mâlik et-Tâî el-Ceyyâni el-Endelüsî en-Nahvî; 600-672/1204-1274,

Endülüs’Iüdür, Ceyyân’da doğmuş, önce Haleb’e sonra Şam’a göçmüş, ora­da yerleşmiş ve orada vefat etmiştir, Muhaddis, fakîh, usulcu, lügatçi, nahivci ve kıraat imamı idi, Şafiî fukahasındandı. Özellikle nahivde büyük otorite idi. el-Buhari’nin müşkil lâfızlarını ve i’rabını şerhetmiştir. Önce “et-Tavdih fi İrabi’l-Buhârî’yi yazmış, sonra bunun üzerine Şevâhidu’t-Tavdih’i kaleme almış­tır. (18)

19) Şerhli” 1-Câmii’s-Sahih lî’l-Buhârî; Zeynuddin ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Mansur el-Cüzami ol-İskenderi: 609/1300.

İbnu’i-Müneyyir diye maruftur, İskenderiye’li muhaddistir. (19)

20) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhâri: Kutbuddin ebû Ali Abdülkerîm b. Abdunnûr b. Münir b. Abdülkerim el-Halebî el-Mısrî; 664-735/1266-1335.

Haleb’lidir, orada doğdu, Mısır’a göçtü ve orada vefat etti. Muhaddis, hafız; fakih, tarihçi, hekim ve kıraat imamı idi. Devrinde Mısır’ın en meşhur âlimlerindendi. Hanefi fukahasındandı. Ricâle ve nakd-i hâdise vâkıftı. Uzun bir şerh kaleme aldı, ancak yarısına kadar olan kısmını tebyiz edebildi. (20)

21) et-Telvîh fi Şerhi’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri: Ebû Abdullah Alâuddin Muğaltay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekcerî el-Hıkri el-Mısrî; 690-702/1291-1361.

Aslen Türk’tür. Mısır’da ikamet etmiştir. Muhaddis, hafız, fakih, tarihçi ve nesebçidir, Hanefi fakihidir. Zâhiriye’de hadîs müderrisi idi. 20 ciltlik geniş bir şerh yazmış, bunu Celâl et-Tabbânî (793/1891) ihtisar etmiştir. (21)

22) el-lkdu’l-Celi fi Hall-i İşkâli’ i-Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri: Şihabuddin ebû Said Ahmed b. Ahmed b. Ahmed b. el-Hüseyn el-Kürdi el-Hekkârî; 702­763/1302.

Kahire Mansuriye medresesi Kur’ân ve hadis müderrisi idi. Ricâle de vâ­kıftı. Sahîhayn rtcâllne dair bir eseri de bulunmaktadır. (22)

23) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ruknuddin Ahmed b. Muhanmıed b. Abdulmü’min el-Kırimi; 783/1381.

Kırım kadısı diye meşhurdur, 30 yıl orada hükmetmiş, sonra Kahire’ye git­miş Ezher’de ders vermiş, dersleri reaksiyon görmüş ve küfrüne hükmedilmiştir. Kaleme aldığı şerh, ilmî ehliyetine delil teşkil edecek mâhiyettedir. (23)

24) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhâri: Afifuddin ebû Sa’d Saîd b. Mes’ûd b. Mııhammed et-Kâzeruni; 727.785/1307-1383.

İran’lıdır, Giraz’da ikamet etmiştir. Şerhi 766 da orada tamamlamıştır. (24)

25) el-Kevakibu’d-Derâri fi Şerhi’1-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Şemseddin Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Abdülkerim el-Kinnânî el-Bağdâdi; 717-786/1317. 1384.

Kirman’lıdır. Bağdat’ta ikamet etmiş, otuz yıl orada ilm neşretmiş, bir müddet Mekke’de mücavir kalmış, el-Buhârî şerhini 775/1373 de orada ikmâl etmiştır. Müfessir, muhaddis, hafız, fâkih, usulcu, kelâmcı ve nahivcidir. Bağdat’ ta Şafii ulemaamm reisi idi. Şerhi, vasat fakat meşhur bir eserdir. Lugavi la­fızları izah etmiş, rivayetleri, râvîlerin isim ve lakablarını zaptetmiş, mutenakız görünen hadisleri telfik etmiştir. Ancak râvî isimlerinin zaptında hatalar­dan, evham ve tekrarlardan salim değildir. Mukaddimesinde ibnu Battal (449/ 1057), Kutbuddin el-Halebi (735/1335) ve Muğaltay’ın (703/1361) şerhlerini ten­kit eder, İbnu Hacer (852/1449) “Nakildeki evhâmına rağmen faydalı bir eserdir.” der. (25)

Bu şerhe, Mısırlı âlim Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Mihzumi el-Mısrî el-Bami; 810-885/1407-1480, Hâşiye yapmıştır. (26)

26) Şerhu’l-Buhârî: Celaleddin Muhammed Çelebi; 793/1391.

Ziyâreli oğlu ve Resul Rumi diye marûftur. Amasya’lıdır. Tahsilini Amas­ya ve Mısır’da yapmıştır. Muhtasar ve faydalı bir şerh yazmıştır. Mısır’da öldü. (27)

27) et-Tenkih li Elfâzi’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhari: Bedruddin ebû’l-Hasan Muhammed b. Bahâdır b. Abdullah ez-Zerkeşî el-Mısri; 746-794/1844-1392.

Aslen Türk’tür, Mısır’da doğmuş, orada ikamet etmiş, Kahire’de vefat et­miştir. Muhaddis, fakih, edîb ve usulcü idi. Şafii fukahasındandı. Gayet muh­tasar bir şerh kaleme almıştır. Orada garib kelimelerin izahını, kapalı ibârelerin i’rabını yapmış tashiften korkulan isim ve nesebi zaptetmiş, en sahih rivâyetleri toplamaya çalışmıştır. Gayet veciz ibârelerle en uygun mânayı ver­meğe gayret etmiştir. Kaleme aldığı geniş bir şerhi müsvedde halinde bırak­tığı, sonra onu "et-Tenkid” adıyla ihtisar ettiği rivayet edilir. (28) Bu şerhe haşiyeler yapıldı:

a) Muhibbuddin ebû’I-Fadl Ahmed b. Nasrullah b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer et-Tusteri el-Bağdâdi el-Mısrî; 765-844/1364.1440.

Aslen Tuster’li olan, Bağdat’ta doğup yetişen, sonra Mısır’a göçen bu zat, müfessir, muhaddis, fakih ve usulcu idi, Hanbelî fakihi idi. Mısır Hanbeli ka­dısı olmuş, Müslim’i de şerhetmişti. ez-Zerkeşî şerhini tahşiye etmiştir. (29)

b) Abmed b, Ali b. Haeer el-Askalânî; 862/1448.

ez-Zerkeşi şerhine Haşiye yapmış, ancak tamamlanamamıştır. (30)

28) Şerhu’i-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhâri: Mecdüddin ebû’l-Fidâ İsmail b. İb­rahim b. Muhammed b. Alî b. Musa el-Kinâni el-Bilbisi; 728-802/1328-1599.

Mısır’lıdır, Muhaddis, hafız, fakîh, edîb, nahivcî, tarihçi ve kıraât âlimi idi. Kahire’de Hanefî kadısı bulunuyordu. (31)

29) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Nesîmuddîn ebu Abdullah Muhammed b. Saîd b. Mes’ud b. Muhammed b. Ali en-Nisâbûri el-Kazerûni; 802/1400.

