Erdemli Toplum ve İmaj Toplumu

Prof.. Dr. Ejder Okumuş
Eskişehir Osmangazi Üniv. İlahiyat Fak.

Erdem ve imaj
Kutsal metinlerin, peygamberlerin, düşünürlerin, aydınların, ilim adamlarının ve filozofların oldukça önem verdiği bir konu olan erdem, hayatın anlamıyla, toplum hayatının varlığını sürdürmesiyle doğrudan bağlantılıdır. Bundan dolayı üzerinde durulması, hayati derecede önemli bir mevzudur. İmaj da; bütün zamanlarda insanın, toplumsal hayatın önemli bir boyutunu ifade etmekle birlikte özellikle modern zamanların, modern toplumların başat özelliklerinden biridir. O nedenle imaj da üzerinde durulması gereken konulardandır.
Erdem, yani ‘fazl’ veya ‘fazilet’; insanın iman, bilgi, düşünce, irfan, ilim, olgunluk, iyilik, doğruluk, salih amel ve güzel ahlak gibi boyutlarda sahip olduğu meziyetler bütününü ifade eder. Buna göre fazıl veya erdemli birey, nitelikli iman, bilgi, irfan, ilim, olgunluk, doğruluk, salih amel ve güzel ahlak gibi hasletlere sahip insandır. Erdemli, yani fazıl toplum da aynı özelliklere sahip toplum demektir.
İmaj ise imge, işaret, hayal, suret, biçim, izlenim, yansıma, his, görünüş, taklit, bir duyguyu uyandıran veya düşündüren şey demektir. Buna göre imaj, insanda duyu organlarıyla dıştan algılanan bir nesnenin bilince yansıyan benzeri olup psikolojik ve sosyolojik planda bir birey veya grubun başkalarında yarattığı izlenim manasındadır. İmaj toplumu, imajın hâkim bir pozisyonda durduğu ve toplumsal ilişkilerde belirleyici olduğu toplumdur.
Erdemli toplum
Erdemli, yani fazıl toplum, nitelikli iman, bilgi, irfan, ilim, olgunluk, doğruluk, salih amel ve güzel ahlak gibi hasletlere sahip toplumdur. Erdemli toplum, İslam âlimi ve filozofu Farabi’nin ‘erdemli şehri’ne ve bir anlamda da Erich Fromm’un ‘sağlıklı toplum’una benzer bir biçimde aktörleri sağlıklı olan toplumdur.
Erdemli toplumun en önemli boyut veya özelliklerinden biri imandır. Erdemli toplum iman toplumudur. Erdemli toplum, iman edip davranışlarını imanına göre düzenleyen bireylerden oluşur. İman toplumu olan erdemli toplumda bireyler arası ilişkiler; imana, eminliğe, emniyete, özgüvene, karşılıklı güven ilişkisine dayalıdır. Erdemli toplum güven toplumudur. Üyeleri birbirine güven vermeyen toplum, erdemli toplum değil, riya, nifak, fısk toplumu olabilir. Güvene dayalı ilişki biçiminin olmadığı toplum huzursuzdur, mutsuzdur, sağlıksızdır.
Erdemli toplumun en önemli hasletlerinden biri de düşüncedir. Erdemli toplum düşünce toplumudur, akıl toplumudur. Akletme, düşünme, anlama, kavrama toplumudur. Erdemli toplum, aktörlerinin hayatını düzenlemede, güzel ahlaka dayalı olarak kurmada Yunus Emre’nin de Risaletü’n-Nushiyye’de çok güzel ifade ettiği gibi akla, aklın kılavuzluğuna, akletmeye, düşünmeye, anlamaya önem veren toplumdur.