Nîsâbûr’ludur, Kâzerun’da ikamet etmiştir. Uzun müddet Mekke’de mücâvir kalmıştır. Muhaddis, fakîh ve arapça âlimi idi. Şafiî fukahasındandı, özel­likle arapçada parlak bir mevkii vardı.(32)

30) et-Tevdîh li Şerhi’1-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhâri: Sirâcuddîn ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed b, Muhammed b. Abdullah el-Ensârî el-Vadiâşi et-Tekrürî el-Endelüsî el-Mısrî; 723-804/1833-1401.

Îbnu’l-Mulakkın ve babası nahivci olduğu için İbnu’n-Nahvî diye de meş­hurdur. Bir yaşında iken babasını kaybetti, annesi, Şerefüddtn İsa eI-Mağribî el-Mulakkın ile evlendi, O’nun tarafından yetiştirildi ve ibnu’l-MıflaJtkııı diye ma. rûf oldu. Aslen, Endülüs Vâdîâş’lıdır, Kahire’de dünyaya geldi. Muhaddis, hafız, fakîh, usulcu ve tarihçi idi. Şafiî fukahasından olup ricâle de vâkıftı. 300 ka­dar kitap yazmıştı, ölümünden önce kitaplarının çoğu yandı, bu yüzden hafı­zası da bozuldu. Uzun müddet tedris ve fetvâ ile uğraştı. 20 cildi bulan şerhi, mühim bir mukaddime ile başlamaktadır. Genellikle Muğaltay (762/1366) ve Kutbu’l-Halebî’nin (785/1335) şerhlerine istinad etmiş, onları hülasa ederek zi­yâdeler yapmıştır. (33)

31) Fethu’l-Bârî bi’s Seyhi’l-Fesihi’l-Mecârî fi Şerh-i Sahihi’1-Buhâri: Mecdüddîn ebu Tahir Muhammed b. Yakub b. Muhammed b. İbrahim b. ebi Bekr eş-Şirâzî el-Fîruzâbadi; 729-817/1829-1414.

Şîrâz’lıdır, orada doğdu ve yetişti, sonra Irak’a göçtü, Şam, Mısır, Kudüs, Hicâz ve Hind diyarını dolaştı. Sonra Yemen’e gitti ve oraya yerleşti. Yıldı­rım Bayezıd’ın (806/1403) ihsanına, da mazhar oldu. Tefsir, hadia ve özellikle lügatta büyük otorite idi. Şafiî fukahasındandı. 20 yıl Zebîd’de kaldı, kadılık yaptı ve kadı iken vefat etti. Çabuk ezberleme gücüne sahipti, 40 küsür eser te’lif etmişti. Şerhi, 40 cilde baliğ olmuş, 20 ciltte rub’ul-ibâdatı ancak bitirebilmişti. Bu eserin özellikle Fütûhât-ı Mekkiye’den garip nakillerle dolu olduğu, müellifinin de hadîs sanatında mâhir olmadığı rivâyet edilir. (34)

32) Ta’likaalâ. Sahihi’l-Buhâri: Şihabuddin ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. Bedr b. Müferric e1-Amiri el-Gazzi ed-Dımaşki el-Mekkî; 760-822/1359­1419.

Gazze’lidir, orada dünyaya geldi, orada, yetişti, sonra Şam’a göçtü hayatının sonlarında Mekke’de mücavir kaldı ve orada vefat etti. Muhaddis, fakih ve usulcu idi. Şafii fukahasındandı. Şam’da Şafii fıkhında emsalsizdi, el-Buhârî’ye üç ciltlik muhtasar bir şerh yapmıştır. (35)

33) el-İfhâm limâ fi’l-Buhârî min el-İbham: Celâleddin ebu’l-Fadl Ab­durrahman b, Ömer b. Raslan b. Nusayr el-Kinani el-Askalâni el-Bulkini el-Mısri el-Kahirî; 763-824/362-1421.

İbnu’l-Bulkini diye marûftur. Askalan’lıdır, Kahire’de dünyaya geldi, orada yetişti ve orada vefat etti, Müfessir, muhaddis, fakih, nahivci, usulcu ve edîb idi. Şafiî fukahasındandı, fıkıhta son derece mâhirdi. Babasının ölümün­den sonra fetvâ mercii kabul edilirdi. Defalarca Mısır’a kadı oldu ve kadı iken vefat etti. (36)

34) el-Mesabih fî Şerhi’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri: Bedruddin Muhammed b, ebî Bekr b. Ömer b. ebi Bekr b, Muhammed b. Süleyman b. Cafer ed. Dem&minl el-Kuraşî el-Mahzumi el-İskenderi; 7(18-827/1362-1424.

İbnu’d-Demamini diye marûftur İskenderiye’de dünyaya geldi, Kahire’de oturdu. Şam, Yemen ve Hindistan’a gitti, Hindistan’da vefat etti. Muhaddis, fakîh, edîb, aruzcu ve nahivci idi. Ezher’de arapça müderrisliği yaptı. Maliki fukahasındandı, Mısır’da maliki kadısı oldu. el-Buhârî’ye yaptığı şerhi Hind meliklerinden Sultan Ahmed Şah b. Muhammed b. Muzaffer’in (846/1442) is­teği üzerine te’lif ettiği ve hayatının son yılında Yemen’in Zebid şehrinde ik­mal ettiği rivâyet edilir. Şerhde metinlerin i’rabı ve garib lafızların izahı da yapılır. (37)

35) el-Kevkebu’s-Sârî fi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî: Şemüddin ebû Abdullah Muhammed b, Ahmed b. Musa b. Abdullah el-Küfeyri el-Aclûni ed-Dımaşki; 757­831/1856-1427.

Şam civarındaki Küfeyr’de dünyaya geldi, Şam’da ikamet etti. Muhaddis, kadı ve fakihtir. Şafiî fukahasındandır, Altı ciltlik şerhinde el-Kirmânî (786/ 1384) ve İbnu’l-Mulakkın’ın (804/1401) şerhlerini ihtisar edip büyük ölçüde eserinde cem etmiştir. (38)

36) el-Lâmiu’s-Sahîh fî Şerhi’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhâri: Şemsuddin ebu Abdullah Muhammed b, Abdüddaim b. Musa b. Abdüddâim b. Faris b. Muhammed en-Nuaymi el-Askalânî el-Birmâvi el-Kahirî; 763-831/1862-1428,

Mısır’lıdır. Deniz gibi ilme sahip ve asrının yegâne üstadı diye tavsif edi­lir. Muhaddis, fakih, kadı, usulcu, feraizci ve nahivci idi. Şafiî fukahasındandı. Çeşitli medreselerde müderrislik yapmıştı. Dört ciltlik gayet güzel bir şerh kaleme almıştır. el-Kirmani’nin (786/1884) şerhinden gayet muhtasar, ez-Zerkeşi’nin (794/1392) şerhinden de mufassal ibareler alarak, bir takım ziyadeler de yapmak suretiyle eserine vücut vermiştir. (39)

37) Mecmau’l-Bahreyn ve Cevâhiru’l-Hibrayn fî Şerhi’l-Buhâri: Takıyyuddin Yahya b. Muhammed b, Yusuf b. Ali el-Kirmani el-Bağdadi el-Kahiri; 162-833/1361-1430.

İbnu’l-Kirmani diye marûftur. Bağdat’ta dünyaya geldi, orada yetişti, ba­basından tahsil etti. H. 800/1397 dolaylarında Kahire’ye gitti, orada oturttu ve orada taundan vefat etti. Hadîs, edebiyat, tarih ve tıp bilgini idi. Sekiz bü­yük cilt olan şerhini, babasının (786/1384) ve îbnu’I-Mulakkın’ın (804/1801) şerhlerinden özet bilgiler alarak, ez-Zerkeşî (794/1302) ve diğer şerhlerden de faydalanarak vücuda getirmiştir. (40)

38) et-Telkîh li Fehm-i Kariî’s-Sâhîh: Burhanuddin ebu’l-Vefâ İbrahim b. Muhamıned b. Halil et-Trablusi el-Halebî; 753-841/1352-1437.

Şıbt İbnu’l-Acemi diye marûftur Aslen Trablusşam’lıdır. Haleb’e bağlı Cellûm’da dünyaya geldi, Haleb’de oturdu. Hama, Şam. Kudüs, İskenderiye, Kahi­re ve Hicaz’da tahsil yaptı. Kahire’de vefat etti. Muhaddis, hafız, fakih, nahiv­ci ve kıraat imamı idi. Şafiî fukahasındandı. Ricale de vâkıftı. Kadılık da yapmıştı. Dört ciltlik güzel ve faydalı bir şerh kaleme almıştır. (41)

39) İftitâhu’l-Karî fî Şerhi’ 1-Câmii’s-Sahîlı li’l-Buhâri: Şemsuddin ebû Abdullah Muhammed b, Abdullah b, Muhammed b. Ahmed el-Kaysi ed-Dımaşkki; 777-842/1375-1438.

İbnu Nasıruddin diye marûftur, Aslen Hama’lıdır. Şam’da doğdu, orada ye­tişti ve orada vefat etti. Muhaddis, hafız, fakih ve tarihçidir. Devrinin en meş­hur Şam muhaddisi idi. Eşrefiye Darülhadîs’i müderrisi idi. Birçok eserin müel­lifidir. Şafiî fukahasındandı. (42)

40) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Şihâbuddin ebû’l-Abbas Ahmed b el-Hüseyn b, el-Hasan b, Ali b, Yusuf b. Ali b. Raslan el-Mukaddemî er-Remli; 778-844/1371-1440.

İbnu Raslân diye marûftur, Remle’de dünyaya geldi, orada yetişti, Kudüste vefat etti. Müfessir, muhaddis, fakîh ve sofiyedendi. Kıraat ve Arapça’ya da vâkıftı. Hemen her sahada eser vermiştir, özellikle fıkıhta parlak bir mevkii vardı. Şafiî fukahasındandı. Müderristi. Bir müddet kadılık da yapmıştı. Üç cilt­lik muhtasar bir şerli te’lif etmiştir. (43)

41) Fethu’l-Bâri bi Şerh-i Sahih-i’l-Buhârî: Şihabuddin ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali b, Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Kinami el-Askalanî el- Mısrî; 773-852/1372-1449.

İbnu Hacer diye marûftur. Aslen Filistin Askalan’lıdır. Kahire’de dünyaya geldi, orada yetişti ve orada vefat etti. Meşhur müfessir, muhaddis, hafız, fakîh, tarihçi, edib ve şâirdi. Şafiî fukahasındandı, Mısır Kadı’l-kudât’ı oldu, ömrünü tedris ve teklifle geçirdi. Hadîs ilminin en velüd ve en muteber müelliflerinden biridir. Ricâl ve ilel de dahil olmak üzere, bu sahanın en büyük otoritesi idi. 150 civarında eser kaleme aldı 20 yıl Baybars hankâhında ders takrir etti. Sonra kadılıktan, azledilince kâmiliye Darülhadîs’ine yerleşti. Sonra Alemüddin el-Bulkinî (868/1464) azledilince 827/1424 de Mısır Şafii Kadı’l-kudât’ı oldu.

Fethü’l-Bâri, bir mukaddime ve 13 ciltten müteşekkil mükemmel bir şerhtir. Bu sahada yapılan te’lifatın en mükemmel ve en güvenilir kabul edilenler den biridir. 817-842 tarihleri arasında kaleme aldığı eserine düzeltme ve ilâve­ler yapmaya ölünceye kadar devam etti ve ölümünden az önce arzu ettiği ölçüde ikmâle muvaffak oldu. Şerhi tamamlayınca masrafı 500 dinara varan büyük bir ziyafet verdi. Şerhte râvilerin isimlerinin tam tespitini, ricâle dair bilgi vermeyi, senetteki farklılıkları göstermeyi ihmal etmez. İbarelerin zaptını, i’rabını, diğer kaynaklarla mukayesesini yapar. Ahkâmı beyan eder. el-Ayni’nin (855/1451) bu şerhe yaptığı itirazlara cevap sadedinde İntikadu’l-İ’tiraz’ı kale­me aldı, ancak eserinin gördüğü itibar üzerine bu itirazların çoğunu cevapsız bıraktı.

Hedyu’s-Sârî adıyle kaleme aldığı mukaddime ise on fasıldan ibaret olup h. 813 tarihinde yazmıştır. Burada temas ettiği birçok önemli konu yanında Sahih’teki muallak hadisleri de vasletti. Garib lafızları zaptedip izah etti, Ravilerin isim, künye ve neseblerindeki müşkilâtı beyan etti. Tenkit edilen ricâl ve hadislerin durumunu ortaya koydu. Sahîh’teki Kitab, Bab ve hadislerin sa­yısı hakkında genel bir fihrist ilâve etti. (44)

42) Teysîru’l-Menheli’l-Kari fi Tefsîr-i Müşkili’l-Buhârî: Nâsıruddin Mu­hammed b. Muhammed b. Yusuf b. Yahya el-Menzilî; 780-852/1378-1449.

İbna Süveydân diye marûftur, Kahire’de doğdu ve orada, yetişti. Muhaddis, fakîh, kadı ve şâirdi. Şafii fukahasındandı. (45)

43) Umdetu’l-Kari fi Şerh-i Sahîhi’l-Buhârî: Bedruddin ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed el-Aynî el-Halebi el-Kahiri; 762-855/1361­145.

Antep’lidir. Babası Antep kadısı idi. Kendisi orada, dünyaya geldi ve orada yetişti. Oradan Haleb’e gitti, bir müddet orada kaldı, sonra, 788 de Kahire’ye gidip oraya yerleşti. Orada Hisbe memuru oldu ve orada öldü.

Müfessir, muhaddîs, fakîh, usulcu, tarihçi, lügutçi, nahivci ve aruzcu idi, Hanefi fukahasındandı; Mısır’da hanefî kadı’l-kudât’ı oldu.

Te’lif ettiği şerhe, 821 de başlayıp 847 de bitirdi, İbnu Haeer’den çok fay­dalandı. Mükemmel bir şerhtir. Orada hadislerin vurûd sebeplerine temas eder, Seneddeki râvîleri ayrı ayrı tanıtır; isim, künye ve neseblerdeki karışıklığa müsait ibareleri sağlam bir şekilde zapteder, isnâddeki incelikleri beyan, eder, kaydedilen hadislerin nev’ini izah eder, mükerrer geçen yerleri ve diğer kay­naklardaki nakilleri gösterir. Lâfızların rivayetinde vâki ihtilafları kaydeder, kelimelerin lügatını, i’rabını, mânalarım izah eder, hadisten istinbat edilen ah­kâmı belirtir ve hadîs hakkında akla gelebilecek hususları “soru-cevap” başlığı altında münakaşa eder. İbnu Hacer bu şerhin girişinde ileri sürülen fikirlere dair “el-İstinsâr alâ’t-Tâini’l-Mi’şâr” adında bir eser kaleme almıştır. (46)

44) Miftâhu’l-Karî li Câmii’l-Buharî: Bedruddin ebu Muhammed b. Hüseyn b. Abdurrahman b. Muhammed b. Ali b. ebi Bekr b. Ali el-Hüseyni el-Alevi el-Hâşimi el-Yemeni; 779-866/1817-1451.