Erdemli toplumun bir diğer temel özelliği bilgidir. Erdemli toplum bilgi toplumudur. Erdemli toplumda bilgiye büyük önem verilir. Doğru bilginin olmadığı bir toplumda doğru düşünmek, doğru kararlar almak, doğru davranışlar sergilemek mümkün değildir. Bilgiyle eylem veya davranış arasında doğrudan ilişki vardır. Bir anlamda Eflatun’un da belirttiği gibi bilgi olmadan erdem, bilgili olunmadan da erdemli olmak mümkün değildir. Erdemli toplum, Kur’an’ın vurguladığı anlamıyla “bilenlerle bilmeyenlerin bir olmadığının” (Zümer, 39/9; Fatır, 35/28.) farkında olup bilgi temelinde hareket eden toplumdur. Bu bağlamda erdemli toplum bilgili, bilinçli ve uyanık bir toplumdur. Erdemli olmayan toplum, bilgi toplumu değil, olsa olsa cehalet toplumu olabilir.
Erdemli toplumun önemli bir yönü de salih ameldir. Erdemli toplum, salih davranışların hâkim olduğu toplumdur. Erdemli toplum salih amel toplumudur. Erdemli toplum, insanların iyi davrandıkları toplumdur. Erdemli toplum, güzel ahlak toplumudur. Güzel ahlak sahibi olmayan bir toplum, güvensizliğin, karmaşıklığın, huzursuzluğun, günahın, suçun, sorumsuzluğun egemen olduğu bir erdemsiz fısk toplumudur. Erdemli toplum, sorumluluk bilinciyle hareket eden, insanların kendilerini ve başkalarını kötülüklerden, günahlardan, tehlikelerden, azaptan korumaya çalıştığı iyilik ve takva toplumudur. (Bakara, 2/177.)
Erdemli toplumun başka bir niteliği, birliktir. Erdemli toplum birlik toplumudur. Erdemli toplumda insanlar, kardeşlik bilinci ve duygusuyla bütünleşir, birlik içinde yaşamaya gayret ederler. Erdemli toplumda; bencillik, tefrika, parçalama, bölme yerine içinde ‘ben’in de yeterince yer bulduğu ‘biz’ duygusuyla birleştirmek, birlik olmak esastır. Bundan dolayı erdemli toplumun bireyleri, erdemi ayakta tutmak ve birliği bozmamak için toplumda iyiliği yaymaya ve kötülüğü engellemeye çalışırlar. (Âl-i İmran, 3/104.)
Erdemli toplumun önemli özelliklerinden bir diğeri, paylaşmadır. Erdemli toplumda insanlar, maddi ve manevi imkânlarını belli ölçülerde paylaşmayı, dayanışma içerisinde hareket etmeyi, isarda bulunmayı, fedakârlık yapmayı bilirler. Erdem toplumu, mutluluğa ulaşma konusunda insanların birbirleriyle yardımlaştığı toplumdur. Erdemli toplumda isar ve dayanışma ruhu, başkalarına yardım etme, infakta bulunma ruhu oldukça üst düzeydedir. Erdemli toplumda bireyler birbirini anlamaya, birbirine yardım etmeye, dayanışmaya, özveride bulunmaya çalışan “insan”lardır.
Erdemli toplum, bir niteliğiyle de diri toplumdur, diriliş toplumudur. Diri toplum olarak erdemli toplum, bireyleri, nesilleri, toplumları diriltmenin peşindedir. Erdemli toplum, ilahî mesajı, mezardaki ölülerden farkı olmayanlara değil, dirilere ulaştırmaya çalışmakla görevli Peygamber’i (s.a.s.) örnek alarak dirilere ulaştıran ve dirileri dirilten (Fatır, 35/22; Yasin, 36/70.) toplumdur.
Erdemli toplumun bir başka boyutu da adalettir. Erdemli toplum adalet toplumudur. Erdemli toplum, adalete dayanır. Erdemli toplumda toplumsal ilişkiler, kurumlar adalet temelinde gerçekleşir ve işler.
Erdemli toplumun önemli bir özelliği, yukarıda belirtilen ve belirtilmeyen bütün güzel hasletleri içine alacak anlam içeriğine sahip olan orta yoldur. Erdemlilik, orta yolu tutmayı gerektirir. Bundan dolayı erdemli toplum vasat toplumdur (Bakara, 2/143.), orta yol toplumudur. Vasat toplumda israf, aşırılık, aşırı tüketim yoktur, her konuda insanlara ve eşyaya karşı ölçülü olma vardır.