İbnu’l-Ehdel diye maruftur. Yemen’lidir, orada dünyaya geldi, orada yetişti ve orada öldü. Muhaddis, fakih, kelâmcı, usulcu ve tarihçi idi. Şafii fukahasındandı. Yemen’de devrinin en büyük âlimlerinden sayılırdı. (47)

45) Şerhu’ l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Zeynuddîn Abdurrahîm b. Mahmud b, Ahmed b. Musa el-Ayni; 864/1460.

İbnu’l-Ayni diye marûftur. Muhaddis, fakîh ve edibtir, Hanefi fakîhidir.(48)

46) Hâşiye alâ’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî; Şemseddîn Muhammed b. Fahreddin Osman b. Ali el-Ebbâr el-Mardîni el-Halebi; 871/1467.

Muhaddis, fakih ve usulcudur, Şafiî fakihidir. Üç ciltlik bir haşiyesi var­dır. (49)

47) et-Tevdîh li’l-Evhâmi’l-Vakıati fî’s-Sâhîh; Muvaffakuddîn ebû Zer Ahmed b. İbrahim b. Muhammed b. Halil et-Trablusî el-Halebi; 818-8SS/1415-1479.

Sıbt İbnu’l-Acemi diye marüftur Trablusşam’lıdır, Haleb’de dünyaya geldi ve orada oturdu. Muhaddis, fakîh, edîb ve tarihçi idi. Şafiî fukahasındandı. Şerhinde İbnu Hacer (852/1449), el-Kirmânî (786/1384) ve el-Birmâvi’nin (831/1428) şerhlerini geniş ölçüde ihtisar etmiştir. Hayatının sonlarına doğru ihtilât vâki oldu ve gözleri de görmez oldu. (50)

48) Şerhu’l-Buhârî: Bahâüddin ebû’l-Feth Muhammed b. ebî Bekr b. Ali b. Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Meşhedi el-Kahiri el-Ezherî; 811-389/ 1408-1484.

Kahire’de doğdu ve orada vefat etti. Muhaddis ve fakîhtir. Şafii fukahasındandır. İki ciltlik muhtasar bir şerhi vardır. (51)

49) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’i-Buhari: Zeynuddin ebû Muhammed Abdur­rahman b. ebî Bekr b. Muhammed es-Salihî el-Aynî; 837-893/1483-1488.

Şam’da doğmuş, orada ikamet etmiş ve orada vefat etıAiştir. Muhaddis, fakîh, usuleu, edîb ve nahivcidir, Üç ciltlik muhtasar bir şerh yazmıştır. (52)

50) el-Kevseru’l-Cârî alâ Rıyâdı ’1-Buhârî: Şemseddin Ahmed b. İsmail b. Osman b. Ahmed eş-Şehrzurî el-Hemedani et-Tebrîzi el-Gürânî eL-Kahiri; 813- 893/1410-1488.

Malla Gürânî diye maruftur. Aslen Şehrzûr’ludur, Tahsilini Mısırda ikmâl etti. İstanbul’a geldi, Fatih Saltan Mehmedin hocası oldu. İstanbul’da vefat etti. Müfessir, muhaddis, fakîh ve kadı idi. Önce Şafii olduğu halde sonra Hanefîye döndü. Vasat bir şerh yazmıştır. el-Kirmânî (786/1384) ve ibnu Hacer’in (852/1449) şerhlerinden hayli iktibaslar yapmış, bazı yerde onların fikir­lerini reddetmiştir. Müşkil kelimeleri açıklamış, iltibas ihtimali olan isimleri zaptetmiştir. Başında bir de siyer ilâve ettiği eserini, 874 de Edirne’de bitirmiştir. (53)

51) Şerhü’l-Câmii’s-Sâhih li’l-Buhârî: Lutfullah b. Haşan et-Tokadi er-Rûmî; 900/1499.

Sarı Lütfi ve Molla Lütfi lâkabı ile anılır. Tokatlıdır. Muhaddis, fakîh, kelamcı, mantıkçı ve edîb idi, Arabî ve riyazi ilimlerde derin bir sahipti. Hanefi fukahasındandı, Bursa Sultan Murad, Filibe ve Edirne Darulhadislerinde müderrislik yaptı. el-Buharî okunurken göz yaşlarını tutamaz Akranlarına ve selefe dil uzattığı, bu yüzden sevilmeyip zındıklıkla İtham edildiği, Sultan Bayeztd’ın (918/1512) gözünden düşürülerek İstanbul’da idam edildiği, kafası kesildikten sonra da kelime-i şehâdeti tekrar ettiği rivâyet edilir. Türbesi Eyüb’dedir. (54)

52) el-Bâriu’l-Fasîh fî Şerhi’l-Câmii’s-Sahih: Ebû’l-Beka, Muhammed b. Ali b. Halef el-Ahmedi el-Mısrî; 910,1504 civarı.

Mısır’lıdır, bilâhare Medine’ye göçmüştür, Muhaddis, fakih, mütekellim, nahivci ve aruzcu idi, Şafiî fukahasındandı önemli bir şerh kaleme almış, orada ibnu Racer (852/1449) ve el-Ayni’den (855/1401) hayli iktibasta bulunmuştur. (55)

53) et-Tevşih alâ’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Celaleddin ebû’l-Fadl Ab­durrahman b. ebi Bekr b. Muhammed b. ebi Bekr b. Osman b. Muhammed el- Haydarî et-Tuluni es-Suyutî el-Mısrî; 849-911/1445-1505.

Kahire’de yetişti, orada oturdu ve orada vefat etti. Müfessir, muhaddis, tarihçi ve edib idi. Mezhep itibariyle Şafiî idi. Son derece velûd bir müelliftir. Küçüklü büyüklü 600 kadar eser te’lif ettiği rivâyet edilir. el-Buharî’ye yaptığı şerh, ez-Zerkeşî’nin (194/1593) şerhine benzer güzel bir eserdir. (56)

54) İrşâdu’i-Lebîb alâ Sahihi’l-Buhârî: Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Gazi el-Osmani el-Miknasi el-Fâsi; 841-919/1437-1513.

Mağrib-i Aksa’da Miknâse’de dünyaya geldi, Fas’da öldü, Muhaddis, fakih, tarihçi, nahivci, aruzcu ve kıraat âlimi idi. (57)

55) İrşâdu’s-Sârî li Şerh-i Sahîhi’l-Buhârî: Şihabuddin ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. ebi Bekr b. Abdülmelik b. Ahmed el-Hatib el-Kuteybi el-Kastalani el-Mısri; 861-933/1448-1517.

Kahire’de doğdu, orada yetişti ve orada vefat etti. Muhaddis, fakîh, ta­rihçi ve kıraât âlimi idi. Şafiî fukahasındandı. Kaleme aldığı şerh, bu sahada ya­zılanların en mükemmel ve en cemiyetli olanlarından biridir. Kendisi, İbnn Hacer’in (852/1449) şerhinin, bunda münderic olduğunu söyler. İfâdeler gayet sa­rihtir, ibârelerin müşkilini tavzih, mühmelini takyîd eder, İ’râbını beyan eder. İsim, künye ve nisbelerin okunuşunu tespit eder. Ahkâmı gösterir.

Şerhe bir mukaddime ile başlayan müellif, burada hadisin ve muhaddislerin değerini, bu ilmin tedvin ve tasnifini anlatır, hadis ıstılahlarını izah eder, el-Buhârî’nin usûl ve metodunu gösterir. Sonra es-Sahih üzerinde söylenenlerin münakaşasını yapar, müellifinin biyografisini verir, sonra şerhe başlar.

Bu mukaddime üzerine Ezher Şeyhi Şemseddin Mtthammed b. Mnhammed b. Hüseyn el-Enbâbi (1240-1813/1825-1896) “Takrîr alâ Mukaddimâti’l-Kastalani(58) ve Abdülhâdî el-Ebyârî (1805/1887) de "Neylu’l-Emânî fi Tavdîh-i Mukaddimâti’1-Kastalânî” (59) adıyla müstakil birer eser kaleme almışlardır. Ha­nefî fakihi Ahmed Hamdullah b. İsmail Hamid b. Ahmed el-Ankaravî (1225-1317/ 1810-1899) de “en-Nucûmu’d-Derârî ilâ Îrşâdi’s-Sârî” (60) adıyla bu şerhe bir fihrist yapmıştır.(61) İrşâdu’s-Sâri’ye hâşiyeler de yapılmıştır:

a) Ebû Abdullah Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Muhammed b. Musa eş-Şarki el-Fasi el-Medeni el-Mekki; 1110-1170/1698-1757.

el-Kastalânî’ye iki ciltlik bir haşiye yazan müellif, Fas’lıdır, orada dünyaya gelmiş ve orada yetişmiştir. Ancak Medine’de oturmuş ve orada vefat etmiştir. Muhaddis, fakih, tarihçi, edib, nahivci ve lügatçi idi. Mâliki fakihi idi.(62)

b) Ali b. Muhammed b. Osman b. Muhammed b. Recep ed-Dımaşki; 1158­1219/1746-1804. İbnu Şem’a diye marûf olan müellifin el-Kastalâni’ye kısmî bir hâşiyesi vardır. Aslen Baalbek’lidir Şam’da dünyaya geldi orada yetişti ve orada vefat etti. Muhaddis, fakih, şâir ve nahivci idi. Şafii fukahasındandı. (63)

56) , Tuhfetu’l-Bârî bi Şerh-i Sahîh’il-Buhâri: Zeynuddin ebû Yahya Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed b. Zekeriyya el-Ensârî es-Süneyki el-Kahirî el Mısrî; el-Ezheri 824-926/l420-1520.

Mısır’ın doğusunda Süneyke’de dünyaya geldi, orada yetişti. H, 841 de Kahire’ye gitti, orada tahsil yaptı. Müderris, kadı, sonra kadı’l-kudât oldu. Son derece fakirdi; gece kavun-karpuz kabuklarını toplar, karnını doyururdu, Kahire’de vefat etti. Tefsir, hadis, fıkıh, kıraât, tasavvuf, ferâiz, nahiv, mantık ve cedel âlimi idi. Hayatının sonlarına doğru gözleri de görmez oldu. (64)

57) Meûnetu’l-Kâri Şerh-u Sahihi’l-Buhâri: Nureddin ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Halef b. Cibril el-Menûfî el-Mısri; 857-989/458- 1532.

Mısırlıdır, Kahire’de dünyaya geldi, orada vefat etti. es-Suyûtî’nin (911/ 1505) tilmizidir. Muhaddis, fakîh, nahivci, lügatçi ve sofi idi. Maliki fukahasındandı. Şâzelî tarikatına mensuptu. (65)

58) Şerh-u Buhârî-i Şerif: Şemseddin Ahmed b. Süleyman b. Kemal Pa­şa er-Rûmî; 904-940/1498-1533.

Şeyhülislâm ibnu Kemâl diye marûftur. Aslen Edirne’lidir, orada dünyaya geldi, orada yetişti, tahsilini orada ikmâl etti. Genç yaşta vefat etmesine rağ­men devrinin en şöhretli âlimleri seviyesine ulaşmıştı. Îlmî kudretinden kinaye kendisine Muftîyy us-Sekaleyn denirdi. Devrinin bütün ilim ve fenlerine vâkıftı. Üç yüz kadar eser kaleme almıştı. Eseri bulunmayan ilim dalının hemen he­men olmadığı söylenir, Edirne’de kadılık, İstanbul’da müftîlik yaptı, Üsküp ve Edirne’de çeşitli medreselerde müderrislik yaptı, Ebû’s-Suûd (982/1574) efen­dinin de hocası idi. İstanbul müftîsı iken vefat etti. (66)

59) Şerh-u Sahihi’I-Buhârî: Şemseddin Muhammed b. Ömer b. Ahmed es-Sefiri el-Halebi; 877-956/1473-1549.

Haleb’de dünyaya geldi. Haleb ve Şam’da tahsilini ikmâl etti. Haleb’de otur­du ve orada öldü. es-Suyutî’nin (911/1505) talebesidir. Muhaddis ve fakîhti. Şafii fukahasındandı. (67)

60) Feydul-Bârî fi Şerhi’l-Buhârî: Zeynuddin ebu’l-Feth Abdurrahim b. Abdurrahman b. Ahmeed b. Hasan b. Davud b. Sâlim el-Abbâsi el-Hamevî el- Kahirî; 867-963/1463-1566.

Kahire’de dünyaya geldi, tahsilini memleketinde yaptı. Kaosu Gavrii(922/1516) tarafından İstanbul’a Sultan Bayezıd’a (918/1512) gönderildi. Tekrar Mı­sır’a döndü, Kansu Gavri’nin ölümü üzerine yeniden İstanbul’a gitti ve orada vefat etti. Tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat, tarih ve lügat âlimi idi. Hadiste üstün bir değeri vardı, Şafiî fukahasındandı.

Muhtasar ve faydalı bir şerh kaleme almıştır. Bunu Sultan Bayezıd’a tak­dim etmiş. Sultan da O’nun adına İstanbul’da bir Darülhadîs yaptırmıştı. es-Sahih’teki hadisleri isnâdlarından tecrit etmiş, onları yeniden tertib etmiş, hâmişinde her hadîsin karşısında bir harf koyarak el-Buharî’ye tevafuk eden diğer kütüb-ü hamseyi göstermiş ve her bölümün sonunda garib lafızların izahı için bir bâb koymuştur. (68)

61) Fethu’l-Bari Şerh-u Câmii’s-Sahih li’l-Buhari: Abdul’evvel b. Mir Alai el-Huseyni ez-Zeydpûri el-Hindî; 968/1561.

Hind’lidir. Muhaddis ve fakihtir. Hanefi fukahasındandır. Dehli’de vefat et­ti. (69)

62) Tâlika alâ’l- Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri; Şemseddin Muhammed b. Abdullah el-Faridi el-Kahiri; 981/1573.

Kahire’lidir. Mısır ulemasından ders aldı. Muhaddis, fakih, şâir ve ferâizcî idi. Hanbelî fukahasmdandı. (70)

63) Ta’lika alâ Sahîhi’l-Buhârî: Fudayl b. Ali b. Ahmed b. Muhammed el- Cemali el-Bekrî er-Rûmi; 920-991/1514.1583.

Zenbilizâde Fudayl Çelebi diye marûftur. Tahsilini İstanbul’da yaptı. Muhaddis, fakih, usulcu, nahivci ve ferâizcidir. Bağdat’da kadılık, çeşitli yerlerde müderrislik yapmıştır; İstanbul’da vefat etti.(71)

64) Buğyetu’s-Sâmî’ ve’l-Kari bl Şerh-i Sahîhi’i-Buharî: Ebû Yusuf Cemaleddin b. Ömer b. Haşan eş-Şafiî; 10./16. asır.

Leyyetü’ş-Şafii diye marûftur, İki ciltlik muhtasar bir şerhi vardır (72)

65) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l- Buhârî: İbrahim b. Abdullah es-Selmâsî; 10./16. asır.(73)

68) Gâyetu’t-Tevdîh fi Şerhi’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri: Osman b. İsa b. İbrahim es-Sıddîkî; 10/16. asır sonları.