İmaj toplumu
İmaj gerçek değildir, hakikat hiç değildir. Olsa olsa gerçeğin resmi, yansıması, sureti veya algısıdır. İmajın esas alındığı dünyada ilişkiler, hayat, düşünce, davranış, ilim vs. hakikat ve gerçeğe dayanmaz. Dolayısıyla imaj dünyasında sahiciliğe, güvene dayalı bir hayattan bahsetmek zordur. Toplumsal ilişkileri imajların belirlediği dünyada yapaylık, sahtecilik, gösteri, gösterişçilik egemendir. İmajları esas alan ve imajlara dayanarak yaşayan kişi, gerçekten, hakikatten, güven dünyasından, samimiyetten uzaklaşır.
İmajın kendisi kötü değildir. İmajdan yararlanılır, ama imaj kadar yararlanılır. İmaj, aslın yerine geçirilmez. Günümüzde imajın aslın yerine geçtiği bir dünyada yaşanmaktadır. Çağ imaj çağı, zaman imaj zamanı, modern toplum imaj toplumudur. İmaj toplumu, imajların egemenliğine teslim olmuş, imaja dayalı ilişkilerle yaşamını sürdüren toplumdur. İmaj toplumu gösterişçi toplumdur, gösteri, resim, fotoğraf, suret ve hayal toplumudur, bütünlüklü bir mana toplumu değildir. İmaj ile gösteri ve gösteriş arasında sıkı ilişkiler söz konusudur. İmaj ve imajın egemen olduğu toplumda, samimi, sahici, güvene dayalı bir ilişki biçiminden bahsetmek mümkün değildir. Gösterişçi toplum, imaja aşırı önem verir. Gösterişçi toplum, söz ve eylemlerinde imajının öne çıkmasına çalışır. İnsanların imaja önem vermelerinden yararlanarak imaja dayalı bir dünya kurar ve dayatır. İmaj toplumunda erdem ikinci planda kalır; erdemin, erdemli düşünce ve davranışın esas olmadığı bir hayat tarzı kurulur.
İmaj toplumunda imajlar, insana her şeyin gördüğümüz gibi gerçekleştiği hissini verirken, aynı zamanda bir tür objektiflik hissi de verirler. Teknik, eğitsel araçlar, sergiler, müzeler, göstergeler, işaretler, reklam panoları, sinema, televizyon, gazete, dergi, çizgi roman, fotoğraf gibi görsel unsurların egemenliği altında bulunan modern toplumlar, Ellul’un ifadesiyle ‘manzara yönelimli toplumlar’dır.
İmajların geçerlilik kazandığı, hatta ölçü hâline geldiği bir toplumda, insanlar, imaj oluşturmak adına her türlü yolu mübah görebilir, her türlü serbestiyeti kutsayarak imaj çalışması yapabilir. İmaj toplumunda insanlar, insan olmaya benzemekten, kendi olmaktan ziyade başkaları olmaya, başkalarında oluşturmak istedikleri imaja benzemeye, makineleşmeye önem vermektedirler.
Erdemli toplumda imajın yeri
Erdemli toplumda sahih iman ve doğru bilgi temelinde iyi davranışta bulunmak esastır. Bu anlamda insan, yaptıklarıyla toplumdaki başka insanlara örnek veya model olabilir. Aynı şekilde erdemli toplum, yaptıklarıyla başka toplumlara örnek veya model olabilir. Fakat ortaya konulan erdemli düşünce, tutum ve davranışlar, kendi başına başkalarında iyi bir imaj oluşturabilir de oluşturmayabilir de. Bazı kimse veya topluluklarda iyi imaj meydana getirebilir, bazılarında ise kötü imaj oluşturabilir. Hatta iyi imaj oluşturmak adına yapılanlar da kötü imaj oluşturabilir. O nedenle erdemli toplumda asıl kalkış noktası, imaj değildir. Fakat doğru anlaşılmak için erdemli insanların erdemli veya erdem arayışındakilerde olumlu bir imaj meydana getirme çalışmasından bahsedilebilir. Ancak bu noktada da yine kalkış noktası imaj olmaz, doğru inanç, iman ve bilgi temelinde hareket etmek esastır.