Muhaddis ve fakihtir, hanefî fukahasındandır.(74)

Müfessir, muhaddis, fakih ve ahbârîdir. Hanefi fukahasındandır. (75 )

67) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Yakub b. Hasan el-Asımi el-Keşmîrî; 908-1003/1502-1595.

68) el-Havasi’ l-Feride: Ebû Teyd Abdurrahman b. Muhammed b. Yusuf eLArif el-Kasrı el-Fâsi; 972-1036/1364-1836.

Fas’lıdır, Kasru’l-Kebîr’de dünyaya gelmiş, orada oturmuş ve orada vefat etmiştir. Müfessir, muhaddis, fakiri, kelâmcı, usulcu, nahivci, lügatçi ve mantıkçı idi. Mâliki fukahasındandı, Mûsikiye de vâkıftı. (76)

69) Teysiru’l-Kari fi Şerh-i Sahihil’l-Buharî: Nurulhak b. Abdülhak ed- Dehlevi e-Ekberâbâdi eş-Şâhcihâbadî el-Hindi; 1073/1663. .

Muhaddis ve fakîhtir. Hanefî fukahasındandır. Hind’lidir. Ekberabâd kadısı idi. Ayrıca Müslim’i de şerh etmiştir, (77)

70) Ta’lîka alâ Sahîhi’l-Buhârî: Alaüddîn Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdurrahman el-Haskefi ed-Dımaşkî; 1025-1088/1616-1677.

Şam’lıdır, orada doğdu ve orada vefat etti. Müfeasir, muhaddis, fakili, usulcu ve nahivcidir. Hanefî fakîhdir. Şam Hanefî müftîsi olarak bilinmek­tedir.(78)

71) Hâşiye alâ’l-Buhâri: Ebu Muhammed Abdülkadir b. Ali b. Yusuf el-Fâsi; 1007-1091/1599-1680.

Fas’lıdır, orada doğdu, orda yetişti ve orda öldü. Hadîs, fıkıh ve aklî ilimlerde mâhirdi. Mâlikî fakîhi idi. Sofiyedendi, Şâzeli tarikatına mensuptu. (79)

71) el-Hayru’l-Câri: Muhammed b. Yakub el-Banbâni; 11./17. asır.(80)

72) Şerhu’l-Buhâri: Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer h. Abdülkadir b. Muhammed el-Küfeyrî ed-Dımaşki; 1043-1130/1683-1718.

Şam’lıdır, orada dünyaya geldi, Muhaddis, fakîh, edîb, şâir ve nahivcidir. Hanefî fukahasındandır. Altı ciltlik bir şerh yazmıştır.(81)

73) ed-Dıyâu’s-Sârî fi Şerh-i Sahihi’l-Buhârî: Cemâleddin Muhammed b. Salim b. Muhammed b. İsa el-Basrî el-Mekki; 1048-1135/1638-1723.

Basra’lıdır, Mekke’de dünyaya beldi, orada yetişti ve orada vefat etti. Muhaddis ve fakihtir. Şafii fukahasındandır. Üç ciltlik muhtasar bir şerhi var­dır. (82)

74) Şerh-u Sahihi’l-Buhârî; İbrahim Fıtri el-Buhâri el-Edirnevi; 1135/ 1723.

Aslen Buhârâ’lıdır. Edirne’de doğmuş, orada yerleşmiş ve orada vefat et­miştir. Devrinin büyük hadis âlimlerindendi. Şerhi, ilmî kudretine delildir. (83)

75) Hâşiye alâ Sahihi’l-Buharî: Ebû’l-Hasan el-Kebir Nureddîn Muham­med b. Abdülhâdi es-Sindî el-Medeni; 1138/1726.

Aslen Sind’lidir, orada dünyaya geldi, Medine’de oturdu ve orada vefat etti. Müfessir, muhaddis, fakîh ve arapça âlimi idi. Hanefî fukahasındandı. Harem-ı Nebide ders verirdi. Devrinde sünnetin en büyük önderi kabul edilirdi.(84)

76) Fethu’l-Bârî fî Şerh-i Garibi’l-Buhârî: Ebû’l-Abbas Ahmed b. Ka­sım b. Muhammed es-Sâsî et-Temîmî el-Mesît-i el-Bûni; 1063-1139/1653-1726.

Cezâyir’de Bûne’de dünyaya geldi. Muhaddisdir. Yüz kadar eser te’lif et­miştir.(85)

77) Hâşiye alâ’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman b. Zikri el-Mağribi el-Fâsî; 1144/1731.

Fas’lıdır Muhaddis fakîh ve sofidir Mâliki fukahasmdandır. Mısır’da vefat etti.(86)

78) Hâşiye alâ Şerhi’l-Buhâri: Bekr b. Ali Ferdi Kayseri er-Rûmi; 1145/ 1732. Arıcızâde ve Ferdi-i Kayseri diye marûftur. (87)

79) Nûru’l-Kari fî Şerh-i Sahihi’l-Buhâri: Nureddîn Ahmed b. Muhammed Salih el-Ahmedabadi el-Hindi; 1064-1155/1654-1742.

Muhaddis, fakîhtir. Hanefî fukahasındandır. (88)

80) Ta’lîka alâ’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Ahmed b. Abdurrahman b. Ahmed el-Evsî el-Ensârî en-Nâib, 1155/1742.

Trablusgarb nâibi olarak bilinmektedir. Orada doğmuş ve orada vefat et­miştir. (89)

81) el-Feydu’s-Sârî: Cafer b. Muhammed Maksud Alimşâhi; 1160/1747. (90)

82) Necâhu’l-Kari fî Şerh-i Sahihi’1-Buhârî: Ebû Muhammed Abdullah Hilmi b, Muhammed b. Yusuf b. Ahdülmennan el-Ahıskavî el-Amasi el-İslamboli er-Rûmî; 1085-1167/1674.1574.

Yusuf efendizade diye marûftur. Amasya’lıdır orada dünyaya geldi. Mü­fessir, muhaddis, fakîh, kelâmcı, mantıkçı, vâiz ve kıraât imamı idi. Hanefî fukahasındandı.

Devrinin Şeyhu’l-kurrâ’sı idi. Saray-ı Hümâyun hocası bulunu­yordu. Te’lif ettiği şerh otuz cilttir ve 28 yılda tamamlamıştır. Şerhini, mev­cut muteber şerhleri tetkik edip faydalı taraflarını almak ve onlarda bulunma­yan hususları ilâve etmek suretiyle vücuda getirmişti. Eserini Pâdişaha arzetti. (91)

83) Hâşjye alâ’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhari: Muhammed b. Mustafa Hamid Akkirmani el-Kefevi; 1174/1760,

Muhaddis, fakîh ve kadıdır. Hanefî fukahasındandır, Mekke’de kadılık yap­mıştır. (92)

84) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhâri: Ebû’l-Berekât Cemaleddin Abdul­lah b. el-Hüseyn b. Nasıruddin es-Süveydi el-Bağdadî; 1104-1174/1698-1761.

Bağdatlıdır, orada dünyaya geldi, orada tahsil yaptı. Mubaddis, fakih, edîb, şâir ve nahivci idi. Şafii fukahaındandı. (93)

85) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li”.Buhârî: Tâhâ b. Muhammed el-Cibrîni el-Halebi; 1105-1178/1693-1764.

İbnu’l-Minhal diye maruftur. Muhaddis ve Şafiî fakihidir. (94)

86) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Cezûli el-Hasîfi es-Susi; 1118-1189/1706-1875.

Muhaddis ve tarihçidir. (95 )

87) Şerhu’l-Buhâri: Ebû Bekr Hasan el-Amidi; 1190/1776.

Küçük Ahmet zâde diye marûftur, Diyarbakır’lıdır. Orada vefat etti,

88) Hâfiye alâ’l-CâmUîs-Sahih li’l-Buhâri: Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasan b. et-Talib el-Bennânî el Fâsi; 1133-1194/1721-1780.

Fas’lıdır, Muhaddis, fakîh ve mantıkçıdır. Mâliki fukahasuıdandır, (97)

89) el-Mesâbîh alâ’l-Câmii’s-Sahîh: Ömer b. Muhammed b. İbrahim el- Mağribî; 12./18. asır.

Muhaddis, fakih, kelâmcı ve kadı idi. (98)

90) Şerhu’l-Buhârî: Şerhu’l. İslâm Muhammed b. Abdussamed ed-Dehlevî; 12,/18, asrın ikincî yarısı. (99)

91) Hâşiye âlâ Şerhi’l-Buhâri ; Abdülkadir b. Ahmed b. Abdülkadir b. en. Nâsır el-Hasenî el-Kevkebâni es-San’âni el-Yemeni; 1135-1207/1723-1792.

San’a’lıdır, orada doğdu, Kevkebân’da yetişti, San’a da vefat etti. Muhaddis, fakih, usulcu, mantıkçı ve lügatçi idi. Zeydiye ulemasındandır. eş- Şivkani’nin (1250/1834) hocasıdır, îctihâd payesine erdiği rivâyet edilir. (100)

92) Zâdu’l-Müciddi’s-Sâri fi Şerhi’l-Buhâri: Ebû Abdullah Muhammed b. Et-Talib b. Ali b. Kasım b. Muhammed et-Tâvûdi el-Murri el-Mağribi el-Fâsî el-Bennani:1111-1209/1700-1795.

İbnu Sude el-Murrî diye marûftur. Fas’lıdır, orada doğmuş, orada vefat etmiştir. Muhaddis, fakih ve tarihçidir. Fas’ da asrının en büyük Mâliki fakîhi sa­yılırdı.(101)

93) en-Nuhbe fî Hali-i Müşkilat-i Sahîh’l-Buhârî: Muhammed Emin b. Muhammed Salih el-Bağdâdî; 117* 1236/1761-1821.

Müderris diye marûftur. Muhaddis ve nahivci idi, Arapça’ya da tam vukufu vardı.(102)

94) Şerhu’l-Câmii’s-Sahihi li’l-Buhârî; Muhammed b. Muhammedi b. Muhammed b. Abdüsselâm b. Hamdun b. Abdulvahid b. Muhammed el-Bennani es-Suğri el-Mağribi el-Fâsi el-Mekki: 1245/1829.

Aslen Fas’ lıdır. Mekke’de yerleşmiş ve orada vefat etmiştir. Mekke Mâlikî Müftisi idi. (103)

95) Hâşiye ala’l-Cârnii’s-Sahih li’l-Buhâri: Ebû İsa. El-Mehdi b. Et-Talib b. Muhammed Fethâ b. Muhammed er-Rıdâ b. Ahmed el-Murri; 1220-1294/1805-­1877.

Fas’lıdır, orada dünyaya geldi ve orada vefat etti. Muhaddis, fakîh, ka­di ve usulcu idi. Aklî ve nakli ilimlerde mâhirdir, Fas’da kadılık yapmıştır. (104)

96) Silmu’l-Karî ve Hidâyetu’l-Ukûl ilâ Zeriati’l-Vusûl: Muhammed b. Ahmed b. Abdulbari el-Hüseyni et-Tihâmi el-Yemenî el-Ehdel; 1241-1298/1826- 1880.

Yemen Tihâme’sindendir. Muhaddis, fakih, usulcu ve nahivcidir. Şafiî fukahasındandır. (105)

97) en-Nûru’s-Sârî min Feyd-i Sahihi’l-Buhârî: Hasan el-İdvi el-Hamzavi el-Mısri; 1230-1803/1805-1886.

Mısır’ın İdve köyünde dünyaya geldi. Ezher’de tahsilini ikmâl etti, Kahire’ de öldü. Muhaddis, fakih ve kelâmcı idi. Mâlikî fukahasındandı. (106)

98) Kimyâu’s-Saâde fi Şerhi’ 1-Câmü’s-Sahih li’l-Buharî: Muhammed Rasim b. Ali b. Rıza b. Süleyman el.Malatyavi er-Rûmî; 1316/1889.

Malatya’lıdır, Müfessir, muhaddis, fakih, kelâmcı ve usulcu idi. Hanefi fukahasındandı. Diyarbakır Hukuk Mahkemesi Reisliği yapmıştı. Şafîi’dir; Mevlevi tarikatındandı. İki ciltlik bir şerhi vardır, İstanbul’da vefat etti. (107)

99) Haşiye alâ Sahîhi’I-Buhârî: Ahmed b. Et-Tâlib b. Muhammed b. Muhammed Fethâ el-Murrî el-Mağribî, ebul-Abbas ibnu’ s-Sevde; 1241-1321/1826-­1902

Fas’Iıdır, orada doğmuş ve orada vefat etmiştir. Müfessir, muhaddis fakih, usulcu idi. Fas’da kadılık yapmıştır. (108)

100) Hâşiye alâ Şerhi’l-Buhâri: Abdülhalim el-Afganî el-Kandehârî; 1251-­1326/1835-1908.

Afgan’lıdır, Şam’da oturmuş ve orada vefat etmiştir. Müfessir, muhaddis, fakih, usulcu, zâhid ve kıraât imamı idi. Hanefî fukahasındandı. Şerh ve hâşiyeleri geniş ilim ve tahkikine delildir. (109)

101) Hâşiye alâ Sahihi’l-Buhârî: Ebû’n-Necah Muhammed b. Fâlih b. Muhammed b. Abdullah el-Mehnevi el-Hüseynî ez-Zakiri; 1258-1328/1842-1910.

Medine’lidir, orada oturmuş, bir ara Mısır ve İstanbul’a gitmiş, Medine’de vefat etmiştir. Muhaddis, fakih, usulcu, lügatçi ve sofîyedendl. (110)

102) Ni’metü’l-Bârî fi Şerh-i Sahihi’l-Buhâri: Abdullah b. Derviş er-Rikabî ed-Dımaşkî es-Sukkeri; 1227-1329/1815-1911.

Şam’da dünyaya geldi, orada yetişti ve orada vefat etti. Emevî Câmii Ha­tibi ve oranın Buhârî müderrisi idi. Muhaddis ve fakihti. Hanefî fakihi idi. Sofîyedendi; Kadiri tarikatına mensuptu. (111)

103) Şerhu’l-Câmii’s-Sahih li’l-Buhârî: Muhammed Yahya b. Muhammed el-Muhtar b. el-Muttalib Abdullah eş-Şenkiti el-Vulâti; 1329/1911.

Aslen Şenkit’lidir. Tunus’ta oturdu. Muhaddis, fakih, usulcu ve kadı idi. Maliki fukahasındandı. (112)

104) Ta’lik alâ’l-Câmii’s-Sahîh li’l-Buhârî: Muhammed et-Tihamî b. el-Medeni b. Ali b. Abdullah Cennun, ebu Abdullah; 1331/1913.

Fas’lıdır. Muhaddis, fakih ve sofîyedendir. El-Muvatta ve Müslim’e de talikleri vardır. (113)

105) Şerhu’l-Buhâri: Bedreddin Muhammed b. Yusuf b. Abdurahman el-Mağribî el-Merakeşî es-Sebtî el-Beybani ed-Dımaşki el-Hasenî; 1267-l354/185l- 1985.

Merakeş’lidir, Şam’da dünyaya geldi, orada yerleşti ve orada vefat etti. Müfessir, muhaddis, kelâmcı, mantıkçı, nahivci ve riyâziyecidir. Eşrefiye Dârül- hadîsinde müderrislik yaptı. Emevî Câmii’nde Sarf, Nahiv, Belâğat, Mantık vs. okuturdu. Sahihaynı hıfzetmişti. Asrının Şam muhaddisi sayılırdı. Birinci dün­ya savaşı sonrası, Halife olarak kendisine biat edilmek istendi, derhal reddetti ve inzivâya çekilip kendini ibâdete verdi. (114)

106) Şerhu’l-Câmii’s-Sahîh lil-Buhari: Abdulvâhid b. et-Tîn es-Sefâkasi el-Magribi. Muhaddis ve Mâliki fakîhidir.(115)

107) Feydu’l-Bârî alâ Sahîhi-l Buhârî: Enver el-Keşmiri. (116)

KAYNAKLAR

Bidaye: el-Bidâye ve’n-Nihâye, İsmail b. Ömer b. Kesir (774/1373), LXTV, 1977, Beyrut. ,

Bugye : Buğyetu’l-Multemis fi Tarhi Ricâli’l-Endelüs, Ahmed b. Yahya b. Ah­med ed-Dabbî (599/1203),. 1967, Kahire.

Cezve: Cezvetü’l-Muktebes fi Zikri Vulâti’l-Endelüs, Mühammed b. Fettah b. Abdullah el-Ezdî el-Humeydi (488/1095), 1966, Kahire.

Düvel t Kitâbu Duveli’l-islâmiye, Şemseddin Mühammed b. Ahmed ez-Zehebî (748/1348), thk,, Fehim Mühammed Şeltût-Muhammer Mustafa İbrahim, I-II, 1974, Mısır.

Dürer: Düreru’l-Kâmîne fî A’yâni’l-Mieti’s-Samine, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî (852/1449), thk., Muhammed Seyyid Câdu’l-Hak, I-V, 1385/ 1966, Kahire,

Fevât s Fevâtu’l-Vefeyât ve’z-Zeyl Aleyhâ, Muhcmmed Şakir el-Kütbî (764/ 1336), thk,, jDr. İhsan Abbas, I-V, 1973, Beyrut

Hediyye: Hediyyetü’l-Arifîn Esmâü’l-Müelliffia ve Asûru’l-Musannıfin, İsmail Paşa el-Bağdadî (1339/1920). tsh. Kilisli Rıfat Bilge- İbnu’l-Emin Mah­mud Kemal, I-II, 1991-1955, İstanbul.

İbn Fehd: Lahzu’I-Elhaz M Zeyii Tabakati’I-Huffaz, Takıyyuddin Muhammed b. Muhammed b. Fehd el-Mekki (871/1467), 1377/1958, Haydarabad.

İkmâl: el-İkmâl fî Ref’il-İrtiyâb an‘il-Mu‘telifi ve’l-Muhtelif fi’l-Esmâi ve’l-Künâ ve’l-Ensâb, Ali b. Hibetullah b. Cafer, İbn Mükûlâ (475/1092), thk., Abdurrahman b. Yahya el-Yemânî-Nâyif eI-Abbas I.VII, 1382-1386/1962­1966, Beyrut.

Kehhale : Mu’cemu ’1-Müellifîn Terâtimu Musannifîyyi’ 1-Kütübi’l-Arabiyye, Ömer Rıza Kehhale, I-XV, trhs., Beyrut.

Kettâni: er-Risâletu’l-Mustatrafa li Beyâni Meşhûri Kütübi’s-Sünneti’l-Müşer­refe, Muhammed b. Cafer el-Kettânî (1345/1927), 1383/1964, Şam.

Lisân: Lisânu’l-Mîzân, Ahmed b. Ali b. Haeer el-Askalâni, I.VII, 1330, Hayda­rabad.

Lubâb: el-Lubâb fi Tehzibi’l-Ensâb, İbnu’l-Esîr el-Cezerî (630/1232), I-III, trhs., Beyrut.

Miftah: Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fi Mevzûâti’l-Ulûm, Ahmed b. Mustafa Taşküprîzâde, (968/1561), Thk„ Kâmil Bekrî-Abdulvehhâb ebû’n-Nûr, I-III, 1968, Kahne.

Mîzân: Mizânu’l-i’tidâl fi Nakdi’r-Ricâl, ez-Zehebî, thk,, Ali Muhammed el- Becâvî, I-IV, 1382/1963, Beyrut.

Muğni : el-Mugni fî’d-Duafâ., ez-Zehebî, thk., Nureddin Itır, I-II, 1971, Halep,

Müştebeh: el-Müştebeh fî Esmâi’r Ricâl; Esmâihim ve Ensâbihim, ez-Zehebi, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, I-II, 1962, Îsâ’l-Bâbî el-Halebî mat.

Nefh : Nefhu’t-Tıb fî Gusni Endelüsi’r-Ratib, Ahmed b. Muhammed el-Makkari et-Tilimsânî (1038/1630), thk., Dr. İhsan Abbas, I-VIII, 1968, Beyrut,

Osmanlı Müellifleri: Bursalı Mehmet Tahir (1343/1924), I-III, 1333-1342, İst.

Sıla: Kitabu’s-Sıla, Halef b. Abdülmelik ibnu Beşküvâl (575/1180), I-II, 1960, Kahire.

Soyuti: Zeylu Tabakati’l-Huffaz, Celâleddin Abdurrahman es-Suyuti (911/1505), 1377/1958, Haydarabad.

Sübki: Tabakatu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, Takıyyuddin es-Sübkî (756/1255), I-VI, 1324, Beyrut.

Şekaik: Şekaiku’n-Nu’mânîye fi Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniye, Ahmed b. Mus­tafa Taşköprîzâde (968/1561), 1395/1975, Beyrut.

Şezerat: Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbari men Zeheb, Abdulhay b. el-îmad el-Hanbeli (1089/1679), I-VIII, trhs., Beyrut.

Tezkire: Tezkiretu’l-Huffâz, ez-Zehebî, tsh. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî, I-IV, 1375-1377/1955-1958, Haydarabad.

Vafi : Kitabu’l-Vafi bi’l-Vefeyât, Salahaddin b. Halil b. Aybek es-Safedî (764/ 1363) thk., H. Ritter-S. Dedening-İ.Abbas-M. Yusuf Necm-J.Von Ess, 1381/ 1962 Wiesbaden, devam ediyor.

Vefeyât: Vefeyâtu’l-F’yan ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b, Hallekân (681/1281), thk., Dr. İhsan Abbas, I-VIII, 1968-1972, Beyrut.

Zeyl: İzâhu’l-Meknûn fî’z-Zeyl alâ’l-Keşfi’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Funün, İsmail Paşa el-Bağdadî (1339/1920), neşr., Muhammed Şerafeddin Yaltkaya-Muallim Rıfat Bilge (Kilisli), I-II, 1971-1972, İstanbul.

Zirikli: el-A’lâm Kamûsu Terâciml li Eşhurîr-Ricâli ve’n-Nisâi min el-Arabi ve’l-Müsta’rabîn ve’l-Müateşrikîn, Hayreddin ez-Ziriklî, I-XIII, 1389/1969, Beyrut.

ZunAn : Keşfu’z-Zunûn an Esâmî’l-Kütübi ve’l-Funûn, Mustafa b. Muhammed Hacı Halife (1067/1657), thk,, Muhammed Şerafeddin Yaltkaya-Muallim Rıfat Bilge el-Kilisi, I-II, 1971, İstanbul.